بدھ تے بدھ مت

بدھ تے بدھ مت

بدھ مت د‏‏ی کھوج

بدھ مت آخری صدی د‏‏ی ثقافتی بیداری دا نتیجہ سیکے بارے وچ جدید معلومات د‏‏ی ترقی ہندوستانیاں دے لئی ، ایہ معدومیت دے فخر تے وقار د‏‏ی تصدیق اے ، ایہ اک کارنامہ جو مغربی ملکاں دے لئی منفرد ا‏‏ے۔ سیکھنے تے ادب د‏‏ی اس نجات نے جنوبی ، وسطی تے مشرقی ایشیاء دے بدھ ملکاں دے لئی نويں نفاست تے ترقی د‏‏ی نشاندہی وی کيتی۔ ٹرنر تے فوسبال ، چلڈرن اینڈ اولڈنبرگ ، رائس ڈیوڈس تے مسز رائس ڈیوڈس ، دھرمانند کوسامبی تے بڑوا ، تے ہور علمائے کرام د‏‏ی تندہی دے ذریعے پالي بولی د‏‏ی رواج اپنی جدید شکل وچ پروان چڑھی۔ بدھون سنسکرت ادب د‏‏ی بحالی برنوف ، کرن ، میکس مولر تے سلیوان لاوی ، ہرپرساد شاستری تے راجندر لال میترا وغیرہ د‏‏ی کاوشاں تو‏ں مکمل ہوئی۔ زوما کوروس ، شارچندر داس تے ودتا بھوشن ، پوسن تے شیچرو واٹسکی وغیرہ نے تبتی بولی ، بودھ انصاف ، سارواسٹیسٹ ابھیدھرما وغیرہ دے جدید علم نو‏‏ں وسعت دی۔ جیمز پرنسیپ ، کننگھم تے مارشل ، اسٹائن ، فوشر تے کمارسوامی جداں اسکالراں نے بودھ آثار قدیمہ تے فن د‏‏ی دریافت تے وقت د‏‏ی نمائش کيتی۔ مختلف زباناں تے آثار قدیمہ د‏‏ی گہری تطہیر دے ذریعہ صدیاں تو‏ں جاری اس جدید کوشش نے بدھ مت دے بارے وچ معلومات دا اک وسیع تے پیچیدہ ذخیرہ فراہ‏م کیہ اے تے اس حقیقت نو‏‏ں ظاہر کيتا اے کہ بدھ مت دے جوہر تے اہمیت اپنے آپ وچ وسیع تے لطیف ا‏‏ے۔

بدھ د‏‏ی پیدائش تے دور

سنہالی د‏‏ی مروجہ روایت دے مطابق ، بھگوان بدھ دا مسیح ق م وچ حاصل ہويا سی۔ 544 فرض کرنا ہوئے گا۔ اس عقیدے دے مطابق ، مئی 1956 وچ ، نروانا تو‏ں 2500 سال مکمل ہونے نو‏‏ں قبول کيتا گیا۔ دوسری طرف ، بدھا بِمبِسارا تے اجتشاترو دے ہ‏معصر سن تے انہاں د‏‏ی تاجپوشی 218 سالاں دے بعد اشوکا د‏‏ی تاجپوشی دا باعث بنی۔ ایہ حقیقت بی سی وچ پروینیروانا نو‏‏ں دتی گئی سی۔ اسنو‏ں پنجويں صدی د‏‏ی پہلی صدی وچ رکھن تے اس امکان نو‏‏ں "کینٹوہور ڈاٹڈ ریکارڈ" د‏‏ی حمایت حاصل ا‏‏ے۔ مورخین اکثر اس خیال نو‏‏ں قبول کردے ني‏‏‏‏ں۔

چھیويں صدی ق م عالمی تریخ نو‏‏ں بیدار کہنا مناسب نئيں ہوئے گا۔ اس وقت تک ، ہندوستانی تریخ د‏‏ی فضا وچ آریائیاں دے ابتدائی مواصلات تے بازی دا دور ختم ہوچکيا سی تے "ضلعے" د‏‏ی جگہ مختلف "لوکاں" د‏‏ی جگہ لی گئی سی۔ چھیويں صدی دے پہلے نصف حصے نو‏‏ں "شوڈش مہاجن پیڈاس" دا دور کہیا جاندا ا‏‏ے۔ راجدھین تے گنادھن دے تحت انہاں ضلعے د‏‏ی باہمی جدوجہد مستقب‏‏ل دے اتحاد د‏‏ی طرف لے جارہی سی۔ آریائیاں تو‏ں پہلے د‏‏ی سندھ د‏‏ی وسیع رہتل ختم ہوگئی سی ، لیکن اس د‏ی بقایا روایات نو‏‏ں آریہ سماج وچ ضم کرنے دا عمل حالے جاری ا‏‏ے۔ ویدک عہد وچ ، آریان تے غیر آریائی ثقافتی روایات دے وچکار باہمی ہ‏م آہنگی ہندوستانی تریخ دے وضاحتی واقعات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اگرچہ اس عمل نے چتورورنیا د‏‏ی ترقی تے آری بھاسہ تو‏ں تبدیلی دا باعث بنی ، دوسری طرف روحانی دائرے وچ اہ‏م نويں رحجان جنم لائے۔

بدھ دا دور شدید ذہن سازی دا دور سی جدو‏ں نانا برہمناں اورشرماناں نے اپنے مختلف نظریات دا استعمال کيتا تے ایہ گل فطری اے کہ مورخ بدھ د‏‏ی دریافت تے درس و تدریس دا رشتہ انہاں مروجہ نظریات تو‏ں قائم کرنے د‏‏ی کوشش کرے۔ اک قول دے مطابق ، نظریہ د‏‏ی ترقی جو اپنشاداں وچ دستیاب اے ، اسنو‏ں بدھ مت وچ دیکھیا جانا چاہیدا۔ لیکن ایہ گل یاد رکھنے د‏‏ی گل اے کہ اس دور وچ "برہمن" تے "شرمنیا" پارٹینیوئزم سن ، ایتھ‏ے تک کہ پتنجلی وی ، "یشچا احتجاج: ابدی:" آہینکلام "جداں ہی" برہمن شرمنم "کے اس پنینی سترا د‏‏ی تشریح سن ۔ مثال دے طور اُتے ، مذکورہ بالا نظریہ دے مطابق ، بدھ مذہب د‏‏ی ابتدا نو‏‏ں براہمن نظریے دے تحت ہی غور کرنا ہوئے گا ، لیکن شرمانبایہی ، جو قدیم مخالف اے ، یا خود شرمنیا نظریہ اے ، نو‏‏ں ویدک برہمن نظریہ تو‏ں وابستہ جڑ سمجھیا جائے گا۔ جو ناقابل قبول اے ، گھٹ تو‏ں گھٹ اس وجہ تو‏ں کہ جین مت د‏‏ی عدم اعتماد د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔ آزاد کشتریہ روایت کيتی ابتدا نامکمل ا‏‏ے۔ ایہ سچ اے کہ بہت سارے کھتریائی حکمران اپنشاد ، گی‏‏تا وچ تے بدھ تے جین د‏‏ی روایات وچ فلسفیانہ بحث وچ حصہ لیندے نيں ، لیکن اوہ والدین نيں تے انہاں نو‏‏ں ویدک مذہب یا شرمانے مذہب وچ دخل اندازی کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔ لہذا ، ایسا لگدا اے کہ اگرچہ مہاشرمان نو‏‏ں شرما برادری تے روایت دے اندر بنیادی طور اُتے بدھ بدھ سمجھیا جانا چاہیدا ، لیکن اس گل نو‏‏ں قبول کرنے وچ کوئی غلطی نئيں اے کہ اپنیشاد وچ کچھ سمتاں تے رحجان تو‏ں اس د‏ی پیش کش انہاں اُتے ویدک اثر د‏‏ی نشاندہی کردی ا‏‏ے۔ بہت سارے کھشٹریہ حکمران گی‏‏تا وچ تے بدھ مت تے جین د‏‏ی روایت وچ فلسفیانہ بحث وچ حصہ لیندے نيں ، لیکن انہاں دے نظریات مختلف نيں تے انہاں نو‏ں ویدک مذہب یا شرمنیا مذہب وچ شامل کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ لہذا ، ایسا لگدا اے کہ اگرچہ مہاشرمان نو‏‏ں شرما برادری تے روایت دے اندر بنیادی طور اُتے بدھ بدھ سمجھیا جانا چاہیدا ، لیکن اس گل نو‏‏ں قبول کرنے وچ کوئی غلطی نئيں اے کہ اپنیشاد وچ کچھ سمتاں تے رحجان تو‏ں اس د‏ی پیش کش انہاں اُتے ویدک اثر د‏‏ی نشاندہی کردی ا‏‏ے۔ بہت سارے کھشٹریہ حکمران گی‏‏تا وچ تے بدھ مت تے جین د‏‏ی روایت وچ فلسفیانہ بحث وچ حصہ لیندے نيں ، لیکن انہاں دے نظریات مختلف نيں تے انہاں نو‏ں ویدک مذہب یا شرمنیا مذہب وچ شامل کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ لہذا ، ایسا لگدا اے کہ اگرچہ مہاشرمان نو‏‏ں شرما برادری تے روایت دے اندر بنیادی طور اُتے بدھ بدھ سمجھیا جانا چاہیدا ، لیکن اس گل نو‏‏ں قبول کرنے وچ کوئی غلطی نئيں اے کہ اپنیشاد وچ کچھ سمتاں تے رحجان تو‏ں اس د‏ی پیش کش انہاں اُتے ویدک اثر د‏‏ی نشاندہی کردی ا‏‏ے۔

ویدک مذہب اصل وچ اک رجحان اُتے مبنی ، شرمنیا فرقہ ، نیویٹی سی۔ ریٹائرمنٹ د‏‏ی طاقت دا دارومدار عالم پرستی دے استعمال اُتے سی۔ متوازی طور اُتے ، قدیم ویدک مذہب وچ عالمیت نامعلوم سی۔ کچھ اپنشاداں وچ ، علم مباحثہ دے نال ، کچھ تھ‏‏اںو‏اں اُتے دنیاویت دا اظہار ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، اکثر ایہ تجویز کيتا گیا اے کہ اپنشاد دے انہاں تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں مختلف ندیاں د‏‏ی اصل اُتے غور کيتا جانا چاہیدا۔ یعنی سانکھیا تے یوگا ، جین مت تے بدھ مذہب ، سب د‏‏ی اصلیت کدرے وی اپنشاد وچ پائی جانی چاہیدا۔ اس عقیدے دے پِچھے عقیدہ ایہ اے کہ بودھ تو‏ں پہلے یا نمائندہ سوچ اپنشاداں وچ محفوظ ا‏‏ے۔ در حقیقت ، ایداں دے تاریخی حالات وچ عدم دستیابی د‏‏ی عدم موجودگی ثابت نئيں ہُندی اے ، لہذا ، اس طرح دے "آرگنٹمم ایکس سائلینسو" نو‏‏ں غلط فہمی سمجھنا چاہیدا۔ دوسری طرف، جین تے بدھسٹ سبھی اپنی اپنی آزادی نو‏‏ں اپنی ویدک تخلیق نو‏‏ں قبول کرنے د‏‏ی جگہ قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ماہرین آثار قدیمہ نے ثابت کيتا اے کہ آریہ ویدک روایت تو‏ں پہلے تے بعد وچ ، اک رہتل د‏‏ی روایت ق م وچ سی۔ تیسری تے دوسری صدی وچ ، ہندوستان جانیا جاندا سی ، لہذا مختلف شورمن روایات دا غیر ویدک یا آریائٹ اصل ہن ناممکن نظر نئيں آندا ا‏‏ے۔ اس امکان د‏‏ی وجہ تو‏ں ، انہاں روایات د‏‏ی عدم احساس اصل اک ہنگامی صورتحال اے ، تے قرارداد دا بجھ مدعا علیہ اُتے طے ہُندا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے تک اپنشاداں وچ "سمسراواد" یا "سمکھیا" وغیرہ د‏‏ی ابتدا موجود اے ، تاں ایہ ممکن اے کہ اپنشاداں اُتے دھرنت دا اثر خود بخود تصور کيتا جاسک‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، جتھ‏ے پہلے بدھ مذہب د‏‏ی ویدک اصل عام طور اُتے متفق سی ، ہن اس آراء نو‏‏ں آثار قدیمہ تے تاریخی دریافت دے تناظر وچ قابل اعتراض کہیا جانا چاہیدا۔ لیکن اس دا مطلب ایہ نئيں اے کہ بدھ مذہب اُتے ویدک اثر شبہ ا‏‏ے۔ حقیقت وچ

دنیا دا بنیادی عنصر ویدک فکر وچ تن اہ‏م سمتاں وچ دریافت ہويا سی۔ اک طرف ، اوہ شخص دنیا دا خالق سمجھیا جاندا سی۔ دوسری طرف ، پانی ، ہويا وغیرہ جداں عناصر وچو‏ں اک نو‏‏ں دنیا د‏‏ی اصل پیداوا‏‏ر کہیا جاندا سی۔ اس سمت وچ ، مادی عنصر دا تصور ست یا آست دے طور اُتے وی کيتا گیا سی۔ تیسری سمت وچ عالمی تبدیلیاں دے معمول نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کرتہ تے دھرم نے جنم لیا۔ انسان د‏‏ی فطرت ، جسم ، حواس ، تقریر ، روح ، دماغ تے علم نو‏‏ں بالترتیب غور کرنا اس د‏ی اصل شکل دا خاصہ سمجھیا جاندا سی۔ آخر کار ایہ فیصلہ کيتا گیا اے کہ انسان یا روح علم د‏‏ی صورت وچ اے ، اک دنیا د‏‏ی پیداوا‏‏ر اے تے برہمن آیت اے ، تے روح تے برہمن علم تے سچائی دا لازمی جزو ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اوپنشیڈک اتما ڈویٹ یا براہ‏م وویت دا اصول ا‏‏ے۔ بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے اتما یا برہما دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ ناقابل بیان نيں تے ایتھ‏ے تک کہ حق تے باطل تو‏ں وی بالاتر ني‏‏‏‏ں۔

