بریڈر ری ایکٹر

بریڈر ری ایکٹر (Breeder reactor) ایسے نیوکلیئر ری ایکٹر ہُندے نيں جو جتنا جوہری ایندھن (nuclear fuel) خرچ کردے نيں اس تو‏ں زیادہ خود بنا دیندے نيں۔ عام طور اُتے انہاں وچ یورینیئم²³⁵ دے نال یورینیئم²³⁸ یا تھوریئم²³² وی استعمال کیتا جاندا اے جس تو‏ں بجلی وی بندی اے تے پلوٹونیئم²³⁹ یا یورینیئم²³³ وی بندا اے جو بطور جوہری ایندھن استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

فاسٹ بریڈر ری ایکٹر دا خاکہ جس وچ حرارت منتقل کرنے دے لئی مائع دھات استعمال ہُندی ا‏‏ے۔

1950 دی دہائی وچ بریڈر ری ایکٹر وچ دلچسپی اس لئی بڑھی کیونکہ اس زمانے وچ یورینیِئم بہت کمیاب سی تے اوہدی افزودگی (enrichment) وی بہت مشکل سی۔ 1960 دی دہائی وچ یورینیئم دی بہت ساری کاناں دریافت ہویئں تے افزودگی دے وی نويں طریقے ایجاد ہوئے جس تو‏ں بریڈر ری ایکٹر وچ دلچسپی کم ہو گئی ا‏‏ے۔

اصول

اس ری ایکٹر وچ خرچ ہونے والے ہر اک یورینیئم²³⁵ دے ایٹم دے بدلے گھٹ تو‏ں گھٹ اک پلوٹونیئم²³⁹ یا یورینیئم²³³ دا ایٹم بندا ا‏‏ے۔ پلوٹونیئم²³⁹ تے یورینیئم²³³ ایسے ایٹم نيں جو بطور جوہری ایندھن استعمال ہو سکدے نيں لیکن قدرتی طور اُتے دستیاب نئيں نيں۔ قدرتی طور اُتے دستیاب صرف یورینیئم²³⁵ ایسا ایٹم اے جو جوہری ایندھن بن سکدا اے مگر ایہ وی بہت فراواں نئيں ا‏‏ے۔
ایسے ری ایکٹر وچ جدو‏ں یورینیئم²³⁵ استعمال ہُندا اے تو یورینیئم²³⁸ تو‏ں پلوٹونیئم²³⁹ بندا اے تے جے تھوریئم²³² موجود ہو تو یورینیئم²³³ بندا ا‏‏ے۔

فائیدہ

بریڈر ری ایکٹر دا فائیدہ ایہ اے کہ ایہ اپنا جوہری ایندھن خود بناندا اے تے اس طرح ایندھن دی نہ ختم ہونے والی مقدار حاصل ہو سکدی ا‏‏ے۔

نیوٹرون دے ٹکرانے اُتے اک یورینیئم دے مرکزے دے ٹوٹنے تے توانائی خارج ہونے دا شکلی اظہار

نقصان

• ایہ دوسری اقسام دے نیوکلیئر ری ایکٹر تو‏ں مہنگا ہُندا ا‏‏ے۔
• جدو‏ں تک اس وچ بنے ہوئے جوہری ایندھن نو‏‏ں صاف تے الگ کرنے تے افزودہ کرنے دی سہولت دستیاب نہ ہو ایہ بیکار ا‏‏ے۔
• اس وچ بننے والے پلوٹونیئم دے چوری ہونے تے دہشت گرداں دے ہتھ لگنے دا خطرہ ہُندا اے کیونکہ پلوٹونیئم تو‏ں ایٹم بم بن سکدا ا‏‏ے۔
• پلوٹونیئم تو‏ں کینسر ہونے دا شدید خطرہ ہُندا ا‏‏ے۔ کسی وی انسان دے جسم وچ پوری زندگی وچ 0.2 مائیکرو گرام تو‏ں زیادہ پلوٹونیئم داخل نئيں ہونا چاہیے۔

اقسام

یاں تو بریڈر ری ایکٹر دی بہت ساری قسماں ہُندی نيں مگر دو اصطلاحات زیادہ استعمال ہُندی نيں۔

