بدھ مت دا اصل اصول ترک لذت تے روحانی ترقی سی اس لئی انہاں د‏‏یاں کتاباں وچ اعلیٰ درجہ دے اخلاقی اصول ، دنیا د‏‏ی بے ثباندی ، ظاہری جاہ و حشم د‏‏ی دہوکادہی ، دنیا د‏‏ی لذتاں د‏‏ی بے حقیقی تے جذبات گمراہی نو‏‏ں ثابت کیتا گیا اے ۔ ہندوستان وچ جدو‏ں بدھ مت دا دور دورہ سی تاں اس مذہب دے مبلغین نے بدھ دے تعلیمات نو‏‏ں مختلف پیرایاں جنہاں وچ جاتکاں یا کھتاواں د‏‏ی صورت وچ ميں بیان کیتا اے ۔ ایہ کہانیاں سنسکرت وچ بدھ جاتکا کہلاندی نيں ۔ جدو‏ں بدھ مت برصغیر وچ مغلوب ہويا تاں ہندوآں دے دلاں اُتے بدھ د‏‏ی اخلاقی عظمت انہاں اثر کرچک‏ی سی ۔ اس لئی انہون نے بدھی قصےآں نو‏‏ں اپنی کتھا د‏‏یاں کتاباں وچ شامل کرلیا ۔ اگرچہ بوذاسف و بلوہر د‏‏ی حقیقت دا انہاں نے اقرار نئيں کیتا اے مگر مشہور کتاب للت دستا وچ ایہ قصہ شامل اے ۔

ایران

سودھو

اس قسم د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی تعداد 550 تک بیان کيتی گئی اے ۔ اردشیر بابکان دے زمانے وچ برصغیر تو‏ں ایران تک بدھ مت دا دورہ سی تے اس وقت اہل ایران نو‏‏ں ایداں دے پند و نصاءح د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی ضرورت پئی ۔ اس لئی اس زمانہ وچ بعض سنسکرت د‏‏یاں کتاباں فارسی وچ ترجمہ کيتیاں گئیاں ۔ انہاں کتاباں وچ کلیہ دمنہ تے تے بوذاسف و بلوہر زیادہ مشہور نيں تے انہاں کتاباں نے مشرق و مغرب دے اخلاق اُتے بہت گہرا اثر ڈالیا اے ۔ بوذاسف و بلوہر انہاں کتاباں تو‏ں اک اے ۔ اس کتاب کہ بارے وچ ایہ معلومات نئيں ہوسکی کہ ایہ کدو‏‏ں لکھی گئی سی ۔ مگر اس کتاب وچ کچھ شہادتاں ایسی نيں کہ کچھ اندازے لگائے جاسکدے نيں ۔ مثلاً جدو‏ں بوذاسف ہلوہر ایمان لیایا تاں بدھ نو‏‏ں آئے ہوئے تن سو سال گزر چکے سن تے آخر وچ اس کتاب دے مصنف نے لکھیا اے کہ بوذاسف دا چچا سمتا تے اس دے بعد اس دا بیٹا سامل تخت نشین ہويا ۔ اس دے بعد اس د‏ی اولاد وچ سلطنت منتقل ہُندی رہی اے تے ہن اس د‏ی اولاًد ملک شولایت وچ حکومت کردی اے ۔ بوذاسف بوہر دے دو سو سال بعد ایہ کتاب لکھی گئی سی ۔ چونکہ بدھ حضرت عیسیٰ تو‏ں پانسو سال پہلے گزریا اے اس لئی کہیا جاسکدا اے ایہ کتاب حضرت عیسیٰ تو‏ں کچھ پہلے لکھی گئی اے ۔

شہزادہ کپل دستو

سودھو

بوذا سفر و بلوہر عجیب و غریب ناں اے تے کثرت تو‏ں استعمال ہويا اے ۔ مگر ایہ ناں کِس‏ے بولی وچ نئيں ملدا اے جے اس د‏ی اصلیت دا پتہ لگایا جائے تاں واضح ہُندا اے کہ بدھ مت د‏‏یاں کتاباں وچ شہزادہ کپل دستو تے اس دے مریداں نو‏‏ں بدھ ست یعنی طالب حق دے لقب مخاطب کیتا گیا اے تے بوذاسف اس د‏ی بگڑی شکل اے ۔ اس طرح پروہت دا کلمہ عربی رسم الخط د‏‏ی وجہ تو‏ں کاتباں یا ترجمہ کرنے والےآں نے بلوہر کردتا ۔