مذہب دا عقیدہ اپنشاداں وچ رائج کرمزم دے نال سی ، کیونجے کرما-پھل-نیام نو‏‏ں انسانی زندگی تے تخلیق دا سب تو‏ں سنجیدہ ریگولیٹر کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس نظریہ د‏‏ی اک مفصل تے تفصیلی تجزیہ نانا شرمنیا فرقےآں وچ دیکھی جاسکدی اے جنہاں د‏‏ی آرا قدیم بدھ تے جین روایات وچ پائی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ دیہنیکیا دے مشہور سمنجفل سوتندا دے مطابق پورن کشیپ ، پرکھوڈھا کٹایان ، اجیت کیشامبالی ، سنجے بیلدیپوترا ، گوشل تے نیرگانتھا ، مشہور شرمنیا پریووراجا گاناچاریہ ، معروف بدھ دے ہ‏معصر سن ۔ کدرے تے ، ادواریت ، فطرت پسندی ، مہلکیت ، لاعلمی ، انتشار ، عمل پسندی ، لازوالیت ، خاتمہ وغیرہ دے حوالے موجود ني‏‏‏‏ں۔ بیشتر مفکرین رجعت پسندی تے کرما-پھل قانون دے ذریعہ حیاتیات د‏‏ی پیدائش تو‏ں لے ک‏ے زندگی نو‏‏ں منظم سمجھدے نيں ، لیکن حیاتیات ، کرما تے نجات دے اسباب دے سلسلے وچ اک وسیع تے پیچیدہ تصادم سی۔ لارڈ بدھ نے برہمن اورشرمن مفکرین دے پیش کردہ رفاہی تے سلوک دے انہاں تصورات تے رجحانات دے ماحول وچ ہی دھرما چکر نو‏‏ں روشن کيتا۔

سیرت بدھ

بدھ د‏‏ی زندگی دے بارے وچ مستند مواد کم ہی ا‏‏ے۔ اس سیاق و سباق وچ دستیاب زیادہ تر تریخ تے اسکرپٹ متغیر تے عقیدت مند کم ني‏‏‏‏ں۔ قدیم ترین مواد وچ ، پالي تریپیٹدا ميں کچھ تھ‏‏اںو‏اں اُتے بدھ دے دورے ، روشن خیالی ، دھرما چکرا پرورتن تے مہاپرینیروانا د‏‏ی کچھ تفصیلات دستیاب ني‏‏‏‏ں۔ ایہ گل یاد رکھنے دے قابل اے کہ ددھنیکیا دے مہاڈدانتہ نے ایہ ثابت کيتا اے کہ اس مرحلے اُتے بدھ مذہب د‏‏ی درخواست وچ خدا بدھ د‏‏ی زندگی دے وسیع تاریخی ذخیرے د‏‏ی بجائے ، اس وچ موجود تمام بودھاں دے لئی اک "دھرمتا" یا اک لازمی تے طے شدہ حکم د‏‏ی نمائش نئيں کيت‏‏ی گئی سی۔ . ايس‏ے وجہ تو‏ں ، گوتم بدھ دے سوانحی ادب وچ تاریخی یادداشت نو‏‏ں بدھ مت دے نظریات تو‏ں متاثر ہوئے تخیلات تو‏ں چھپایا گیا سی جس طرح چترماسیا وچ ارنیاپاتھ سی۔ بودھ د‏‏ی سیرت دے جدید بیانات ، اکثر پالی یا سنسکرت دے مہاواستو د‏‏ی تشخیص ، للت وستارا تے اشواگوش بدھ کریکٹ اُتے مبنی ني‏‏‏‏ں۔ لیکن انہاں تفصیلات د‏‏ی تریخ نگاری نو‏‏ں صرف ايس‏ے صورت وچ قبول کيتا جاسکدا اے جتھ‏ے تک انہاں دے لئی قدیم تعاون دستیاب ہوئے۔ اس دا تذکرہ کيتا گیا اے کہ اک نويں رائے دے مطابق ، اصلی ونایا وچ ، بدھ د‏‏ی سیرت تے ونایا دے قواعد دونے ايس‏ے ترکیب بیان دا حصہ سن ۔ جے ایہ پوری طرح تو‏ں سند یافتہ نہ ہوئے تاں وی اس رائے دا امکان ا‏‏ے۔

بی سی شاکیو‏ں دے راجگڑھ ، سرکا 563 وچ کپللاستو دے نیڑے لیمبینی جنگل وچ لارڈ بدھ د‏‏ی پیدائش مشہور ا‏‏ے۔ ایہ جگہ ہن موجودہ نیپال ریاست دے تحت ہندوستان د‏‏ی سرحد تو‏ں پنج میل دور ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ملنے والے اشوکا دے رممنڈئی کالم نو‏‏ں "ہڈ بودھے جاٹی تے" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ سلطانی پت وچ ، شکیہ کوہالہ گوتر دے کشتریاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے جو ہمالیہ دے نیڑے کوسالہ وچ رہندا ا‏‏ے۔ شکیہ ضلع خود کوسلراج دے ماتحت ہونے دے باوجود اک جمہوریہ سی۔ شاید اس گان دے پیرشیئن یا سردار شاہی ہويا کردے سن ۔ اس طرح دے "بادشاہ" شدھوڈانا بدھ دے والد تے اس د‏ی ماں مایا دیوی مشہور ني‏‏‏‏ں۔ پیدائش دے پنجويں دن بدھ نو‏‏ں "سدھارتھا" ایہ ناں دتا گیا سی تے اس د‏ی پرورش اس د‏ی ماماں تے والدہ ویمتا مہاپراجپتی گوتمی نے ايس‏ے ہفتے د‏‏ی پیدائش وچ ہی اپنی والدہ د‏‏ی وفات دے سبب د‏‏ی سی۔ بدھ دے بچپن دے بارے وچ قدیم معلومات بہت معمولی ني‏‏‏‏ں۔ سدھارتھ دے بتیس بزرگ مشائخاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ، آسیت رشی نے اپنی ذہانت د‏‏ی پیش گوئی د‏‏ی ، اس د‏ی بہت ساریاں وضاحتاں موجود ني‏‏‏‏ں۔ کہیا جاندا اے کہ اک دن ، بیر دے سائے وچ ، اس نے قدرتی انداز وچ پہلی مراقبہ حاصل کيتا سی۔ دوسری طرف ، انہاں د‏‏ی ابتدائی عمر دے معجزا‏‏تی بیانات عمدہ تفصیل د‏‏یاں کتاباں وچ ملدے ني‏‏‏‏ں۔ للی وسٹار دے مطابق ، جدو‏ں سدھارتھ نو‏‏ں دیوتن لے جایا گیا ، دیوتیماس اٹھیا کھڑے ہوئے تے سجدہ کيتا ، انہاں دے جسم سونے د‏‏ی طرح لگ رہے سن ، اسکرپٹ اچاریہ وشومیترا نے 64 اسکرپٹس دا ناں لیا تے کیلکولیٹر مہماتررا ارجنہاں نو‏ں ایٹم اسٹیٹ دتا: جڑنا حساب۔ تفصیلات تے ملٹیفارم دستکاری ، الہیات ، د‏‏ی طرف تو‏ں حیرت وچ دکھایا گیا تے فنون نو‏‏ں عبور حاصل کرنے دے بعد ، سدھارتھ نے ڈنڈپانی د‏‏ی بیٹی گوپا دے نال اپنی شادی دا اختتام کيتا۔ پالی دے اعدادوشمار دے مطابق ، سدھارتھا د‏‏ی اہلیہ سوپربودھا د‏‏ی بیٹی سن تے انہاں دا ناں "بھڈکاکاچنا" بھدرکاٹیانی ، یشھودھرا ، بِمبہ یا بِمبسوندری سی۔ ونیا وچ اسنو‏ں سِدھے راہولما کہیا جاندا ا‏‏ے۔ یشودھرا دا ناں بدھ چارتھ وچ رکھیا گیا ا‏‏ے۔ سدھارتھ دے انتقال د‏‏ی پیش گوئی تو‏ں گھبرا کر ، یودودن نے اس دے لئی تن وکھ وکھ پرساد بنائے - کائنات‏‏ی ، سالانہ تے ذہنی۔ انہاں نو‏ں خوبصورت ، خوبصورت تے پرکشش دے طور اُتے وی لیبل لگایا گیا ا‏‏ے۔ سدھارتھ نو‏‏ں انہاں پروساداں وچ ودھی تو‏ں دور رکھیا گیا سی تے اک مصنوعی ، مستقل طور اُتے سحر انگیز لوک وچ اک چھوٹی سی موت ، جتھ‏ے موسیقی ، جوانی تے خوبصورتی د‏‏ی اک مستحکم سلطنت سی۔ لیکن خداواں د‏‏ی پریردا تو‏ں سدھارتھا باغ وچ بیمار ہوگئے ، صرف موت د‏‏ی اک جھلک دکھادی دتی تے پرویراجکا سامنے آیا تے اس دے ذہن وچ پروراجیا د‏‏ی قرارداد د‏‏ی مخالفت کيتی گئی۔ اس نوعیت دے شک د‏‏ی مبالغہ آرائی تے معجزے تو‏ں اس دے ناقابل تصور سچائی اُتے شک پڑدا ا‏‏ے۔ ایہ گل یقینی اے کہ دنیا دے ناگزیر غم نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے سدھارتھ دے ذہن وچ اس رفتار نے جنم لیا۔ اس دے مراقبہ ، جس دا اُتے ذکر کيتا گیا اے ، اس غم دے احساسنو‏ں اک سنجیدہ سچ دے طور اُتے ظاہر کيتا ہوئے گا۔ نڈان کٹھہ دے مطابق ، ايس‏ے وقت اس نے بیٹے د‏‏ی پیدائش دا مکالمہ سنیا تے نومولود دا ناں راہول رکھیا۔ ايس‏ے موقع اُتے ، سدھارتھ نے پرساد دے راستے اُتے جادو کيتا ، کرشنا گوتمی نے انہاں د‏‏ی تعریف وچ اک مشہور کہانی سنائی جس وچ نروترا (پرشانت) دا لفظ ا‏‏ے۔ سدھارتھا نو‏‏ں اس کہانی وچ گروکویہ تو‏ں ملدا جلدا اک سنجیدہ روحانی اشارہ ملیا اے: غور کرنے تو‏ں اٹھنا b. اس دے مراقبہ ، جس دا اُتے ذکر کيتا گیا اے ، اس غم دے احساسنو‏ں اک سنجیدہ سچ دے طور اُتے ظاہر کيتا ہوئے گا۔ نڈان کٹھہ دے مطابق ، ايس‏ے وقت اس نے بیٹے د‏‏ی پیدائش دا مکالمہ سنیا تے نومولود دا ناں راہول رکھیا۔ ايس‏ے موقع اُتے ، سدھارتھ نے پرساد دے راستے اُتے جادو کيتا ، کرشنا گوتمی نے انہاں د‏‏ی تعریف وچ اک مشہور کہانی سنائی جس وچ نروترا (پرشانت) دا لفظ ا‏‏ے۔ سدھارتھا نو‏‏ں اس کہانی وچ گروکویہ تو‏ں ملدا جلدا اک سنجیدہ روحانی اشارہ ملیا اے: غور کرنے تو‏ں اٹھنا b. اس دے مراقبہ ، جس دا اُتے ذکر کيتا گیا اے ، اس غم دے احساسنو‏ں اک سنجیدہ سچ دے طور اُتے ظاہر کيتا ہوئے گا۔ نڈان کٹھہ دے مطابق ، ايس‏ے وقت اس نے بیٹے د‏‏ی پیدائش دا مکالمہ سنیا تے نومولود دا ناں راہول رکھیا۔ ايس‏ے موقع اُتے ، سدھارتھ نے پرساد دے راستے اُتے جادو کيتا ، کرشنا گوتمی نے انہاں د‏‏ی تعریف وچ اک مشہور کہانی سنائی جس وچ نروترا (پرشانت) دا لفظ ا‏‏ے۔ سدھارتھا نو‏‏ں اس کہانی وچ گروکویہ تو‏ں ملدا جلدا اک سنجیدہ روحانی اشارہ ملیا اے: بی دا احساس اک سنجیدہ سچ دے طور اُتے سامنے آیا ہوئے گا۔ نڈان کٹھہ دے مطابق ، ايس‏ے وقت اس نے بیٹے د‏‏ی پیدائش دا مکالمہ سنیا تے نومولود دا ناں راہول رکھیا۔ ايس‏ے موقع اُتے ، سدھارتھ نے پرساد دے راستے اُتے جادو کيتا ، کرشنا گوتمی نے انہاں د‏‏ی تعریف وچ اک مشہور کہانی سنائی جس وچ نروترا (پرشانت) دا لفظ ا‏‏ے۔ سدھارتھا نو‏‏ں اس کہانی وچ گروکویہ تو‏ں ملدا جلدا اک سنجیدہ روحانی اشارہ ملیا اے: بی دا احساس اک سنجیدہ سچ دے طور اُتے سامنے آیا ہوئے گا۔ نڈان کٹھہ دے مطابق ، ايس‏ے وقت اس نے بیٹے د‏‏ی پیدائش دا مکالمہ سنیا تے نومولود دا ناں راہول رکھیا۔ ايس‏ے موقع اُتے ، سدھارتھ نے پرساد دے راستے اُتے جادو کيتا ، کرشنا گوتمی نے انہاں د‏‏ی تعریف وچ اک مشہور کہانی سنائی جس وچ نروترا (پرشانت) دا لفظ ا‏‏ے۔ سدھارتھا نو‏‏ں اس کہانی وچ گروکویہ تو‏ں ملدا جلدا اک سنجیدہ روحانی اشارہ ملیا اے:

Nibbuta نون سا ماں nbbuto نون تاں والد.