• فاسٹ بریڈر ری ایکٹر ایسے ری ایکٹر ہُندے نيں جنہاں وچ ایٹم ٹوٹنے اُتے نکلنے والے تیز رفتار نیوٹرون نو‏‏ں کم رفتار نئيں بنایا جاندا تے اسی تیز رفتار نیوٹرون نو‏‏ں یورینیئم238 تو‏ں ٹکرا کر پلوٹونیئم239 بنانے وچ استعمال کیتا جاندا اے جو بعد وچ بطور جوہری ایندھن استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اس ری ایکٹر وچ تھوریئم تو‏ں یورینیئم233 وی بنایا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس ری ایکٹر وچ پلوٹونیئم تے اس وی زیادہ بھاری عناصر بندے نيں۔
• تھرمل بریڈر ری ایکٹر وچ نیوٹرون دی رفتار کم کر دے تھوریئم²³² تو‏ں یورینیئم²³³ بنایا جاندا ا‏‏ے۔ اس طریقے وچ پلوٹونیئم تے اس تو‏ں زیادہ بھاری عناصر نئيں بندے جو ایٹم بم بنانے وچ استعمال ہو سکدے نيں۔ اس ری ایکٹر وچ موڈریٹر استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ چونکہ ہندوستان وچ تھوریئم دے وڈے ذخائر موجود نيں اس لئی ہندوستان مستقبل وچ تھرمل بریڈر ری ایکٹر وسیع پیمانے اُتے استعمال کرنا چاہندا ا‏‏ے۔ یورینیئم²³³ تو‏ں وی ایٹم بم بن سکدا ا‏‏ے۔

تھرمل نیوٹرون انہاں نیوٹرون نو‏‏ں کہندے نيں جنہاں دی رفتار کم ہُندی ا‏‏ے۔ تیز رفتار نیوٹرون دی رفتار نو‏‏ں کم کرنے دا عمل موڈریشن (moderation) کہلاندا اے تے جو اشیاء اس رفتار نو‏‏ں کم کرنے دے لئی استعمال ہُندی نيں اوہ موڈریٹر (moderator) کہلاندی نيں جداں گریفائیٹ۔ تیز رفتار نیوٹرون دی رفتار تھرمل نیوٹرون تو‏ں 10,000 گنا زیادہ ہُندی ا‏‏ے۔
یورینیئم دے بہت سارے قدرتی اسيں جا (isotopes) ہُندے نيں مگر صرف یورینیئم²³⁵ ہی تھرمل نیوٹرون تو‏ں توڑا جا سکدا ا‏‏ے۔ قدرتی یورینیئم وچ ²³⁵U دا تناسب صرف 0.72% ہُندا ا‏‏ے۔ تھرمل بریڈر ری ایکٹر وچ بننے والا یورینیئم دا غیر قدرتی اسيں جا ²³³U تھرمل نیوٹرون تو‏ں وڈی آسانی تو‏ں توڑا جا سکدا اے بہ نسبت پلوٹونیئم²³⁹ دے۔ MeV 0.6 دی توانائی تو‏ں حرکت کردا ہويا تھرمل نیوٹرون یورینیئم235 دے مقابلے وچ یورینیئم233 نو‏‏ں 1.7 گنا زیادہ آسانی تو‏ں توڑ سکدا ا‏‏ے۔

یورینیئم^{233 دی آمیزش والا پہلا ایٹم بم جس دا تجربہ 15 اپریل 1955 نو‏‏ں کیتا گیا۔}

نیوٹرون کروس سیکشن cross section

تھرمل بریڈر ری ایکٹر وچ استعمال ہونے والے ایندھن دا سست رفتار یعنی 2200 میٹر فی سیکنڈ دی رفتار دے تھرمل نیوٹرون دے لئی کروس سیکشن درج ذیل ا‏‏ے۔

عناصر	اسکیٹرنگ	کیپچر	فشن	نصف حیات
Li-7	0.97	0.045	-	پائیدار
Be-9	6.151	0.0076	-	پائیدار
F-19	3.652	0.0096	-	پائیدار
Th-230	9.774	22.55	0	75,400 yr
Th-232	13.7	7.4	0	14e9 yr
Th-233	13	1450	15	22.3 min
Pa-231	9.954	200.72	0.02	32,700 yr
Pa-232	12.23	464	700	1.31 day
Pa-233	13.021	40.031	0	27.1 day
U-232	10.79	74.88	76.66	69.8 yr
U-233	11.97	45.25	531.16	159,000 yr
U-234	19.41	99.75	0.0062	245,000 yr
U-235	15.03	98.81	584.4	704e6 yr

ہور ویکھو

• نیوٹرون
• نیوٹرون کراس سیکشن
• یورینیئم
• پلوٹونیئم
• لیتھیئم
• کریٹیکل ماس
• نیوکلیئر بجلی گھر
• ایٹمی بجلی گھر
• فشن بمقابلہ فیوزن
• spontaneous fission
• Binding energy