اہل یورپ

سودھو

اہل یورپ د‏‏ی ہمیشہ ایہ کوشش رہی اے کہ جو چیز وی مسلماناں وچ باعث افتخار ہوئے اسنو‏ں خواہ مخواہ کِس‏ے عیسائی تو‏ں منسوب کر دیندے نيں ۔ اس لئی یورپ وچ پہلے ایہ خیال کیتا گیا سی کہ ایہ کتاب اک عیسائی طبیب یونا (سینٹ جان) د‏‏ی تصنیف اے جو کہ عباسی خلیفہ ابو جعفر منصور دا درباری سی ۔ مگر ڈاکٹر لابیکٹ تے پروفیسر میکسلر د‏‏ی تحقیقات نے ایہ ثابت کیتا کہ ایہ کتاب سنسکرت وچ لکھی گئی تے پروفیسر کہن نے تسلیم کیتا کہ عرباں نے اس کتاب نو‏‏ں محفوظ رکھنے دے لئی اس دا عربی ترجمہ کیتا تے شاءع کیتا ۔

مقبولیت

سودھو

مسلماناں نے جدو‏ں علم و فنون د‏‏ی طرف توجہ دتی تے اس د‏ی ابتدا خالد بن یزید بن معاویہ دے دور وچ ہوئی تے عروج عباسی خلیفہ ابو جعفر منصور دے زمانے وچ شروع ہويا تے بیرونی علوم تو‏ں فائدہ اٹھانے دے لئی فارسی ، سریانی ، قطبی تے یونانی کتاباں دا ترجمہ کرانا شروع کیتا ۔ ابن الندیم د‏‏ی کتاب اللسٹ وچ اس کتاب دا ناں ہندی کتاباں وچ داخل اے ۔ خلیفہ منصور دے زمانے مین سندھ د‏‏ی سفارتی وفد دے نال ہندو پنڈت آیا سی تھا اوہ اس کتاب نو‏‏ں یقینا تعصب د‏‏ی وجہ تو‏ں اس بدھی کتاب نو‏‏ں نال نئيں لیایا ہوئے گا ۔ غالباً اس کتاب دا ترجمہ کلیہ دمنہ د‏‏ی طرح پہلوی تو‏ں عربی وچ ہويا اے ۔ ہوسکدا اے اسنو‏ں ترجمہ کرنے والا عبداللہ ابن المقفع ہوئے جس نے کلیہ دمنہ دا ترجمہ کیتا سی ۔ اس کتاب د‏‏ی مقبولیت دا اندازہ اس تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ فارسی ، حبشی ، جارجین ارمنی تے یونانی وچ بولی دے علاوہ یورپ د‏‏ی ہر بولی وچ اس دا ترجمہ ہوچکيا اے ۔

پروفیسر کہن دے مطابق اس کتاب دے تن عربی ترجمہ ہوئے نيں ۔ ایہ کتاب بہت مقبول ہوئی تے عربی ادب اُتے وی اس کتاب دا بہت اثر ہويا ۔

اہل تشیع و اہل تصوف

سودھو

بوذاسف و بوہر اپنی اخلاقی عظمت و مقبولیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اہل تشیع اُتے وی اثر انداز ہوئی تے شیعاں د‏‏ی مشہور کتاب اکمال الدین و اتمام النعمہ وچ شامل اے تے انہاں نے اسنو‏ں علی بن حسین بن علی;230; تو‏ں منسوب کردتا ۔ ابی جعفر محمد بن علی بابویہ القمی نے اسنو‏ں احادیث وچ درج کیتا اے ۔ محمد ابن بایویہ جو قصہ نقل کیتا اے اوہ اس کتاب دا خلاصہ اے ۔ اس وچ تے اصل قصہ وچ بوہت گھٹ فرق اے ۔ لیکن آخر وچ اس قصہ وچ تبدیلی کردتی گئی تے بہت ساریاں نويں حکایتں درج د‏‏ی گئیاں نيں ۔ شیخ شہاب الدین سہروردی نے اپنی مشہور کتاب عوارف و المعارف وچ اس د‏‏یاں مثالاں درج کيتیاں نيں ۔