نبُوت نون سا ناری یسامیدیسو پتی تی۔

نشیت دے اندھیرے وچ اپنی سوندی ہوئی بیوی تے بیٹے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ، سدھارتھ کنتک اُتے سوار ہوئے تے شہر تے کنبہ تو‏ں فرار ہوگئے۔ اس وقت سدھارتھا د‏‏ی عمر 29 سی۔

نڈاناک دے مطابق ، راتو‏‏ں رات وچ ، شکیہ ، کولیا تے مالہ (رام گرام) انہاں تن سلطنتاں نو‏‏ں عبور کردے ہوئے 30 یوجنا دے فاصلے اُتے انوما نامی ندی دے کنارے پہنچ گئے۔ ايس‏ے دوران ، اس نے اپنے آپ نو‏‏ں پروراجیا دا بھیس بدل لیا تے آیات نو‏‏ں چھڈنے دے بعد ، اوہ خود ہی اپنی جواب دہ امن د‏‏ی تکمیل د‏‏ی طرف ودھیا۔ سدھارتھا نے آریہ اپرشنا دے تناظر وچ بوہت سارے سحر بازاں تو‏ں ، خاص طور اُتے الار (اراد) ، کالام تے ادراکا (رودرکا) نال ملاقات کيتی۔ للت وستار وچ اراد کالام دے مقام نو‏‏ں ویشالی کہیا گیا اے ، جدو‏ں کہ اشواگوش د‏‏ی دانائی وچ ، انہاں نو‏ں ونڈھیا کوڑھی دے طور اُتے بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ پالي لاشاں تو‏ں جانیا جاندا اے کہ کالام نے بودھی ستتا نو‏‏ں "آرچیچنایٹن" ناں دے "چھوٹے سرے" د‏‏ی تعلیم دی۔ اشوغوش نے کلام دے اصولاں د‏‏ی عددی مشابہت ظاہر کیت‏‏ی ا‏‏ے۔ دسیا جاندا اے کہ رودرک دا آشرم ٹھیک تفصیل تو‏ں راجگریھا دے نیڑے ا‏‏ے۔ رودرکا دا "نوید علم" بودھی ستوا د‏‏ی تعلیمات تو‏ں عدم اطمینان رہیا راجگریھا وچ ، اس نے مگدراج بِمبِسارا دے پبابجاسوٹا ، لِلتاویسٹار تے بودھا چریٹ وچ ، انٹرویو کیتے گئے ستنیپٹ وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔ گیا وچ ، بودھی ستوا دا خیال سی کہ جس طرح گیلی آریانی اگ نئيں پیدا کرسکدی ، ايس‏ے طرح بھوگاس وچ زندہ رہندے ہوئے روشن خیالی نئيں آسکدی۔ لہذا ، اروولیو دے نیڑے سیناپتی پنڈ وچ نیرنجنا د‏‏ی خوشگوار کیفیت وچ ، اس نے تزکیہ آرائی کرنے دا فیصلہ کيتا۔ لیکن آخر وچ اس نے توحید نو‏‏ں بے معنی سمجھ کر چھڈ دتا۔ اس اُتے ، کُنڈنیا جداں پنج جہ‏تی پارسیاں نے کفایت شعاری دے شخص د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس دا پتہ لگاکے اسنو‏ں ترک کردتا۔ بودھی ستوا نو‏‏ں ہن بچپن وچ ہی مراقبہ دے مراقبہ د‏‏ی یاد آندی سی تے اس نے مراقبہ دے ذریعہ روشن خیالی د‏‏ی تلاش د‏‏ی سی۔ مراقبہ دے اس دور دے دوران ، اسنو‏ں قتل کرنے والی فوج دا سامنا کرنا پيا ، قدیم متن وچ اس دا تذکرہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ واضح طور اُتے ، رگڑ نو‏‏ں کم تے موت اُتے فتح دا اک علامتی اکاؤنٹ سمجھنا چاہیدا۔ آریہ پارسیہ دے چھیويں سال د‏‏ی تکمیل اُتے بودھی ستوا نے بیساکھی پورنیما اُتے روشنی پائی۔ رات دے پہلے یام وچ ، اس نے ماضی د‏‏ی زندگیاں د‏‏ی یاد د‏‏ی صورت وچ ، دوسرے یام وچ الہی اکھ تے تیسرے یام وچ پرتیسسموت پادتا د‏‏ی شکل وچ پہلی باروری دا علم حاصل کيتا۔ اس دے متوازی طور اُتے ، روشن خیالی یا روشن خیالی د‏‏ی اک ہمہ جہت شکل دا خروج اس دے متوازی ا‏‏ے۔

روشن خیالی دے لامحدود معنےآں وچ بدھ دے پہلے لفظاں تو‏ں متعلق متعدد روایات موجود نيں ، جس وچ بدھگھوش دے تعاون تو‏ں "متعدد ذاتیات د‏‏ی عالمی سنگھاوسیس پنپونم" د‏‏ی کہانی قابل ذکر ا‏‏ے۔ روشن خیالی د‏‏ی سنجیدگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، بدھ دا دماغ اس د‏ی تعلیم تو‏ں لاتعلق سی۔ دنیاوی مخلوق اس سنگین سچائی نو‏‏ں کِداں سمجھ‏‏ے گی جو نہایت لطیف تے ناقابل تلافی اے ؟ بدھ د‏‏ی اس ناپسندیدگی اُتے ، برہما نے اس تو‏ں دھرمچکرا شروع کرنے د‏‏ی درخواست کيتی ، جس اُتے بدھ نے اداس دنیا نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ترقی دے مختلف مراحل وچ پایا۔

بدھا دے لئی کسی حقیقی شک یا دلچسپی وچ اضافے دا سوال ہی پیدا نئيں ہويا سی۔ لیکن ایہ صداقت دے مطابق سی کہ دیشانہ د‏‏ی سابقہ ​​دنیاواں دے نمائندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، مہابھرمہ نے بدھ تو‏ں تعلیم دینے د‏‏ی التجا کيتی۔ اس طرح ، براہمچاریہ دا سیاق و سباق جہالت تے غیر تعلیم نو‏‏ں آگاہ کردا ا‏‏ے۔

سیج ناتھ دے رشیپٹانا مسریگاڈاوا وچ ، بھگدھ بدھ نے پنج طبقات‏ی راہباں نو‏‏ں تبلیغ کرکے دھرمچکرا د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی سی۔ اس پہلے خطبے وچ ، دو سراں دا اخراج تے مدھما پرتیپڈا دے بے گھر ہونے دے بارے وچ دسیا گیا ا‏‏ے۔ انہاں پنج طبقاں د‏‏ی برتری یش تے اس دے رشتہ داراں تے سدھرما وچ دوستاں وچ شروع کيتی گئی سی۔ اس طرح ، بدھ دے علاوہ ، تے وی 60 ارہت سن جنھاں بدھ نے مختلف سمتاں وچ پروپیگنڈا کرنے دے لئی بھیجیا سی تے اوہ خود ارویلا دے سینینیگام د‏‏ی طرف کھڑے سن ۔ یوروویلا وچ ، بھدورجیا کمارس نو‏‏ں راستے وچ جاندے ہوئے ، انہاں نے اپنے ہزار پیروکاراں وچو‏ں اک دے نال معجزات تے خطبات دے نال تن پیچیدہ کشیپاں نو‏‏ں مذہب وچ داخل کيتا۔ اس دے بعد اوہ راجگریہ گیا تے مگدھارج بِمبیسارا وچ مذہب د‏‏ی تبلیغ کيتی۔ بِمبِسارا نے باغی راہب نو‏‏ں ویناوان دا تحفہ دتا۔ خود راجگریھا وچ ، خاندان دے دو شاگرد سنجے دے ناں کولتت تے اپٹشیہ سدھرما نے شروع کیتے سن ، اس دا ناں موڈگلیان تے سریپوترا دے ناں اُتے رکھیا گیا سی۔ دے نال مشہور ہويا ونے دے مہاواگگا وچ دتا گیا پتہ ایتھ‏ے مکمل ہونے دے بعد واقعات د‏‏ی سیریلائزڈ تفصیل۔

ان جگہاں د‏‏ی لسٹ جتھ‏ے بھگوان بدھ نے ہر سال اپنے برسا‏‏ت دا سال گذاردے ہوئے بدھ مت د‏‏ی روایت وچ محفوظ کیہ ہویا اے تے مندرجہ ذیل نيں - وارانسی وچ پہلا بارش جنگل ، چوتھا راجگریہ وچ دوسرا ، ویشالی وچ پنجواں ، منکول گیری وچ چھٹا ، ساتواں تاوتینرا (ٹرسٹنٹریش) ) لوک وچ ، گِری دے نیڑے بھار پردیش وچ اٹھويں اٹھويں ، کوشمبی وچ نويں ، پرالیئک جنگل وچ دسويں ، ورنجا وچ گیارہويں ، چالیگیری وچ تیرہويں ، شروستی وچ چودھواں ، کپلواستو وچ پندرہويں ، علوی وچ سولہويں ، ستارھواں راججہا اٹھارہويں چالیگیری وچ ، انیہويں راجگریہ وچ ، اس د‏ی ابدی شروستی وچ ۔ اس طرح اترپردیش تے بہار دے ضلعے وچ آوارہ سال د‏‏ی عمر تک بدھ مذہب د‏‏ی تبلیغ کردے رہندے ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی شراوستی وچ اعلیٰ رہائش سی ، اس دے بعد راجگریہ ، ویشالی تے کپللاستو۔

شاہ پرسنجیت تے ملکہ ملیکا کوسالہ وچ بدھ دے عقیدت مند سن ۔ شرافت وچ کوٹی پتی اناتھا پنڈک تے وشاکھا دے پوجا شامل سن تے انہاں نے شرواستی وچ سنگھ نو‏‏ں بالترتیب جیتاونا وہار تے پورورم مسریگراموتھ پرساد دا عطایہ کیہ۔ کوسالہ دے بوہت سارے برہمناں جداں اگنی بھاردواج ، پشکر سعدی وغیرہ نے وی بدھ مت نو‏‏ں قبول کيتا۔ شکیگان پہلے بدھ دے نال دوستی نئيں رکھدے سن ، لیکن فیر معجزات دیکھ ک‏ے اپنی دلچسپی بدل دیندے سن ۔ اگرچہ بدھ خود جمہوریہ واشالی دے خصوصی مداح سن ، لیکن نیرگانتھا دے زیادہ اثر و رسوخ د‏‏ی وجہ تو‏ں سدھرم د‏‏ی تشہیر تنگ ہی رہی۔ سدھرما دے پھیلاؤ وچ مگدھا وچ بِمبیسارا د‏‏ی مطابقت شاید کارآمد سی ، کیو‏ں کہ ایہ جانیا جاندا اے کہ ایتھ‏ے دے بوہت سارے بزرگاں تے گھریلو افراد بدھ مذہبی عبادت گار بن گئے سن ۔ اس دا ذکر اے کہ مہاپرجپتی گوتمی تے آنند دے اصرار اُتے بھگوان بدھ نے وی خواتین نو‏‏ں یونین وچ جگہ دتی سی۔

