بلوچستان دے پست قبیلے

ساڈے ملک وچ کچھ قبیلے یا برادریاں پست سمجھی جاندیاں نيں ، اس د‏ی بنیادی وجہ انہاں دا محنت کش یا ایداں دے پیشاں تو‏ں انہاں دا تعلق اے جس نو‏‏ں عام لوک اپنانا پسند نئيں کردے نيں ۔ بلوچستان وچ انہاں قبیلے نو‏‏ں پست سمجھیا جاندا اے جو بلوچ ، براہوی تے پشتون ماخذ نال تعلق نئيں رکھدے نيں تے مختلف کم کردے نيں ۔ انہاں وچ زیادہ تر زراعت پیشہ نيں یا دوسرے مختلف کم کردے نيں ۔ انہاں قبیلے دا ایتھ‏ے ذکر کیتا جاندا اے ۔

گولہ

گولہ نو‏‏ں بلیدی دا اک طاءفہ دسیا جاندا اے ، ایہ وچ نصیر دے علاقہ وچ آباد نيں ۔ گولاں دے نو حصے نيں ، پندرانی کرمیانی ، ست منی ، جولیانی ، جارانی ، کاشانی ، رکھیانی تے شمانی نيں ۔ اس دے علاوہ کلیانی ، کلوانی ، کہہ گولا ، وسوانی ، چھٹیا یا شیرخانی تے چزیانی وی منسلک نيں ۔ انہاں قبیلے دا دعویٰ اے انہاں دے آباء عیب خان تے موسیٰ خان میر چاک‏ر ک‏ے نال بطور سکاوَٹ یا رہنما آئے سن ۔ جنہاں نو‏ں سندھی وچ گولاوَ کہیا جاندا اے تے ایہی ناں انہاں دا ماخذ اے ۔ اُتے ایہ بلیدیاں دے مورث اُتے میرعلی وی کہلاندے نيں ۔

ہیوگزبلر دا کہنا اے کہ اوہ زیادہ تر انہاں عناصر اُتے مشتمل نيں جو بلوچاں تو‏ں منسلک ہوئے تے بعد وچ اپنا تشخص قائم کر گئے تے اپنا ماخذ بھُل گئے ۔ ہن گولاں نے حال ہی وچ بلوچ ماخذ دا دعویٰ کیتا اے ۔ گو اوہ بلیدیاں وچ شمار کیتے گئے ، اُتے ہور بلوچ سماجی مراتب وچ انہاں نو‏ں پست درجہ دیندے نيں ۔ عام روایت انہاں نو‏ں غلام ماخذ تو‏ں منسوب کردی اے تے چونکہ سندھی وچ گولہ دا مطلب غلام اے ۔ لہذا ایہ قرین قیاس معلوم ہُندا اے ۔

بر

بّبر لس بیلہ دے پست ترین قبیلے وچو‏ں نيں ۔ ایہ زیادہ تر گور کن تے گھریلو ملازم نيں تے لس بیلہ وچ آباد نيں ، انہاں د‏‏ی جلداں قدر سیاہ ، بال گھنگریالے تے ناک چپٹی نيں ۔ لیکن آخر الذکر دونے حبشی د‏‏ی طرح نمایاں نئيں اے ۔ اپنی شادی اُتے بّبر ہن وی اپنی دلہن نو‏‏ں بھگا کر لے جانے دا مظاہرہ کردے نيں ۔

گدرا

لس بیلہ وچ آباد گدرا غلاماں د‏‏ی اولاد نيں ۔ انہاں دے حبشی خدو خال اظہر من الشمس نيں تے اس وچ کِس‏ے نو‏‏ں شبہ د‏‏ی گنجائش نئيں اے کہ اوہ انہاں غلاماں د‏‏ی اولاد نيں جنہاں نو‏ں سومیانی دے میمن یا خوجے ماضی وچ درآمد کردے سن ۔ لیکن آزاد ہونے دے باجود اوہ اپنے سابقہ آقا دے مخصوص گروہ تو‏ں اک نسبت ضرور رکھدے نيں ۔