عیسائی دنیا

سودھو

یہ کتاب مشرق تو‏ں زیادہ مغرب وچ مقبول ہوئی ۔ یونا دمقشی نے جو ابو جعفر المنصور دا طبیب تے راسخ القیدہ عیسائی سی تے آخر عمر وچ راہب بن گیا سی اس دا ترجمہ یونانی بولی وچ کیہ سی ۔ مگر اس نے اس ترجمہ وچ عیسایت دا روغن چڑھادتا تے بوذاسف و بلوہر نو‏‏ں عیسائی اولیا بنا دتا ۔ شمس العما مولوی سید علی بلگرامی نے اپنے مضمون کلمیہ دمنہ وچ اسنو‏ں یوحنا دا ترجمہ دسیا اے ۔ پرفیسر کہن دا خیال اے یونانی ترجمہ عربی تو‏ں نئيں بلکہ پہلوی تو‏ں ہويا اے ۔ لیکن ایہ کدرے ثابت نئيں ہُندا اے کہ یوحنا پہلوی جاندا سی یا اوہ کدی ایران گیا سی ۔ البتہ اوہ عربی جاندا سی تے اس نے عربی ترجمہ تو‏ں یونانی بولی وچ کیہ ۔ اس ترجمہ وچ عیسائی مبلغ ارسٹائیڈیز دے خط نو‏‏ں جو اس نے تاں رومی شہنشاہ ہیڈرین نو‏‏ں 125ء وچ مذہب عیسوی دے اثبات دے لئی لکھیا سی شامل کرلیا تے اس خط دا عربی ترجمہ وچ ذکر نئيں اے ۔

عیسائی دنیا اس قصہ تو‏ں معارف سائمون میٹا فراسٹ (1150ء) د‏‏ی کتاب تذکرہ اولیا تو‏ں معارف ہوئی ۔ جس نے اس کتاب وچ اس قصہ نو‏‏ں دلچسپ پیرایہ وچ بیان کیتا سی ۔ اس قصہ نو‏‏ں اِنّی مقبولیت ہوئی کہ تذکرہ اولیا دے انتخاب وچ اس قصہ نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی ہدایت دے لئی شاءع کیتا جاندا رہیا اے ۔ تیرواں صدی عیسواں وچ ونسنٹ نے اس قصہ نو‏‏ں اپنی کتاب اسپکیولم ہسٹوریال وچ درج کیتا تے جیکوبس ڈی ڈورین نے کس قدر اختصار دے نال اپنی کتاب گولڈن لیجنڈ وچ اس دا اعادہ کیتا ۔ انہاں مصنفاں د‏‏ی کوششاں دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ بوذا سف و بلوہر دا ناں سینٹ جوزف تے سینٹ بارلم دے ناں تو‏ں یونانی و رومی کلسیا دے اولیا د‏‏ی فہرستاں وچ داخل ہويا ۔ سینٹ جوزف تے سینٹ بارلم اس قدر مقبول ہوے کہ اک گرجا سینٹ جوزف دے ناں تو‏ں پالرمو اٹلی وچ اج وی موجود اے ۔ ایتھ‏ے تک یورپ د‏‏ی کوئی بولی ایسی نہ رہی جس وچ اس کتاب دا ترجمہ نئيں کیتا گیا ہوئے ۔ یورپ دے لٹریچر دا اس کتاب دے مضامین دا بہت اثر ہويا ۔ اٹلی دے مشہور افسانہ نگار بوکاچیو شکپیر تے دوسرے ادیباں نے اس کتاب دے قصےآں تو‏ں مدد لی اے

تبصرہ

اس قصہ اُتے جے نظر پائی جائے تاں کوئی مافوق العات گل نئيں اے تے اس کتاب وچ ساکیا منی دے ابتدائی حالات تے بدھ مت دے اخلاقی نصاءج نو‏‏ں سِدھے سادھے طور اُتے بیان کیتا اے ۔ ایہ ساکیہ منی د‏‏ی نمایاں فتح سی کہ اس نے عیسایت نو‏‏ں اپنی اعلیٰ اخلاقی قوت تو‏ں مسخر کیتا ۔

ماخذ

سودھو

بوذاسف و بلوہر