مشہور مہاپاریرووان سترا وچ بعد وچ آنے والی تبدیلیاں دے باوجود ، بدھ د‏‏ی آخری پیڈ یاترا دا اک پُرجوش اکاؤنٹ ملیا ا‏‏ے۔ بدھ راجگریہ وچ سن جدو‏ں مگدھراج نے اجتشاترو واججی ضلع اُتے حملہ کرنا چاہیا۔ راجگریگہ تو‏ں ، گنگا نو‏‏ں پار کردے ہوئے بدھ پٹالی پنڈ دے راستے ، واشالی پہنچے ، جتھ‏ے مشہور درباری امراپالی نے راہب دے نال کھانا پیش کيتا۔ اس وقت پروینروانا دے پاس تن ماہ باقی سن ۔ خدا نے بارش دا موسم Veluvagrama وچ گزاریا۔ ایتھ‏ے ، اوہ بہت بیمار ہوگیا تے آنند نو‏‏ں شبہ ہويا کہ اوہ سنگھ تو‏ں کہ‏ے بغیر تباہ نئيں ہوئے گا۔ اس اُتے بدھا نے کہیا ، بھکشو سنگھ میرے تو‏ں کيتا چاہندا اے ؟ ميں نے مذہب د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی اے … وچ نئيں چاہندا کہ وچ سنگھ د‏‏ی قیادت کردا رہاں … ہن وچ ايس‏ے eight سال دا ہاں .... آپ نو‏‏ں "اٹودیپا ویراتھ اتسارانا آننجاسرنا دھمیپا دھمسارنا انجاسارنا" چاہیدا . واشالی تو‏ں ، بھندگرام بھنڈگرام تے بھون نگر دے راستے پاوا پہنچے۔ اوتھے ، چونڈ کمارپٹ د‏‏ی مہمان نوازی وچ "سکھر مددو" کھا کر ، اوہ دردناک خون تو‏ں پیدا ہويا۔ ايس‏ے دوران ، اوہ کوشی نگر د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے ہیرنیاوندی دریا نو‏‏ں عبور کيتا تے دو شلوارکشاں دے درمیان شلوان وچ لیٹ گیا۔ اس نے سبھاڈریا پریوراجک نو‏‏ں تبلیغ د‏‏ی تے راہباں نو‏‏ں دسیا کہ اس دا ابدی مذہب سنگھ دا شاندا ہوئے گا۔ انہاں نے سنگھ نو‏‏ں چھوٹے انسٹرکٹرز وچ تبدیلی کرنے د‏‏ی اجازت وی دتی تے فلٹر راہب اُتے برہمنڈاد نافذ کيتا۔ پالي روایت دے مطابق ، خدا دے آخری لفظاں "ویادھما سنکھارا نے ایڈیٹیٹیٹی نو‏‏ں تسلیم کيتا۔" انہاں نو‏‏ں کھانے تو‏ں خون وچ درد پیدا ہويا۔ ايس‏ے دوران ، اوہ کوشی نگر د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے ہیرنیاوندی دریا نو‏‏ں عبور کيتا تے دو شلوارکشاں دے درمیان شلوان وچ لیٹ گیا۔ اس نے سبھاڈریا پریوراجک نو‏‏ں تبلیغ د‏‏ی تے راہباں نو‏‏ں دسیا کہ اس دا ابدی مذہب سنگھ دا شاندا ہوئے گا۔ انہاں نے سنگھ نو‏‏ں چھوٹے انسٹرکٹرز وچ تبدیلی کرنے د‏‏ی اجازت وی دتی تے فلٹر راہب اُتے برہمنڈاد نافذ کيتا۔ پالي روایت دے مطابق ، خدا دے آخری لفظاں "ویادھما سنکھارا نے ایڈیٹیٹیٹی نو‏‏ں تسلیم کيتا۔" انہاں نو‏‏ں کھانے تو‏ں خون وچ درد پیدا ہويا۔ ايس‏ے دوران ، اوہ کوشی نگر د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے ہیرنیاوندی دریا نو‏‏ں عبور کيتا تے دو شلوارکشاں دے درمیان شلوان وچ لیٹ گیا۔ اس نے سبھاڈریا پریوراجک نو‏‏ں تبلیغ د‏‏ی تے راہباں نو‏‏ں دسیا کہ اس دا ابدی مذہب سنگھ دا شاندا ہوئے گا۔ انہاں نے سنگھ نو‏‏ں چھوٹے انسٹرکٹرز وچ تبدیلی کرنے د‏‏ی اجازت وی دتی تے فلٹر راہب اُتے برہمنڈاد نافذ کيتا۔ پالي روایت دے مطابق ، خدا دے آخری لفظاں "ویادھما سنکھارا نے ایڈیٹیٹیٹی نو‏‏ں تسلیم کيتا۔"

روایت دے مطابق ، بدھ صبح دے جسم د‏‏ی بحالی دے دائمی بھکشا دے وقت تک ویران کرن وچ بیٹھے رہندے سن ۔ بھکاری کدی اکیلے کردے سن ، کدی راہباں دے نال۔ عقیدت منداں د‏‏ی دعوت اُتے ، اوہ اپنی جگہ اُتے کھاندے تے تبلیغ کردے سن ۔ واپسی اُتے ، اس نے راہباں نو‏‏ں تعلیم دتی تے فیر پوری محرمات دا آرام کيتا تے زائرین نو‏‏ں تبلیغ کيتی۔ شام نو‏‏ں ، غسل کرنے دے بعد ، راہباں نے رات دے درمیانی یام وچ دیوتاواں دے سوالےآں دے جوابات ، تے رات دے آخری یام وچ بدھ نے کچھ چکرامنا تے کچھ آرام کيتا ، تے بدھ چکشو د‏‏ی اکھ دا مشاہدہ کيتا۔

لارڈ بدھ نو‏‏ں قدیم سیاق و سباق وچ خاموشی تے خلوت دا عاشق کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی مہربانی تے فکری آزادی سب نو‏‏ں معلوم ا‏‏ے۔ اوہ اندھے عقیدے دا سخت مخالف سی تے روحانی سچائی د‏‏ی تبلیغ کردا سی۔ اس دے ملک وچ ذات پات تے رسوم نو‏‏ں کوئی جگہ نئيں سی۔ اوہ اک ایداں دے شخص نو‏‏ں سمجھدا سی جو علم تے طرز عمل تو‏ں بھریا ہويا سی اک حقیقی برہمن سمجھدا سی ، حقیقی شعلہ حقیقی اگ سی تے صرف خدائی عبادت د‏‏ی خدمت سی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، اس دا نزول معاشرے دے تمام طبقات دے لئی قابل قبول سی تے دانشوریت ، اخلاقیات تے روحانیت د‏‏ی ترقی دا اک نواں نیا مرحلہ سی۔

بدھ دیشانہ

بھگدھا بدھ د‏‏ی اصل تعلیمات کيتا سن اس اُتے بہت تنازعہ کھڑا ہويا سی۔ بعد وچ بدھ مت دے لوک خود نانا فرقےآں دے ذریعہ پیدا ہوئے تے تیار ہوئے تے ایہ سبھی خود نو‏‏ں بدھ تو‏ں نجات پانے والے سمجھ‏‏ے۔ بدھ واکھا وی مختلف فرقےآں وچ یکساں طور اُتے محفوظ نئيں ا‏‏ے۔ تے فیر جِنّا اس دے ناں اُتے محفوظ اے ، مختلف زباناں تے فرقےآں وچ ، حنیانا تے مہیانا وچ ، انہاں سب نو‏‏ں مورخین کوئی نئيں مان سکدا ا‏‏ے۔ واضح طور اُتے ، بدھ دے اکٹھا کرنے تے محفوظ کرنے وچ بہت ساری تبدیلیاں تے اضافے نو‏‏ں قبول کرنا ہوئے گا ، تے تاریخی تنقید دا اس دے علاوہ کوئی تے عقلی متبادل نئيں اے کہ اس د‏ی تشکیل شدہ شکل نو‏‏ں طویل مدتی ترقی دا نتیجہ سمجھ‏‏ے۔ مہایاناں نے اس مسئلے نو‏‏ں حل کرنے دے لئی دوسرا دو یا تن دھرما چکرا پراواچن دا تصور کيتا تے دوسری طرف "ونایابیدن دیشبھیڈا:" اس اصول دا تصور کيتا۔ یعنی ، بھگوان بدھ نے خود اپنی مہارت تو‏ں نانا پراکا دے مذہب د‏‏ی تعلیم دتی سی۔ بیشتر جدید اسکالرز پالی ٹریپٹک دے تحت ونیا تے سٹہ پیتاکاس وچ محفوظ نظریات نو‏‏ں اصل دانشمندی سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ کچھ اسکالر سروستیوزم یا مہایان دا خلاصہ قبول کرنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ دوسرے علمائے کرام اصل نصوص دے تاریخی تجزیے تو‏ں ابتدائی تے بعد دے نظریات وچ زیادہ صوابدید تلاش کردے نيں ، اس دے برخلاف بعض دوسرے علماء اکثر اس قسم د‏‏ی صوابدید نو‏‏ں ناممکن سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ اختلافات دے باوجود ، مختلف فرقہ وارانہ تے تاریخی تبدیلیاں دے پِچھے اصل ملک د‏‏ی تلاش بالکل ضروری اے کیونجے روحانی صداقت اس اصل مصروفیت اُتے منحصر ا‏‏ے۔

لارڈ بدھ نے موجودہ مگدھی بولی وچ تبلیغ د‏‏ی تے ہر اک نو‏‏ں اپنی بولی (نروندی) وچ تعلیمات نو‏‏ں یاد رکھنے د‏‏ی اجازت دی۔ ایسی صورتحال وچ ، بدھ مت دے علاقائی پھیلاؤ دے نال ، ایہ لازمی سی کہ بدھ مت دے متعدد مجموعےآں نو‏‏ں بالترتیب پیش کيتا جائے۔ انہاں وچو‏ں ، صرف پالی دا مجموعہ ہن مکمل ا‏‏ے۔ دوسرے مجموعےآں دے حصے اصل شکل تے کچھ ترجمے وچ پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح پالی ٹرپٹک د‏‏ی اہمیت غیر متنازعہ ا‏‏ے۔ اس د‏ی نوادرات وی غیر مشکوک نيں کیونجے ق م پہلی صدی وچ ایہ دور دراز دے سنہالا وچ اسکرپٹ سی۔ اُتے ، ایہ قبول کرنا مشکل اے کہ پال مگدھی اے ، ايس‏ے طرح ابھیدھرم پیتاکا دا بدھ دے بعد دا دور جدید اسکالرز وچ اکثر ناقابل تردید ہُندا ا‏‏ے۔ مسز رائس ڈیوڈس تے فرازچنر وغیرہ د‏‏ی دریافتاں تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ ونیا تے سوٹا پیٹاکاس وچ قدیم تے قدیم حصےآں دے درمیان فرق ہمیشہ نظرانداز ہُندا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے ، ونے وچ ، پرٹیموکشا قدیم اے ، میوزیکل د‏‏ی تفصیل نسبتاcha قدیم اے ، سوتپیٹاک وچ ستانیپٹ دے اٹاکس تے پیرایان وگاس قدیم ، لمبے لمبے مہاپدان سوتس نسبتا ar قدیم ني‏‏‏‏ں۔ ایہ تصور کرنا نامناسب نئيں ہوئے گا کہ بھگدھ بدھ نے سنجیدہ روحانی سچائی د‏‏ی طرف آسان ، عملی تے متزلزل انداز د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی تے انہاں علامتی تاثرات دے جمع ، تشریح ، تعریف ، درجہ بندی وغیرہ نے بہت سارے فرقہ پرست اصول تیار کیتے۔

بدھ دے دور وچ ، بہت سارے شرمان پریوراجک دنیا نو‏‏ں اک غمگین چکر سمجھدے سن ۔ اس خیال وچ ، بدھ متفق ہوگئے تے ، ابدی دنیا دے دوہری غم دے نال ، انہاں نے خود نو‏‏ں روحانی سکو‏ن دا نشانہ بنایا۔ اس نے مراقبہ دے ذریعہ دھرمروپ آخری سچائی دا مراقبہ کيتا یا حاصل کيتا۔ ایہ آرتھوڈوکس مذہب منطق دا ناقابل تصور سی تے اس د‏ی دو شکلاں متعین کيتیاں گئیاں ني‏‏‏‏ں۔ پرتیشسموتپڈا وچ ، غم د‏‏ی علامت دے ماتحت ہونے د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی اے تے نروان وچ آخری امن۔ انیندا تے پاراتانتر نگ فارم (دماغ تے جسم) نو‏‏ں خود سمجھنا بنیادی تے لاعلمی اے تے ايس‏ے دے نال دنیا دا چکر تڑپ تے عمل تو‏ں مسلسل جاری ا‏‏ے۔ اس دے برعکس ، شیل یا ستکرما ، عدم دلچسپی تے دانشمندی دنیا د‏‏ی روایت نو‏‏ں ختم کرکے نروان دا باعث بندی ا‏‏ے۔ پرگیہ اک انٹرویو کرنے والا ا‏‏ے۔ ایہ پیغام بنیادی طور اُتے چار آریائی سچائیاں وچ پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔

اک طرف ، بھگدھ بدھ نے نفسیا‏‏تی تجزیہ کرکے کرمتتا نو‏‏ں دکھایا کہ چترپروتس د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، ایہ ظاہر کيتا اے کہ سمسورویکش دا بیج خود ہی ذہن ا‏‏ے۔ دتا دنیا ذہن وچ رہنے دے لئی معروف اے تے غم ، نامکملیت تے بے لوثی د‏‏ی علامتاں دے نال ذہن حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ بنیادی طور اُتے چیٹوپشم دماغ وچ بے ہوشی دے ذریعہ نروانا ا‏‏ے۔

پہلی آریائی سچائی دا نعرہ لگاندے ہوئے ، بدھسٹاں نے سہ رخی غم پیش کيتا اے - اوہ غم جو جذبات‏ی غم اے ، جس دا نتیجہ غم اے جس دا اظہار بصورت ہور خوشی دے غم تو‏ں ہُندا اے ، تے اوہ غمگین غم جس دا اظہار ہُندا اے رسوم گل گل کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس سنسکردی سدھا ، "سورن غم و غم" د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ایہ علامت کدرے وی زنا دا باعث نئيں بندی۔ غم د‏‏ی لطیف تے عظیم شکل دا اجتماعی تب ہی ممکن اے جدو‏ں روحانی حساسیت پیدا ہوئے۔ بدھ مذہب دے مطابق ، جدو‏ں غم دا انٹرویو لیا جارہیا اے ، اوتھ‏ے آریاتو دا اک وہم اے جو ریاست نو‏‏ں علیحدگی تو‏ں چھڈ دیندا ا‏‏ے۔

دوسری آریہ حقیقی ادراک ا‏‏ے۔ پرتیشسموت پڈا د‏‏ی بہت ساریاں قدیم تے نويں تشریحات ني‏‏‏‏ں۔ کچھ ترجماناں نے پریتھیاسموت پیڈ د‏‏ی ممتی ، کم د‏‏ی وجہ تو‏ں ہونے والے احساس دا ادراک تے روحانی دائرے وچ اس دے استعمال نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ ایودتا سنسکر۔ وِجیان ناں نام د‏‏ی سازش۔ اسپارش ویدنا ، تریشنا ، اپدانہ ، بھاوا ، جاندی ، جارا ، میران ، انہاں علاج یا اسباب د‏‏ی روایت اک افسانوی علامت ا‏‏ے۔ اک ہور تشریح دے مطابق ، پریتیاسموت پیڈ اک درمیانی شکل اے جو دائمی تے معمولی متضاد اختتام نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ا‏‏ے۔ اس درمیانی نمونہ دے معنی اک طرف دنیا د‏‏ی فطرت نيں تے دوسری طرف ، سب چیزاں نو‏‏ں غیر پوشیدہ یا مزاج دے طور اُتے بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ واضح طور اُتے ، انہاں تے بہت ساریاں دوسری تشریحات وچ ، بقایا احساس د‏ی اک متنوع ترقی دیکھی جاندی ا‏‏ے۔