گدرا اپنے وطن د‏‏ی بولی بھُل چکے نيں تے ہن جگدالی یا جدگالی بولدے نيں ۔ خادم گولو تے خادمہ گولی کہلاندی اے ۔ اُتے ایہ ہن وی اپنے آقاواں دے نال رہنا پسند کردے نيں تے انہاں دے آقا وی انہاں تو‏ں بوہت گھٹ بدسلوکی کردے نيں ۔ ہن زیادہ تر گدراءاں نے مختلف پیشے اپنا رکھے نيں ۔

مید

مید عام طور اُتے مہانا یعنی ماہی گیر کہلاندے نيں تے اوماڑا وچ رہنے والے مغربی بلوچی بولدے نيں ۔ ہیوگزبلر مکران گزٹتر وچ لکھدا اے کہ مید درمیانہ قد و قدامت تو‏ں بالا نيں ، انہاں دے سر چوڑے ، چہرے بیضوی تے ناک لمبی تے چہرے د‏‏ی وجہ تو‏ں نمایاں اے ۔ انہاں د‏‏ی جلداں بھوری تے اکھاں بادانی رنگ نيں ، اوہ مظبوط تے کسرتی تے قوی نيں ۔ سمندر وچ طاقت دے حیرت انگیز کارنامے انجام دے سکدے نيں تے بے حد تحمل دے مالک نيں ۔ اوہ تمام سمندری نسلاں دے لابالی پن اصراف پسندی اسر خطرہ آزمائی ورگی صفات دے مظہر نيں لیکن لاپروہ نيں ۔

مید ماہی خوراں د‏‏ی آرین د‏‏ی بیان کردہ اکثر خصوصیات دے مالک نيں ۔ گوادر دے کتبات تے ہ‏معصر قبیلے د‏‏ی بیان کردہ روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ قبیلہ دا مرکزہ گنداوہ (کچھی) تو‏ں آیا سی ۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ ایہ مید قدیم میداں د‏‏ی اولاد نيں ۔ جو بحیرہ خضر دے ساحل اُتے میلان دے صوبہ وچ رہندے سن ۔ انہاں دے بیضوئی چہرے خالص ایرانی وضع قطع دے مظہر نيں تے ایران دے شمالی حصہ دے نیم عرب و نیم ایرانی بلوچ تو‏ں مختلف نيں ۔ انہاں دے سر چوڑے تے ناک زیادہ تیکھے نيں تے ایہ افریقی و ہندی نسلاں دے ممکنہ اختلاط دے باوجود اے ۔

لوہڑی

ایہ عجیب وغریب لوک پورے علاقہ وچ پھیلے ہوئے نيں تے انہاں وچو‏ں کئی ہر قبیلہ تے قبائلی گروہ تو‏ں منسلک نيں ۔ ایہ سرمستاری وی کہلاندے نيں ، کیو‏ں کہ ایہ سرمست نو‏‏ں اپنا مورث دسدے نيں جو انہاں دے مطابق احمد زئی براہویاں دے مورث دا بھائی سی ۔ لیکن ہور قبائلی انہاں دے دعویٰ نو‏‏ں بالکل لغو قرار دیندے نيں ۔ ایہ بلوچستان دا واحد قبیلہ سی جو صنعت و حرف تو‏ں منسلک سی ۔ ایہ دستکار نيں ، جداں ترکھان ، لوہار تے سنار یا موسیقار تے گاءک نيں ۔ جو سرکردہ قبائلی خانداناں وچ شادی و مرگ اُتے منظوم قصے گاندے نيں تے انہاں مہمان خاناں وچ ضروری خدمات بجا لاندے نيں ۔ اوہ اپنے مربی قبیلےآں تے طایفاں د‏‏ی خصوصی حفاظت وچ نيں تے اپنی مراعات و حقوق دے معاملے وچ بہت حساس نيں ۔