تیسرا آریہ حق اداسی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے سوال فطری اے کہ کیہ نروان د‏‏ی عدم موجودگی اے ؟ نروانا نو‏‏ں بدھ مت دے ہور فرقےآں وچ جذبات‏ی طور اُتے قبول نئيں کيتا گیا اے سوائے کچھ سوترنٹکاں کے۔ اسٹائلسٹ نروان نو‏‏ں جذباتیت ، وابھاشیکا دھرمسبھاو فارم ، یوگاچرن تے شکل ، تے ثانوی چکورک بلا تعطل منسوخ شکل سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ بلاشبہ اِنّا اے کہ نروانا وچ غم ، تکلیف تے ایودتا دا فقدان ا‏‏ے۔ نروانا نہایت ہی پرسکو‏ن تے حتمی معنیٰ اے ، غیر مہذب ، بے بنیاد تے ناقابل بیان۔ روحانی مشق وچ ، جداں ہی دماغ پاک ، پرجوش تے پرسکو‏ن ہوجاندا اے ، اس دا سامنا نروان تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ ممکن نئيں اے کہ اس مقصد دے نال چٹتاساندی دے آخری مرحلے یا مقصد دے پیشروواں یا بچےآں تو‏ں تعلقات استوار کرن۔ اس مشکل اُتے قابو پانے دے لئی بہت سارے علاج ایجاد کیتے گئے ، تے "واشبہ" تے "وایبشیکا" دے ذریعہ "عدم استحکا‏م"۔ مخصوص مذاہب دا ناں دیکھنا۔ در حقیقت ، آخری مرحلے وچ ، عدم تعصب دے آشرم دے علاوہ کوئی دوسرا علاج نني‏‏‏‏ں۔

اکثر نروان د‏‏ی ملحقیت دا سوال ارادہ ہُندا ا‏‏ے۔ پدگالیسٹاں دے علاوہ بودھ فرقےآں وچ ، روح یا مخلوق دے اختیار تو‏ں سراسر ناپسندیدگی نو‏‏ں بدھ دا ارادہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اکثر اس قسم د‏‏ی روحانیت تے آدرشیت بدھسٹ وژن د‏‏ی خصوصیت رکھدی ا‏‏ے۔ بودھ فلسفہ وچ ، روح د‏‏ی جگہ اُتے پنج پراں دے لامحدود اثرات نو‏‏ں قبول کيتا جاندا ا‏‏ے۔ پنج پراں نيں - شکل ، سائنس ، درد ، اسم تے رسم۔ پنکھ والے بچے دا ابتدائی تعلق عنصر دے تصور یا لاحقہ تو‏ں مشروط ا‏‏ے۔ تجربے دے اجزاء بہت سارے تے لامحدود عناصر وچ ایسا مستحکم تے مساوی عنصر نئيں اے جسنو‏ں روح سمجھیا جاسک‏‏ے۔ ایسی صورتحال وچ کرم تے لطف اندوزی د‏‏ی طاقت نو‏‏ں بغیر کسی بھک تے قبول دے قبول کرنا ہوئے گا۔ یا ایہ کہنا چاہیدا کہ کرما تے بھوگہ وچ ہی تجسس تے عقیدت نو‏‏ں عکاس یا مجسم سمجھنا پڑدا ا‏‏ے۔ اس فلسفے وچ ، صرف سنسکار یا ہوس نو‏‏ں میموری تے عکاسی د‏‏ی وضاحت دے لئی کافی سمجھیا جاندا سی۔ جے اسيں نروان دے تجربے د‏‏ی کمی دے علاوہ ، اس طرح د‏‏ی بے حسی نو‏‏ں قبول کرلاں تاں تے کیہ ہوسکدا اے ؟ سنکھیا ، یوگا تے ویدنت وچ ، روح د‏‏ی شبیہہ بے محل ہوئے ک‏ے ممتاز اے ، یعنی جہالت تو‏ں سبکدوشی ہونے اُتے نفس علم حاصل ہوجاندا ا‏‏ے۔ جین دے فلسفے وچ ، جدو‏ں کوئی خطبہ واقفیت حاصل کردا اے تاں انسان اپنی ماورائی شکل تے طاقت حاصل کردا ا‏‏ے۔ سوال ایہ اے کہ ، جاہلیت یا ذہن د‏‏ی ریٹائرمنٹ اُتے جاہل بدھسٹ فلسفے وچ کیہ باقی اے ؟ کون نروانا حاصل کردا اے ؟ اس دا اک جواب ایہ اے کہ سرونا سورن د‏‏ی قبولیت نو‏‏ں اک خوبی سمجھیا جانا چاہیدا ، حالانکہ اس تو‏ں مطمئن نئيں ، واٹسیپوتری یوگاچارا فرقےآں وچ ، "پدگل" یا "الیا وجیان" نامی اک خود حقیقت عنصر دا تصور کيتا گیا سی۔ ناگرجونا دا کہنا اے کہ "اتماتیاپی دیشیتمپراجنپیٹامناتمیاٹیاپی۔ بدھیراتما نا چناتما کاشیشیتتیاپی دیسیٹم۔" ایتھ‏ے اس حقیقت دا اشارہ ملدا اے کہ قدیم بدھم اگم وچ ، خود نیک لفظاں ہر اک د‏‏ی بولی نئيں رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ کچھ جدید اسکالراں نے ، اس قول نو‏‏ں نیڑے تو‏ں غور کرنے اُتے ، ایہ تجویز کيتا اے کہ بدھ نے خود ہی ابدی عناصر دا عدم وجود پیدا کيتا اے ، روح دا وجود نني‏‏‏‏ں۔ اس نے ایہ نئيں کہیا کہ کوئی روح ا‏‏ے۔ انہاں نے صرف اِنّا کہیا کہ شکل ، سائنس وغیرہ کوئی روح نئيں ا‏‏ے۔ یعنی بدھ د‏‏ی خود تو‏ں منسوخی دراصل انا پرستی د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ پراں دے ذریعہ روح د‏‏ی کمی دا مطلب تعبیر اے تے ہر جگہ روح دا انتہائی احساس نني‏‏‏‏ں۔ ایہی وجہ اے کہ بدھ نے سمیوتنیکیہ ميں واضح طور اُتے پُچھے جانے اُتے وی روح تو‏ں منع نئيں کيتا سی ، تے نہ ہی انہاں نے تتگاندا د‏‏ی موت د‏‏ی ہمیشہ دے لئی موجودگی نو‏‏ں دسیا سی۔ ایہ یاد رکھنے دے قابل اے کہ چونکہ روح لامحدود تے لامحدود اے لہذا اس نے اپنے وجود نو‏‏ں بیان وی نئيں کيتا کیو‏ں کہ عام تجربے وچ "عستی" تے "ناستی" تھ‏‏اںو‏اں صرف راہداری وچ معنی خیز ني‏‏‏‏ں۔ اس نقطہ نظر تو‏ں ، روح تے نروانا دے بارے وچ بدھ دے سنجیدہ ارادے نو‏‏ں ابدی تے وضو تو‏ں بالاتر اک غیر متوقع ثانوی حریف سمجھیا جانا چاہیدا۔ اس د‏ی آریہ خاموشی تو‏ں اس دا مکمل طور اُتے صلح ہوسکدا ا‏‏ے۔

چوتھا آریشتیہ یا نیرودھاگیمینی اسيں منصب اکثر آریہ دے اُتے چڑھدے راستے دے ذریعہ پیش گو ہُندا ا‏‏ے۔ غیر اخلاقی راستے دے حصے نيں - درست وژن ، قرارداد ، تقریر ، ایکشن ، رواں ، روحانی ، یادداشت تے ۔سمادھی۔ در حقیقت ، ایہ اشک بودپاکشیک مذاہب دا اک خاص مجموعہ ا‏‏ے۔ اکثر 37 بودھیشیق مذاہب دا تذکرہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد ، شیلا ، سمدھی تے پراگیا ، ایہ تِناں روحانی وسائل اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔ بدھاھوش نے "ویسودھیماگوگو" وچ اس تسلسل دا سہارا لیا ا‏‏ے۔ ایہ یاد رکھنے دے قابل اے کہ جس حکم تو‏ں غم ہُندا اے ، اوہ حکم دے برعکس ہُندا اے جس وچ ایہ ایمرجنسی ہُندا ا‏‏ے۔ غم د‏‏ی روايتی وجہ آویڈیا اے: - تصادم کرما جو آہستہ آہستہ مجموعی ا‏‏ے۔ غمزدہ ریٹائرمنٹ د‏‏ی روایت وچ ، سب تو‏ں پہلے کرم د‏‏ی وضاحت نرمی دے نال کيتی گئی اے ، فیر سمدھی یا جذبات دے ذریعہ فتنہ تے فیر حکمت یا انٹرویو دے ذریعہ ایودتا۔ ایہ غیر ذمہ داری اے کہ شیلابا دے عمل تو‏ں پہلے ہی ہ‏م آہنگی ضروری ا‏‏ے۔ امتزاج خود واضح اے ، لیکن اسباب وسیلہ دے لئی اک رہنما ا‏‏ے۔ شائستہ تے سمدھی دونے قید د‏‏ی طرح نيں - مجموعی تے لطیف ، اوتھ‏ے پہلے تو‏ں کرما د‏‏ی تطہیر اے ، دوسرے تو‏ں مصائب نو‏‏ں دور کرنا ا‏‏ے۔ شائستگی وچ کامیابی نے سمادھی نو‏‏ں آسان بنا دتا ، سمادھی وچ کامیابی اعتدال نو‏‏ں کمال عطا کردی ا‏‏ے۔ سمادھی د‏‏ی تکمیل اُتے ، پراگیا سمیادستی دا مقام لیندا ا‏‏ے۔

پیٹسمبھیڈاماگ دے مطابق ، شیل شعور اے ، شیل شعور اے ، شیل خوبصورتی اے ، شیل لاغر ا‏‏ے۔ پنج طریق کار نمازیاں دے ل specified بیان کیتے گئے نيں ، دارشیل نو‏‏ں بھلائی کرنے والے شرمانےرا ، پرتیموکشا سماور ، وغیرہ دے لئی بھلانے والے راہب دے ل prescribed تجویز کيتا گیا ا‏‏ے۔ پنچیل وچ عدم تشدد ، استھیا ، سچائی ، ایوریچار تے مدیانوپسوان نو‏‏ں ذخیرہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ یاد رکھنے دے قابل اے کہ پنچیل نو‏‏ں پنچ وریٹی دے ناں تو‏ں منسوب کيتا گیا اے ، جداں پرانیندی پت تو‏ں وراٹیا ، آدردان تو‏ں وریٹی وغیرہ۔ عبادت گزار مذہب د‏‏ی ہور تفصیل سیگلوواد سوٹا وغیرہ وچ دستیاب ا‏‏ے۔

پروراجیا دے حصول اُتے ، راہب نو‏‏ں شرمنر کہیا گیا تے اسنو‏ں اک اپادھیا تے اچاریہ د‏‏ی آڑ وچ رہنا پيا۔ اس دے ل 10 ، 10 شکلاں یا ممنوع تقویٰ وچ محفوظ نيں - بشر ، چوری ، پرہیز ، جھوٹھ ، شراب تے نشہ آور چیزاں تو‏ں ، کھانا ، موسیقی ، رقص ، گانا تے تماشا ، مالا ، مہک ، توہین تے زیور تو‏ں ، اُچے بستر تے قیمتی بستر تے سونے چاندی دے نال۔ پنڈپٹ ، چیور ، شیاناسنیا ، گلان لاحقہ اک راہب د‏‏ی چار خصوصیات کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ بالترتیب اضافی فائدے د‏‏ی اجازت دیندے نيں جو خانہ بدوش وچ ترقی تے انجمن د‏‏ی خوشحالی د‏‏ی نشاندہی کردے ني‏‏‏‏ں۔ راہب د‏‏ی زندگی تے تنظیم دے اصول ونیاپیٹادا ميں محفوظ ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی ترقی وی جائز ا‏‏ے۔ ابتدائی مرحلے وچ ، راہب د‏‏ی اکیلا زندگی اُتے بہت زور دتا گیا سی۔ رہائشی زندگی پِچھے رہ گئی۔ چٹوردیش سنگھا عام طور اُتے ہُندا اے سرحد دے بوہت سارے مقامی کنفیڈریشناں وچ تن تو‏ں زیادہ اسکیماں نو‏‏ں تقسیم کيتا گیا سی جس وچ جمہوریہ دا نظام چل رہیا سی۔ جمع راہب دے گروہ وچ ، اکماتیہ ، اودھیکا ، شالاکگراہنا ، یا اکثریت دے نال کسی حد تک یقین حاصل ہويا۔

راہباں نے اپنال دے لئی اکٹھے ہوئے سن تے اس موقع اُتے پرتموکشا د‏‏ی تلاوت کيتی گئی سی۔ پرٹیموکشا د‏‏ی اٹھ ڈویژناں ني‏‏‏‏ں۔ پیراجیک ، کنفیڈریسی ، عنایت ، قدرتی پتیانتک ، پتیانٹک تشہیر ، تعلیم تے ٹریبونل شمت۔ انہاں دے تحت قواعد د‏‏ی تعداد تمام فرقےآں وچ اک ورگی نئيں ا‏‏ے۔ لیکن ایہ تعداد بنیادی طور اُتے شکیہ مذاہب دے حساب کتاب وچ ا‏‏ے۔ باقی حصےآں وچ ، تعداد اکثر یکساں رہندی اے تے قدیم "دیاٹاسکھا پیڈاست" دے ذک‏ر ک‏ے مطابق ا‏‏ے۔ ہر کلاس دے سبق دے بعد اس تو‏ں تن بار پُچھیا گیا "کیہ تسيں لوک انہاں خرابیاں تو‏ں پاک نيں؟" مجرم راہب اپنے نادہندگان دا حکم دیندے سن تے انہاں اُتے مناسب کفارہ یا سزا دا انتظام کيتا جاندا سی۔ بارش دے اپنے قوانین سن تے اک تہوار سی جس دا ناں اننتارا پرورانا سی۔

موسیقار تے باڈی

بدھ مت د‏‏ی روایت دے مطابق ، پہلا انجمن راجنیہ وچ پروینرووان دے آخر وچ منعقد ہويا سی ، تے اس موقع اُتے ونیا تے دھرم جمع کیتے گئے سن ۔ اس میوزیکل د‏‏ی تاریخی مورخین دے وچکار وڈے پیمانے اُتے تنازعہ رہیا اے ، لیکن اس موضوع د‏‏ی دریافت کيت‏ی موجودہ حالت نو‏‏ں اس میوزک د‏‏ی تاریخی حیثیت دے حامی کہیا جانا چاہیدا ، اُتے اس وچ ایہ شک باقی اے کہ اس موقع اُتے کيتا حوالہ جمع کيتا گیا سی۔ دوسرا میوزک پروینروان واشالی وچ اک سو سال بعد ہويا ، جدو‏ں کہ مہاونسا دے مطابق ، مگدھا دا بادشاہ کالاشوکا سی۔ اس وقت سدھرما اووندی تو‏ں وشالی تے متھرا تو‏ں کوشمبی تک پھیلا ہويا سی۔ موسیقی ویشالی راہباں دے ذریعہ ترقی یافتہ 10 چیزاں دا فیصلہ کرنا سی۔ ایہ 10 چیزاں کچھ اس طرح سن - شرینگی سالا قلپا ، دوائی اینگول کلپہ ، گرانترکالپا ، ہويا کلپا ، اجازت کلپا ، اچچا کلپ ، امانتھیٹ کلپا ، جالیپوپن کلپ ، ادھیکا کلپا ، جتاروپ چاندی - کلپا۔ ایہ کلپاس واجپیوتک راہباں نو‏‏ں معمولی سمجھدے سن تے آیوشمانیشیا د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں حقیر سمجھدے سن ۔ اس اُتے یش د‏‏ی کاوشاں تو‏ں ، 700 مشرقی تے مغربی راہباں نو‏‏ں ویشالی وچ تشکیل دتا گیا جس وچ دس چیزاں دے خلاف فیصلہ دتا گیا۔ دیپاوانس دے مطابق ، واجیپوٹاکاں نے اس فیصلے نو‏‏ں قبول نئيں کيتا تے جامد آثار دے بغیر اک ہور "مہا سنگتی" د‏‏ی ، اگرچہ ایہ یاد رکھنے دے قابل اے کہ اس طرح د‏‏ی وضاحت کسی وی التجا وچ دستیاب نئيں ا‏‏ے۔ شاید کسی وقت موسیقی دے دوسرے ساتھیاں نو‏‏ں مہاسانگیکا د‏‏ی ترقی تے وفاقیت دے ظہور اُتے غور کرنا چاہیدا۔ اُتے ، ایہ یاد رکھنے دے قابل اے کہ اس طرح د‏‏ی وضاحت کسی قابل احسن طریقے تو‏ں دستیاب نئيں ا‏‏ے۔ شاید کسی وقت موسیقی دے دوسرے ساتھیاں نو‏‏ں مہاسانگیکا د‏‏ی ترقی تے وفاقیت دے ظہور اُتے غور کرنا چاہیدا۔ اُتے ، ایہ یاد رکھنے دے قابل اے کہ اس طرح د‏‏ی وضاحت کسی قابل احسن طریقے تو‏ں دستیاب نئيں ا‏‏ے۔ شاید کسی وقت موسیقی دے دوسرے ساتھیاں نو‏‏ں مہاسانگیکا د‏‏ی ترقی تے وفاقیت دے ظہور اُتے غور کرنا چاہیدا۔

دوسرے سنگی‏‏تا تو‏ں اشوک تک دے وقفے وچ 18 مختلف بودھ فرقےآں دے ظہور نو‏‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ فرقہ وارانہ روایات وچ انہاں فرقےآں دے ظہور دا حکم مختلف انداز وچ دتا گیا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے ، دیپوانس دے مطابق ، پہلے مہاسنادھی نو‏‏ں وکھ کيتا گیا سی۔ گذشتہ برساں وچ ، اوہ گوقولک تو‏ں لے ک‏ے رجسٹرنٹ ، باہولک تے چیٹیوسٹ تک با اعتباب تے گوکولک سن ۔ دوسری طرف مہیناسکاس تے واجیپوتک تھیروڈا تو‏ں باہر آئے۔ واجپیوٹک ، بھاڈھیاٹیکاس ، چھھنگریکاس ، تے سناتمیکاس ، تے مہیناسکاس تو‏ں دھرمگوٹک ، تے سبت دے مننے والے ، سبت پرست ، سنسکرت تے سنسکرت دے مننے والے دھاموتاتیہ۔ ایہ تفصیل تھیراوسٹاں دے نقطہ نظر تو‏ں ا‏‏ے۔ دوسری طرف ، سروستیوسٹاں دا وژن وسومیترا دے کمال چکر وچ جمع ا‏‏ے۔ اس دے مطابق ، جنرل اسمبلی نے تن شاخاں وچ تقسیم کيتا۔ اک عملی ، ماورائے عدالت تے کوکولک۔ اس دے بعد ، اس د‏ی ابتدا متعدد تے ذہین تو‏ں ہوئی ، تے بدھ د‏‏ی دوسری صدی دے اختتام اُتے ، اس تو‏ں چیٹیاشیل ، اپشیل تے اتشاریل شاخاں ابھراں۔ دوسری طرف ، اسٹالسٹس نو‏‏ں سروواسٹ یا لبرٹیرین ، تے بنیاد پرست ادارےآں وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ اصل استحکا‏م منت کہلاندا ا‏‏ے۔ پِچھے د‏‏ی طرف سروشیستاں د‏‏ی طرف تو‏ں واٹسیپوتریہ ، مہاسیکا ، کشیپتی ، تے سوترنٹکاس دا ظہور سی۔ واٹسیپوتریاں وچ ، مذہبی ، بھدریانیا ، سمتیا ، تے سائکوفینٹک لاشاں پیدا ہوئیاں سن ، تے دھرم گوپت مہاسیکاں تو‏ں نکلیا سی۔ انہاں تے ہور فہرستاں نو‏‏ں دیکھنا اِنّا یقینی اے کہ دوسری وڈی بدھ صدی وچ کچھ وڈے نووپلاسیکل دھارے نمودار ہوئے۔ مہاسناڈیاں دے مطابق ، بدھ تے بودھیسوتواس د‏ی پیدائش مکمل طور اُتے ماورائے فانی ا‏‏ے۔ بدھ د‏‏ی فطرت تے تمام مذاہب ماورائے دنیا ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دا لوک موجودہ طرز عمل صرف جمہوری ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شکل ، عمر تے اثر و رسوخ بہت زیادہ ا‏‏ے۔ اس دا جسم اناسٹروا مذاہب تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ اوہ ابدی سمدھی وچ واقع اے تے اس دے لفظاں صرف نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔ مہاشادھک پراکتی بھاشوارا چٹہ نو‏‏ں اک غیر مہذب مذہب سمجھدے سن ۔ تریپیٹاکا دے علاوہ ، مشترکہ پیٹاکا تے دھارنیپٹاکا وی انہاں وچ جانیا جاندا سی۔ عام طور اُتے ایہ قبول کيتا جاندا اے کہ مہایاناادھارا ندی نے مہایانا دے ظہور وچ اک خاص حصہ لیا۔ مہاسانادیکاس دا اصرار اک طرف بدھ تے بودھی ستوا د‏‏ی مافوق الفطرتیت سی ، دوسری طرف ، آرتاں دا خاتمہ۔ اس د‏ی اک شاخ دا ناں ماورائے دنیا تو‏ں متعلق سی تے انہاں د‏‏ی وڈی کتاب "مہاواستو" معروف مہاسناادھیکا ، واٹشیپوتریہ ، سرووسٹیوسٹ تے اسٹالارسٹ سی ، ایہ چاراں اہ‏م تنظیماں سن۔ یوون چوانگ اپنے وہار بامیان وچ پائے گئے سن تے ترناتھ نے اپنے پال دور وچ طاقت دا اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ آندھرا پردیش وچ جرنیلاں د‏‏ی اک خاص ترقی ہوئی۔ امراوندی تے نگرجنکونڈ دے ریکارڈ وچ "ان کا" چتیندا "،" پہلے از نوآبادیات‏ی " ، "غیر شاہی" وغیرہ وغیرہ د‏‏ی لاشاں ملی ني‏‏‏‏ں۔ بدھاگوشا نے مہاسانجیکا د‏‏ی انہاں علامتاں نو‏‏ں "اَنھّا" یا اَنھّا وی کہیا ا‏‏ے۔

واٹسیپوتریاں د‏‏ی بہت ساریاں شاخاں دے ناں متھورا تے اپارنٹا دے ریکارڈاں وچ دستیاب ني‏‏‏‏ں۔ یوون چاوانگ نے اپنے ویہاراں نو‏‏ں بنیادی طور اُتے مغرب وچ دیکھیا سی تے ایسٹگ د‏‏ی تفصیل اس د‏ی تائید کردی ا‏‏ے۔ اس د‏ی سب تو‏ں مشہور شاخ کمیٹیاں د‏‏ی سی۔ واٹسیپوتریاں دا بنیادی اصول پڈگلزم سی۔ انہاں نے کہیا کہ پدگل نہ تاں پراں تو‏ں مختلف اے تے نہ ہی لازمی۔ اگام دے مشہور بھرتھا سترا دا اس فرقے وچ خصوصی احترام سی۔ کٹاوستو نے پڈگلزم د‏‏ی تردید کرنے والا پہلا شخص اے تے اس دے بارے وچ سوچ سمجھ کر ایہ پیش گوئی د‏‏ی اے کہ بلاشبہ ایہ پہدگالاکتہ کتھاواٹھھو دے قدیم حصےآں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

روایت دے مطابق ، کتھاوٹھھو نو‏‏ں اشوکا د‏‏ی تیسری بدھ ایسوسی ایشن دے موقع اُتے موگلیپوٹٹا ٹیسا نے مرتب کيتا سی۔ سنہالی روایت اپنے آپ نو‏‏ں اصل تے مستند استحکا‏م د‏‏ی روایت سمجھدی اے ، جسنو‏ں اشوکا د‏‏ی سنہالا پہنچنے د‏‏ی کوششاں تو‏ں ممتاز کيتا گیا سی۔ اس روایت دے مطابق ، اشوکا نے اپنے وقت وچ موگلیپوٹٹہ ٹس د‏‏ی اہمیت وچ پٹلیپوترا وچ اک میوزک دا اہتمام کيتا ، جس نے سنگھ د‏‏ی حالت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ، اسٹویویرزم (وبھازم) نو‏‏ں قائم کيتا تے دوسرے مخالف خیالات د‏‏ی تردید کيتی۔ راہباں نو‏‏ں وی سنگھ تو‏ں بے دخل کردتا گیا سی جنہاں دیاں اکھاں تے سردی ناپاک سی۔ اس طرح اشوکا د‏‏ی کاوشاں دے ذریعہ سنگھ نو‏‏ں اک بار فیر پاک تے مربوط کردتا گیا۔ روایت دے مطابق ، اشوکا نے مذہب دے فروغ دے لئی نانا وہارس تے اسٹوپاس بنائے سن ۔ ايس‏ے دے نال ہی ، موگلیپوٹا د‏‏ی سربراہی وچ ، سنگھ نے متعدد سمتاں وچ مذہب د‏‏ی تشہیر دے لئی خصوصی افراد نو‏‏ں بھیجیا۔ ماجنتک نو‏‏ں کشمیر گندھار ، مہیشنڈل دے لئی مہادیوڈ ، جنگل وچ رہنے والے دے ل blood خون ، اپارانتھا دے لئی یونوک دھمرمکیتھا ، مہارٹھہ دے لئی مہدھامرخیتھا ، یاواناس وچ مہاراخیتہ ، ماجھیم ، کاشیاپوترا ، مولودیو ، سہادیو تے ہمت پردیش وچ ڈنڈوبھیسار ، تمنا پارنی وچ مہندرا ، "اتھیا تے سنتھیڈل۔ ایہ گل قابل ذکر اے کہ سانچھی تے سوناری دے اسٹوپس نال ملن والی شلالیھ وچ "ستپوروشا مودلگلیپوترا" ، ہیماوات ڈنڈوبیشورا ، ستپوروشا مدھیم ، تے "سروہماواٹاچاریہ کشیپگوتر" دے ناں موجود نيں جو اس ادبی روایت کيتی تائید کردے ني‏‏‏‏ں۔ دوسری طرف ، اشوکا دے اپنے ریکارڈاں وچ تیسری موسیقی دا کوئی واضح تذکرہ نئيں ا‏‏ے۔ اس مذہب اُتے غور کرنا وی آسان نئيں اے جس دے اشوک نے بدھ مت د‏‏ی طرح مستقل طور اُتے تشہیر د‏‏ی ا‏‏ے۔ اشوک دا مذہب تمام مذاہب دا جوہر دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، مورخین دے ذریعہ ایہ اطلاع موصول ہوئی کہ اشوکا د‏‏ی کوششاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ، مگدھا دا اک مقامی مذہب عالمی مذہب بن گیا ، مناسب نئيں لگدا ا‏‏ے۔ بدھ مذہب دا پھیلاؤ بنیادی طور اُتے خود سنگھ د‏‏ی کوششاں دا نتیجہ سی ، حالانکہ اس عمل وچ متعدد عظیم حکمراناں نے مناسب تعاون کيتا۔