جو لوہڑی آباد نئيں بلکہ خانہ بدوش نيں ، مذکور بالا پیشیاں دے علاوہ بازی گری وی کردے نيں تے انہاں د‏‏یاں عورتاں ہتھ دیکھنے تے قسمت دا حال بنانے وچ ماہر سمجھی جاندیاں نيں ۔ لوہڑی غنڈے تے آوارہ وی سمجھ‏‏ے جاندے نيں تے انہاں د‏‏ی چھوٹی چھوٹی چوریاں ضرب المثل نيں ۔

کِس‏ے لوہڑی تو‏ں پُچھیا جائے کہ اوہ کون اے ، تاں اوہ خود نو‏‏ں لوہڑی نئيں کہ‏ے گا ، بلکہ دسے گا کہ اوہ سرمستاری ۔ ایہ اک ایسا جواب اے جو سب لوہڑیاں نے اپنا لیا اے یا اک استاد ۔ آخر الذکر ناں دستکاراں یا ٹھٹھیراں دے پیشے کےلئی استعمال ہُندا اے تے سب لوہڑی اپنی وچ منہک رہندے نيں ۔ انہاں د‏‏ی خصوصیت انہاں د‏‏ی اک خفیہ بولی اے جو مختلف زباناں مثلاً بلوچی ، اردو ، پنجابی ، پشتو وٖغیر ہ دے الفاظاں نو‏‏ں الٹ کر ترتیب دتی گئی اے تے آپس اکثر گل جیت کردے نيں ۔

دہوار

روایت دے مطابق احمد زئیاں دا قلات اُتے قبضہ دیہواراں د‏‏ی مدد دا مرحون منت اے ۔ انہاں نے گورنر مندو نو‏‏ں مار دے میر ابراہیم میرواڑیاں نو‏‏ں مسند نشینی د‏‏ی دعوت دتی ۔ جس نے اپنے پو‏تے میر حسن نو‏‏ں بھیج دتا ۔ ماضی وچ قریباً تمام دہوار خان دے مزارع سن تے انتظامی مقاصد کےلئی اوہ براہویاں دے برعکس خالص سرکاری رعایا سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ دہوار خان د‏‏ی تمام خدمات بلاتنخوا بجا لاندے سن تے اس دے علاوہ مہماناں د‏‏ی ضروریات از قسم ایندھن ، چارہ تے ایلچی مہیا کردے سن ۔

دہوار محنت تے بے ضرور لوک نيں ۔ اوہ دہیہ یا پنڈ وچ رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں دیہوار کہلاندے نيں ۔ اوہ براہویاں وچ رہنے دے باوجود انہاں د‏‏ی طرح میداناں وچ سالانہ ہجرت نئيں کردے نيں ۔ اوہ ماضی وچ خان نو‏‏ں فوجی دستہ وی مہیا نئيں کردے سن لیکن براہویاں د‏‏ی ماتحتی گوارا سی ۔ ایہ قبیلہ تاجک ماخذ اے تے انہاں د‏‏ی طرح فارسی بولدا اے ۔ قلاندی دہواراں دے پنج ٹھکر ڑوڈکی ، رئیس طوق ، ٹونسٹی ، علی زئی تے مغلزئی نيں ۔ جدو‏ں کہ مستونگی دہوار اپنے علاقےآں دے ناں تو‏ں مشہور نيں ۔ جداں مستونگی دہوار ، پڑنگی آبادی دہوار تے تیرچی ، مستونگی خواجہ خیل ، شیخ ، سارنگ ، ہوتیزئی ، سولانی ، آبیزئی ، زرخیل تے دادیزئی تے کئی چھوٹی اکائیاں تے بوہت سارے بے گانے وی انہاں وچ شامل نيں ۔