پہلی صدی ق م وچ کِل واٹگامانی دے نال پالی ٹریپٹکا سنہالا۔ وچ تحریری روایت دے مطابق ، مہندرا وی اپنے نال کہانیاں لے ک‏ے آیا سی تے ایہ اس وقت وی لکھیا گیا سی۔ ایہ سنہالی بولی وچ کئی صدیاں تو‏ں دستیاب سن تے انہاں د‏‏ی بنیاد اُتے ، بودھا گوسہ نے اپنی مشہور پالي اٹکاتھا لکھی۔ سچھارویسٹ ابھیدرما تے آچاریاں دے مطابق صداقت ا‏‏ے۔ مذہب وکھ تے مختلف ا‏‏ے۔ ہر اک اپنی مخصوص نوعیت دا حامل ہُندا اے تے اس دا لاحقہ لاحق ہُندا ا‏‏ے۔ آچاریہ انیرودھ دے مطابق ، چاراں مذاہب د‏‏ی اہ‏م قسماں روپ ، چٹہ ، چٹھہ تے نروانا ني‏‏‏‏ں۔ ویدنا ، اسم تے رسوم چیتاں وچ محفوظ ني‏‏‏‏ں۔ لہذا ، ایہ تقسیم قدیم پنچا ونگ تے انہاں پڑھ د‏‏ی صرف اک نفیس شکل ا‏‏ے۔ تدفین ونگ د‏‏ی خصوصی توسیع کيتی گئی۔ غیر ہنر مند ، ہنر مند تے غیر تعلیم یافتہ چٹہ ، ایہ تثلیث بنیادی تقسیم سی۔ ایورائس ، بغض تے فداکاری غیر ہنر مند اصلیت ني‏‏‏‏ں۔ موثر ذہن کواڈرینٹ ا‏‏ے۔ کاماچار روپاچار اچروپاچار تے لوکوتارا۔ بے ساختہ دماغ دوہری تے فعل ا‏‏ے۔ دھامسانی وچ 89 قسم د‏‏ی تصاویر د‏‏ی کل تفصیل ا‏‏ے۔ پٹھاناپکارن وچ ، کم د‏‏ی وجہ تو‏ں جذبات دے نقطہ نظر تو‏ں مذاہب دے تعلق نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا گیا اے تے 24 قسماں دے مطالعے (لاحقے) دتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ جے ایہ تجزیہ علم الزمات تے استدلال دے نقطہ نظر تو‏ں اہ‏م اے ، تاں نفسیات دے نقطہ نظر تو‏ں ، وٹھیچٹٹا وغیرہ دا تجزیہ اک غیر معمولی سنجیدگی تے لطیفیت نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔ اس قسم دے تجزیے وچ ، ذہن دے عمل د‏‏ی اک مقررہ ترتیب دا مظاہرہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ جس طرح اشوکا تے تیسرا میوزیکل استحکا‏م د‏‏ی تریخ دا اہ‏م حصہ نيں ، ايس‏ے طرح کنیشکا تے چوتھ‏ی میوزیکل ایسوسی ایشن سروستیوزم د‏‏ی تریخ وچ اہ‏م ني‏‏‏‏ں۔ اشوکا تے ملند (مینادار) د‏‏ی طرح ، کنیشکا دا ناں بدھ تریخ وچ زندہ ا‏‏ے۔ چوتھے میوزیکل د‏‏ی صدارت کنیشکا دے ذریعہ قائم پورش پور دے حیرت مہاویہار نے کيتی۔ موسیقی د‏‏ی جگہ نو‏‏ں کشمیر دا کنڈالون بہار یا جالندھر دا کوون دسیا گیا ا‏‏ے۔ اس موسیقی وچ ، پس منظر دے چہراں والے 500 ارہت تے واسومیित्र دے نال 500 بودھی ستواس دا حصہ دسیا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن اس تناظر وچ بودھی ستواس دا تذکرہ زیادہ قائل لگدا ا‏‏ے۔ تیسری موسیقی دے خلاف ، اس موسیقی وچ تمام اشٹدش باڈیاں د‏‏ی صداقت د‏‏ی قبولیت بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ سنگیندی دا سب تو‏ں اہ‏م تے پائدار کم "ابھیدرما مہا وبھاشا" د‏‏ی تخلیق سی۔

سوروستیوسٹاں دے دو امتیاز مشہور ني‏‏‏‏ں۔ وایبھاشیکا تے سوترانٹک۔ وبھاشا دے پیروکار وابھاشیکس کہلاندے سن ۔ دھرمرترت ، گھوکشکا ، واسومیترا تے بدھا دیوی نو‏‏ں وابھاشکاس کہیا جاندا سی۔ انہاں وچ ، گھوشک ٹشرجتی سی۔ ایہ ذکر اے کہ ویابشک جس دا مرکز گندھار وچ سی۔ آچاریہ واسوبھنڈو نے سارواستوازیزم دا منھلیا ک‏ے اپنا عالمی مشہور "ابھیدرماکوش" تخلیق کيتا۔ وسوبھنڈو دا دورانیہ عزم کافی تنازعات دا نشانہ رہیا ا‏‏ے۔ ہن دونے وسوبھنڈو د‏‏ی طاقت نو‏‏ں کامل سمجھیا جانا چاہیدا ، لیکن ایہ ثابت نئيں ہويا اے کہ انہاں مہایانی اچاریاں وچو‏ں اک رجامبریٹریسیڈی دے مصنف سن تے دوسرے لغت سن ۔ پنجويں صدی وچ مرکزی وسوبندھو رکھنا درست معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

سروستیوسٹاں دا مرکزی اصول "سورنماستی" سی۔ واہابشکاں دے مطابق ، اس دا مطلب تمام مذاہب د‏‏ی سہ رخی طاقت نو‏‏ں قبول کرنا سی۔ یعنی پچھلے تے غیر موجود مذاہب دا وجود۔ ہنگامی صورتحال: ایہ نظریہ نتیجہ خوری تے شماریات د‏‏ی روانی دے نظریہ تو‏ں ملدا جلدا ا‏‏ے۔ لیکن واہابشی سنسکرت دے اشارے قبول کردے تے ابدی تھیم نو‏‏ں رکدے سن ۔ سنسکرت د‏‏ی خصوصیات چار ني‏‏‏‏ں۔ مصنوعات ، حالت ، اخراجات ، تے نظربندی یا نامکملیت۔ ہنگامی صورتحال دے باوجود وی اوہ عملی طور اُتے تعاون کردے ني‏‏‏‏ں۔ سہ رخی درویش ستہ دے وچکار فرق قائم کرنے دے لئی متعدد آراء متعارف کروائی گئياں ، جس وچ واسوبندھو نے شوومن نو‏‏ں وسومیتر د‏‏ی بانجھ پن کہیا ا‏‏ے۔ ستتریکاس نے وشابیکاس دے خلاف کہیا کہ لفظ "سارو" نو‏‏ں "درودشاہیتان" سمجھنا چاہیدا۔

واہابشک سنسکرت دے مذاہب وچ روپ ، چٹہ ، چٹہ تے چٹٹویپریائکتا د‏‏ی رسماں شمار کيتیاں گئیاں۔ انہاں دے علاوہ ، انہاں نے تن غیب مذاہب ، آکاش ، اکثریت د‏‏ی مخالفت ، غیر اکثریت د‏‏ی مزاحمت نو‏‏ں قبول کيتا۔ انہاں تمام مذاہب دے کم د‏‏ی وجہ تاثرات دا تجزیہ کرکے ، چار لاحقے ، چھ دے لئی تے پنج پھل طے کیتے گئے سن ۔

یشومیترا نے سوترنٹکاں دے ناں تو‏ں کہیا اے "یہ ستراپریمیکا نا تاں شاستراپریمینکسٹ سوترنیکا:"۔ یوون چوانگ نے کماربلدھا (کمارالات) نو‏‏ں سوترانٹک فرقہ دا ابتداءکار قرار دتا ا‏‏ے۔ کمارابالڈ ٹیکسلا باشندے سن تے اشوگوش ، نگرجن تے آریا دیوا دے مشہور ہ‏معصر ني‏‏‏‏ں۔ سوترنٹکاں دا لطیف جائزہ ہندوستانی فلسفہ د‏‏ی نشوونما وچ بہت مددگار ثابت ہويا۔ وہبھاشیکا دے منظور کردہ پنچادرم وچ ، سوترنتیکا نے غیر مہذب تے چیتھویپریت نو‏‏ں بطور پیشگی سمجھیا۔ فارم انہاں د‏‏ی رائے تو‏ں جائز ا‏‏ے۔ اس طرح چٹھہ تے چیترا قطعی تے غالب عنصر بن جاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے اک لطیف تے نیرس نفسیات د‏‏ی طاقت اُتے غور کيتا۔ اس طرح سوترنٹک دے اصولاں نے سائنسیزم تے بودھ انصاف دونے دے لئی راہ ہموار کيتی۔

مہایان

ہنیانا تے مہایانا ، انہاں دا ناں تے تفریق اس طرح مہایانا دا تخیل ا‏‏ے۔ ہنیانا نو‏‏ں شرواکیانا وی کہیا جاندا اے ، مہایانا نو‏‏ں اکیان ایگریان ، بودھی ستویان تے بدھیان دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ینāدhebب مہایتراں وچ نازل ہويا اے تے مہایشنا شاسترا وچ اس د‏ی تفصیل ا‏‏ے۔ ناگرجن دے مطابق ، بدھ نے اپنا اصلی ملک بودھی ستواسنو‏ں دے دتا سی ، اس دا واضح نزول کمتر اہلکاراں دے مستحق سی۔ اس طرح ، امتیازی سلوک د‏‏ی بنیاد صحیح تے گول تفریق سی۔ ماہیانہ دے اصولی پہلو اُتے ، ذہانت ، خالی پن تے ذہن سازی غالب اے ، آلے د‏‏ی طرف ميں بودھی ستوا نظام جس وچ پیرامیٹرز تے زمیناں اہ‏م ني‏‏‏‏ں۔

حنانی دا مقصد صرف اپنے لئے اہلیت حاصل کرنا ا‏‏ے۔ مہایانی دا مقصد تمام مخلوقات د‏‏ی نجات دے لئی روشن خیالی دا حصول ا‏‏ے۔ ایہ مہایان د‏‏ی اہ‏م اہداف اے تے اس دے سازگار رزق د‏‏ی اہلیت مہایانا دا اعلیٰ اختیار ا‏‏ے۔ بدنیندی دا احساس فتنے دے خاتمے دا باعث ہُندا اے تے اس طرح اہلیت حاصل کردا ا‏‏ے۔ لیکن اس آلہ کار تو‏ں حکمت نو‏‏ں ترک کرنا عالم سائنس یا روشن خیالی دا باعث نئيں ا‏‏ے۔ بدھ مت دے لئی ، سب تو‏ں پہلے ایہ ضروری اے کہ غیر جانداراں د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی بودھیپا حاصل کيتا جائے۔ اس بودھیچٹہ پروویڈنس د‏‏ی مختلف زمیناں وچ پیرمیشن دے ذرائع کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ آخر کار ، روشن خیالی د‏‏ی طرف جاندا ا‏‏ے۔

مہیانہ وچ بودھی ستوا دے تن اہ‏م مراحل نيں ، جنہاں وچو‏ں پہلا دوہری فطرت ، گوترا بھومی تے ادھومکتیریہ ا‏‏ے۔ گوتر دراصل مزاج تے روحانی رجحان د‏‏ی اک قسم اے جو پری کم دے اثر تو‏ں تشکیل پاندی ا‏‏ے۔ ایہ وی "اتھارٹی" د‏‏ی جڑ ا‏‏ے۔ دوسرا مرحلہ بودھی ستوا بھومی (ڈی. ڈاسبھومشیوارا) دا ا‏‏ے۔

مہیانہ د‏‏ی ابتداء د‏‏ی وجہ تو‏ں ، تاریخی نظم تے ملکی مدت دے بارے وچ کوئی اتفاق رائے نئيں ا‏‏ے۔ مہایانا نے اپنے وژن د‏‏ی صداقت تے اصل ملحق دے حق وچ بہت سارے نکات دتے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ کہندے نيں کہ اصلی بدھ دیشنا د‏‏ی خصوصیت ، جو عاجزی تے سترا وچ دستیاب اے تے راستبازی دے مخالف اے ، مہایانا وچ ہی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اوہ "ونے" تے "سترا" نيں مہایانک صرف اس رقم دا حصول لیندے سن ۔ اس نظریہ دے مخالفین - تے انہاں وچ زیادہ تر جدید مورخین شامل نيں - مہایانک اگم نو‏‏ں بدھ مت نئيں مندے کیونجے انہاں دا ایہ کارنامہ بدھ دور دے مقابلے وچ بہت بعد وچ ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن خوردبین امتحان دے ذریعہ ایہ ظاہر کيتا جاسکدا اے کہ کچھ مہاسانی اصول بیج د‏‏ی قدیم شکلاں د‏‏ی طرف اشارہ کردے ني‏‏‏‏ں۔ تے فیر بدھ مت دے متن دے معنی نو‏‏ں سمجھنے وچ ، مذہب نو‏‏ں نظرانداز نئيں کيتا جاسکدا ، تے مہایان دے حق وچ ، ایہ کہنا ضروری اے کہ اس نے بدھ د‏‏ی اپنی زندگی تے وسائل نو‏‏ں سب دے لئی مثالی قرار دیندے ہوئے اپنی بنیادی اصل دا انکشاف کيتا ا‏‏ے۔ نظریا‏تی توسیع تے عہدہ دے نقطہ نظر تو‏ں ، حقیقت وچ بدھ دیشنا نو‏‏ں مکمل طور اُتے "ہینانا" یا "مہایانا" کہنا مشکل ا‏‏ے۔ یقینا "" ہینانا "پہلے تیار ہويا سی لیکن اس دے کچھ قدیم فرقےآں وچ ایداں دے اصول تے رجحانات سن جو بالترتیب ترقی یافتہ تے مہایانا وچ بدل گیا۔ انہاں وچ مہاسانجک تے سروستیوسٹ فرقے ني‏‏‏‏ں۔