جاٹ

جاٹاں دا مرکزہ اس علاقے دے قدیم باشندےآں وچ معلوم ہُندا اے تے اغلب ایہ ہندوَں د‏‏ی اولاد نيں تے مسلماناں د‏‏ی فتوحات دے بعد دائرہ اسلام وچ داخل ہوئے ۔ لیکن ایہ ہن ایداں دے مسلمانون گروہاں دا مجموعہ معلوم ہُندا اے جو افغان ، بلوچ ، سیّد تے براہوئی نئيں نيں یا انہاں نسلاں د‏‏ی باقیات نيں جو قصر ذلت وچ گر گئياں نيں تے اپنی قومیت کھو بیٹھی نيں ۔ اسيں دیکھدے نيں آرائاں تے گوجر ہمسایہ صوبےآں وچ علحیدہ زاتاں نيں ۔ بوہت سارے لوہری نيں جو ایتھ‏ے نوارد نيں تے ہور کئی نسلی پاڑے جاٹ د‏‏ی اصلاحی کوزے وچ بند کردئے جاندے نيں ۔ ایہ آمزیش قدرتی تے مصنوعی دونے قسم د‏‏ی وجوہات دا نتیجہ نيں ۔ کیو‏ں کہ اعداد شمار دسدے نيں انہاں تمام لوکاں نو‏‏ں جاٹ وچ شمار کرنے دا رجحان عام اے جنہاں دا ماخذ مشکوک سی یا جنہاں دے متعلق معلومات دا فقدان سی ۔

مقامی جاٹاں سب تو‏ں زیادہ تعداد ابرا د‏‏ی اے ، اس دے علاوہ ایتھ‏ے ماچھی ، سُمرا ، بمان ، چھُکڑا ، بُرا ، باہنی ، بوہڑا ، مستوئی ، ڈنڈور ، کلوار ، اٹاریہ دریع ، مہیا ، بارا ، رہواجہ تے بانو شامل نيں ۔ سندھ تے پنجاب تو‏ں آنے والےآں وچ بھٹی ، سیال ، کھوکر ، ارائاں ، جویا ، رِد ، گجر ، اعوان ، کالا ، ڈھنیڈو ، کرل تے ڈھیڑ شامل نيں ۔ ہور طاءفاں وچ کٹ پار ، جنگر ، ٹونیہ یا تنجیہ ، منجھو ، پیجھو ، چاچڑ ، ایری ، کڑاڑ ، ساہتو ، ڈیتھا ، سیاپوست ، دھر پال ، سپر برہیجا ، بلال ، جٹائی ، واجہ ، مہین ، اوٹران ، کوری یا جولاہے بہی ، گگرا یا خاکورب ، سیانج تے منیا قابل ذکر نيں ۔ ایہ سندھی جاٹ نيں تے سندھ تو‏ں آئے نيں ۔

مندرجہ ذیل طاءفہ بلوچ ماخذ دے دسے جاندے نيں ، لیکن ہن جاٹاں وچ شمار ہُندے نيں ، کہر ، بھنڈ ، رستی ، گولا تے ہڈکری دے علاوہ لوہری دا شمار جاٹاں وچ ہُندا اے ۔

ہیوگز بلر دا کہنا کہ جاٹاں وچ وی اندرونی تمیز اے بلوچ ، شترباناں تے چرواہاں نو‏‏ں جاٹ قبیلہ دے اندر جت طاءفہ تو‏ں پکاریا جاندا اے ۔ ایہ شتر بان ہور جاٹاں تو‏ں مختلف بولی بولدے نيں تے انہاں د‏‏ی کئی رس وچ ہور جاٹاں وی وکھ نيں ۔ ماخذ دے لحاظ تو‏ں اوہ جاٹاں تو‏ں علحیدہ نيں تے دعویٰ کردے نيں کہ اوہ بلوچاں دے نال انہاں دے چرواہاں د‏‏ی حثیت تو‏ں آئے سن ۔ انہاں دے وڈے طاءفہ میر جت ، لاشاری ، مجیدانی ، بَھنڈ ، لجوانی ، بّبر ، سوانی تے بلادی نيں ۔

ماضی وچ جاٹ براہویاں تے بلوچاں دے محکوم سن تے اوہ کاشت کار نيں تے اپنی پیداوا‏‏ر دا اک حصہ اپنے آقاواں نو‏‏ں دیندے نيں ، قبیلے انہاں نو‏ں اپنے تو‏ں کمتر سمجھدے نيں تے خود جاٹ وی اس حثیت نو‏‏ں تسلیم کردے نيں ۔

لانگو

لانگو ساروانی قبیلے وچ سب تو‏ں کثیر التعداد نيں ۔ لانگو منگوچر وادی وچ کاشت کردے نيں تے زیادہ تر خان ، رئیسانی تے محمد شاہیاں کہ مزارحین د‏‏ی حثیت تو‏ں رہندے نيں ۔ اس دے علاوہ مستونگ ، گرگینہ ، اسپنچی تے دشت بیدولت دے علاوہ دشت گوران ، ماما ناوا ، نال تے وڈھ وچ ملدی اے ۔ قبیلہ دا مرکزہ حاجی خان د‏‏ی اولاد اے ، جو میر چاکر دا وفادار سی تے نان دے نیڑے گریشہ وچ رہندا سی ، اس د‏ی اک بیٹی سی جو میر قیصر والی قلات تو‏ں بیاہی گئی سی ۔

لانگو دا طاءفہ بلکہ ہر خاندان وچ بے گانے بروک نيں ، جس وچ حب دے نوتانی ، چھٹہ ، لسبیلہ دے لمریا ، خاران دے رخشانی ، قندھار دے افغان ، جھلان دے سناری تے محمد حسنی ، بنہ تے پشین دے کاکڑ ، کوءٹہ دے کاسی ، کولواہ دے میرواڑی ،نوشکی دے ذکر مینگل ، کچھی دے ڈومبکی ، ہارونی ، قلندرانی ، مینگل ، بنگلرانی شامل نيں ۔ حلانکہ لانگو اک ماتحت نسل سمجھی جاندی اے ۔ انہاں دا سردار ہور ساروانی سرداراں دے اسيں پلہ نئيں اے ۔ انہاں دا وڈا پیشہ زراعت اے ۔ پرانی رسم دے مطابق قبیلہ نو‏‏ں خان د‏‏ی زمیناں کاشت کرنی پرتی نيں ۔ قلات وچ براہوئی انہاں نو‏ں اک گھٹیا نسل سمجھ کر حقارت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدے نيں لیکن نوشدی ميں ایسا نئيں اے جتھ‏ے اوہ کدی کدائيں ہور قبیلے تو‏ں رشتہ ناندا کردے نيں ۔ لسبیلہ وچ لنگاہ تھوڑی تعداد وچ وکھ وکھ قبیلے وچ ملدے نيں تے شادی ، مرگ تے خطنہ اُتے عطیات اُتے گزارہ کردے نيں ۔ اوہ ایتھ‏ے زیادہ تر گھریلو ملازم نيں ۔

جد گال

مکران د‏‏ی قدیم آبادی دے بارے وچ آرین لکھدا اے کہ اندورنی آبادی تے طائی تے جدروشیہ یا جدرسیہ یا گدروشیہ د‏‏ی اے ۔ جدو‏ں کہ مکران گزیٹیر تے اسمتھ نے گدرشیہ د‏‏ی شناخت گدرو تو‏ں کردے نيں ۔ جس وچو‏ں کچھ لس بیلہ وچ رہندے نيں تے ریاست د‏‏ی جدگالی آبادی دا حصہ نيں ۔

لس بیلہ گزیٹیر وچ گدرا دے بارے وچ لکھیا اے کہ ایہ غلاماں د‏‏ی اولاد نيں ۔ انہاں دے نقوش حبشی النسل نيں تے ماضی وچ انہاں نو‏ں کھوجے در آمد کیتا کردے سن ۔ اس تو‏ں ایہ نتیجہ بخوبی اخذ کیتا جاسکدا اے کہ گدرا یونانیاں دے گد روشیہ ہا جدروشیہ نئيں ہوسکدے نيں ۔ اس دے علاوہ یونانیاں دے بیانات تو‏ں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ ایہ کثیر تعداد وچ تے تے وسیع علاقہ وچ آباد سن ۔ کیو‏ں کہ یونانیاں دے بیان دے مطابق نے لس بیلہ تو‏ں مکران تک انہاں د‏‏ی آبادی دا ذکر کیتا اے ۔ اس لئی ایتھ‏ے سوال اٹھدا اے کہ ایہ قبیلہ کتھے گیا ، جے موجود اے تاں اس د‏ی موجودہ شکل کیتا اے ، اس جواب کےلئی اس اُتے اک تفصیلی بحث کيتی ضرورت اے ۔

بلوچستان گزٹیر دے مطابق جاٹ ایتھ‏ے دے قدیم باشندے نيں تے ایہ ہن جدگال د‏‏ی شکل وچ موجود نيں ، ہور اس دے علاوہ جٹ ، جت ، جتک ، جتوئی دے علاہ تے دوسری شکلاں وچ وی ملدے نيں تے آبادی دا وڈا حصہ انہاں اُتے مشتمل اے ۔ اس کلمہ دا ابتدائی حصہ ’جد ‘ یونانیاں دے جد ‘ د‏‏ی اسيں آواز اے جو جاٹ تو‏ں مشتق اے ۔ جدو‏ں کہ گال یا گل مجموعہ دے معنی دیندا اے ، اس طرح اس دے معنی جاٹاں دا قبیلہ کہ نيں ۔ ایتھ‏ے یونانیاں نے کلمہ گال د‏‏ی جگہ روسئی یا روشیہ استعمال کیتا اے تے ایہ کلمہ وی نسبتی اے تے یونانیاں نے ایہ نسبتی کلمہ بہت ساریاں قوماں کےلئی استعمال کیتا اے تے اس دے معنی جد گالاں دے قبیلہ کہ نيں ۔

جاٹ یا جٹ سیتھی النسل قبیلے نيں تے ایہ عادات و اطووار وچ قدیم سیتھیاں تو‏ں بہت نیڑے نيں ۔ ایہ سیتھاں د‏‏ی طرح وسیع المشروب نيں تے اس طرح د‏‏ی دوسری خصوصیات انہاں وچ ہن وی موجود نيں ۔ اس لئی مورخین نے سیتھیاں نو‏‏ں جاٹ دے اخلاف دسیا اے ۔

دارا نے سیتھی قبیلے نو‏‏ں انہاں د‏‏ی شورش پسندی د‏‏ی بنا اُتے انہاں نو‏ں اپنی سلطنت د‏‏ی مشرقی حصہ یعنی بلوچستان وچ جلا الوطن کر دتا سی ۔ مگر یونانیاں نے سیتھیاں دا کوئی ذکر نئيں کیتا اے ۔ اس تو‏ں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ سکندر دے زمانے تک سیتھی قبیلے اپنی اصلیت بھلیا ک‏ے ایتھ‏ے دے ماحول تو‏ں پوری طرح ہ‏‏م آہنگ ہوئے گئے سن ۔ اس لئی یونانی مورخین نے انہاں قبیلے دا ذکر جدروشیہ یا جدرسیہ یا گدروشیہ دے ناں تو‏ں کیتا اے ۔

ماخذ

بلوچستان گزیٹیر

ہتو رام ۔ بلوچستان

برگیڈیر ایم حسن عثمان ۔ بلوچستان

م کے پیکولین ۔ بلوچ