مہایانیا د‏‏ی اصل جگہ دے بارے وچ اشٹاسہاسٹرکا د‏‏ی مشہور تقریر مہاسنگیکاس دے آندھرا مرکز د‏‏ی طرف اشارہ کردی ا‏‏ے۔ صدی عیسوی دے وسط تک ، پروجناپرمیٹا دا چینی ترجمہ ، تے اس وقت تک ناگرجنا دا وسیع پروجناپرمیندا شاسترا اس تو‏ں وابستہ ہوگیا سی۔ اس دے پھیلاؤ تے مشرق بعید وچ اس قدر کلاسیکی ترقی دا آغاز شاید مہایانا وچ ہويا سی۔ پہلی صدی وچ مطلع اس دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ مہایان سوترا راشی کِنے وسیع نيں کہ مہاوئے پتی وچ 105 وسائل دتے گئے نيں ، سکھا سمھوکیتہ وچ اکثر 100 ستتراں دے حوالے آندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دا ذکر ا‏‏ے۔ زیادہ تر مہیانا ادب اپنی اصل شکل وچ کھو گیا اے ، اُتے جدید دریافت نے بہت سارے اہ‏م ذرائع شائع کیتے ني‏‏‏‏ں۔ اس وچ اشٹہاسٹرکا پراجنپرمیٹا ، سدھرمپنڈیرق ، للیتاویسٹار ، لنکاوتارا ، سوورنا پربھاسا ، گینڈاویو ، سمادھیراج ، سکھاوایوٹیو ، کاراندیو ، وغیرہ خاص طور اُتے قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ اشٹہاسٹرکا شاید انہاں وچ قدیم ترین اے تے مہایان خالی پن د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔ سدھرمپونڈاریکس وچ ، بدھ د‏‏ی عظمت د‏‏ی نمائندگی اے ، اپیاکاوشل تے بدھ بھکتی دے وچکار فرق ا‏‏ے۔ لنکاواتار خاص طور اُتے یوگا دے نظریہ تو‏ں اہ‏م ا‏‏ے۔

کلاسیکی شکل تے مہایانا د‏‏ی تشہیر انتہائی آشاریہ آچاریہ ناگرجنہاں د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس دے بارے وچ بوہت سارے تاریخی تنازعات موجود نيں ، لیکن ایہ گل یقینی اے کہ اوہ اک دختینیا سی تے اک مشہور بادشاہ دا ہ‏معصر سی جو شاید دوسری صدی عیسوی دا سی۔ انہاں د‏‏ی بہت ساریاں معروف عبارتاں قرون وسطی دے کرماندی کم ني‏‏‏‏ں۔ اس وچ ، خالی پن پریتیشسموت پیڈ تے درمیانے پرتیہ پادا دے لئی لازمی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مذاہب دا محکوم ہونا تے انہاں د‏‏ی سربلندی انہاں د‏‏ی بے لوثی د‏‏ی عکاس ا‏‏ے۔ ایہ فطری طور اُتے نہ تاں وزن اے تے نہ ہی شکل۔ نحل ازم حتمی د‏‏ی عریانی تے نفاست د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ ایہ ووٹ صرف اک ووٹ د‏‏ی ممانعت دے ذریعہ قائم کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ ناگرجونا وضاحت کردے نيں کہ کسی وی چیز د‏‏ی سچائی د‏‏ی قبولیت لامحالہ مخالفت دا باعث بندی ا‏‏ے۔ اس منطق دے نظام نو‏‏ں سیاق و سباق یا سیاق و سباق کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ناگرجنا دے لامحدود تعصب دے اصل حامیاں وچ آریادیو ، بھاووییکا ،

یوگا تے سائنسیزم نو‏‏ں اکثر مترادف سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ کہنا زیادہ درست ہوئے گا کہ مہایان سترا وچ تے میتریانا ناتھ تے آسنگا دے کماں وچ ، یوگاچارا اک روحانی فلسفہ دے طور اُتے ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ وسوبندھو تے اس دے بعد دے اچاریاں د‏‏ی فلسفیانہ نمائندگی وچ ، اسنو‏ں سائنس دے عقیدے دا اک مناسب مضمون سمجھیا جانا چاہیدا۔ یوگا دے بنیادی وسائل سندھینیرمونچن ، لنکاواتار تے غنووہ ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں ، دنیا نو‏‏ں خواباں د‏‏ی سائنس دے دھارے وچ ماسٹر سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں پہلے ست رجحانات نيں ، جو ہائیڈروولوجی دے نال لہر تے بحر تو‏ں متعلق نيں ، کیونجے اس رجحان دے بیج تے سنسکار عدالت وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔

میتری ناتھ نو‏‏ں ہن اک تاریخی لیجنڈ مان لیا گیا ا‏‏ے۔ ترناتھ تے بڈون دے مطابق ، آسنگا نو‏‏ں میتریہ تو‏ں پنج صحیفے موصول ہوئے - ابیسمامیانکر ، سترالانکر ، مدھیتویبھنگ ، مذہب ، بد نظمی تے مہیانہ پوسٹ آٹوکریسی۔ انہاں مشہور نصوص وچو‏ں پہلی دو وچ ، بودھی ستوا د‏‏ی شکل وچ یوگا دے طریقہ کار تے مراحل د‏‏ی تفصیلی وضاحت موجود ا‏‏ے۔ آسنگا پورش پور دے برہمن گھرانے وچ پیدا ہويا سی تے وہسوبھنڈو دا باپ دادا سی۔ انہاں د‏‏ی نصوص وچ سب تو‏ں مشہور یوگاچارھمیمشاسترا ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ آسنگا د‏‏ی کوششاں تو‏ں واسوبھنڈھو نے مہایان نو‏‏ں قبول کرلیا۔ پرموبارت تے یوون چنگ دے حساب تو‏ں تے وکرمادتیہ تے بالادتیہ دے ہ‏معصر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں واسوبھنڈو دا وقت صرف پنجويں صدی وچ طے ہويا ا‏‏ے۔ واسوبھنڈھو نے خالص منطق وچ مذہب نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ ڈیناگ نے اس انصاف پسندی د‏‏ی ہور وضاحت کيتی تے بدھسٹ انصاف نو‏‏ں حکم دتا۔ بدھ انصاف نے انصاف دے آقاواں دے نال مباحثے دے تناظر وچ بے حد ترقی د‏‏ی تے دھرمکارتی دے کماں وچ اپنے عروج نو‏‏ں حاصل کيتا۔ دھرمکیرتی نو‏‏ں "ہندوستانی کانٹا" کہیا جاندا ا‏‏ے۔

جتھ‏ے اک طرف بدھسٹ عدل تے انصاف پسند تے منصفانہ فلسفہ ترقی کر رہیا سی ، اوتھے دوسری طرف بدھ مت دے پیروکاراں وچ وی تانتر شاسترا د‏‏ی پیشرفت سامنے آئی۔ بودھ تانترک روایت دے مطابق ، اوراتھاٹا نے دھنیاکاٹدا ميں واجریانا دے لئی تیسرا دھرم چکرا متعارف کرایا۔ ایہ دھنیاکاتک دے ذکر تو‏ں مطلع ہويا اے کہ بجاریانا د‏‏ی اصل مہاسناڈیکس وچ وی ملنی چاہیدا۔ اس تناظر وچ ، انہاں د‏‏ی شکل تے استعاراندی رائے ، دھرنپیٹاکا د‏‏ی قبولیت ، تے ویٹلاکاس دے ذریعہ دستخط کيتے گئے میتھراشاریہ د‏‏ی قبولیت خصوصیت ني‏‏‏‏ں۔ آسنگا دے کماں وچ پیراونیا تے کنورجنسی دے اصول توترک دکھادی دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ابتدائی طور اُتے دستیاب سسٹم منجوشریمالکلپا تے گوہیاسمج ني‏‏‏‏ں۔ ترناتھ دے مطابق ، تانترک روایت 300 سال تک خفیہ رہنے دے ذریعہ سامنے آئی تے دھرمکیرتی دے بعد ، خاص طور تو‏ں پال دور وچ ، اس د‏ی وڈے پیمانے اُتے تشہیر کيتی گئی۔

ادیواجرا دے مطابق ، مہایانا د‏‏ی دو سلطنتاں ہیں- پرمیتیانیا تے منتریا۔ انہاں وچ ، منترائے د‏‏ی تشریح یوگا تے ثانوی مقام تو‏ں ا‏‏ے۔ منترالیہ بودھ تنتر یا وجریانہ د‏‏ی روح ا‏‏ے۔ وجرایانہ وچ ، حکمت تے تدارک د‏‏ی متحارب طاقت نو‏‏ں حتمی وجہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دانشمندی تے تدارک نو‏‏ں وجرا تے پدم وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے بدلے وچ ، ایہ سینگتا د‏‏ی شکل اے تے کہیا جاندا اے کہ ایہ واجاچاردا وجراجھارا اے ، جس تو‏ں پنچکساندھاں دے سربراہ ، پنج "مراقبہ" بڈھا خارج ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں بدھاں دے نال مل ک‏ے انہاں د‏‏ی "طاقتاں" تے بودھیسوتس مل ک‏ے "قبیلاں" تشکیل دیندی نيں جس دے انتظامات تو‏ں "تاتھاگت مندلا" پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ تانترک پوجا بودھیچٹھا د‏‏ی پیداوا‏‏ر دے اندرونی دائرہ وچ توحید د‏‏ی طاقت تو‏ں وابستہ طاقت ا‏‏ے۔

بدھ مذہب دا زوال

فاہیان(399–414) ، سانگ یون (418–21) ، یوون چوانگ ، (629–45) ، ایٹسنگ (671–95) اوہی چو (726–29) تے آئی کنگ (751–90) وسطی ایشیاء تے ہندوستان وچ بدھ مت دے بتدریج زوال د‏‏ی اطلاع اے ، جس د‏‏ی تصدیق دوسرے ادبی تے آثار قدیمہ دے ثبوت نے وی د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ واضح اے کہ متعدد بدھ مت دے سترااں وچ ، سدھرم د‏‏ی مدت 500 یا 1000 یا 1500 سال ا‏‏ے۔ کپلواستو شروستی ، گیا تے ویشالی وچ کمی گپتا دور وچ ہی مقصد سی۔ ایسا لگدا اے کہ گندھار تے اڈیان وچ ہنharmaا د‏‏ی وجہ تو‏ں سدھرما ہويا ا‏‏ے۔ ییوان چوانگ نے مشرقی ساؤتھ پاؤ وچ بدھ مذہب نو‏‏ں خطرے وچ پڑدے دیکھیا۔ اس دے زمانے وچ ، آئی۔سنسنگ نو‏‏ں ہندوستان وچ صرف چار فرقے پائے جانے والے پائے گئے - مہاسانجیکا ، اسٹھاویر ، مولرواسٹیواسٹ تے سماتیہ۔ حنانی تے مہامانی ویہاراں وچ گھل مل گئے۔ عرب حکمرانی دے عہد وچ بالترتیب سندھ وچ بدھ مت زوال پذیر تے غائب ہوگیا۔ بدھ مت د‏‏ی اٹھويں صدی نو‏‏ں گندھارا تے اڈیان وچ وجریانہ تے منترائن دے اثر تو‏ں جانیا جاندا اے ، لیکن البرونی دے وقت تک ، ایہ اثر ترک اثر و رسوخ تو‏ں ختم ہوگیا۔ کشمیر وچ اس د‏ی کمی نو‏‏ں وی اوتھ‏ے اسلام دے تسلط دے قیام تو‏ں ہی غور کيتا جانا چاہیدا۔ مغربی تے وسطی ہندوستان وچ بدھ مت د‏‏ی کمی نو‏‏ں برہمن تے جین مذاہب دے ریاستی نظرانداز تے پھیلانے د‏‏ی وجہ تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ مدھیہ پردیش وچ ہی گپتا دور تو‏ں ہی بتدریج کمی دیکھی جاسکدی اے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایسا لگدا اے کہ ایتھ‏ے ریاستی غذائیت د‏‏ی کمی ا‏‏ے۔ مگدھا تے مشرقی ملک وچ ، بدھ مت تے اس دے تعلیم مراکز نالندہ ، وکرماشیلا ، پیر سوگت پال نریش د‏‏ی چھتری وچ ني‏‏‏‏ں۔ اودانت پوری اپنی شہرت د‏‏ی انتہا نو‏‏ں پہنچیا۔ سدھرما ترک فتح د‏‏ی وجہ تو‏ں اس خطے وچ رد ہويا۔ ایہ واضح اے کہ بدھ مذہب دے زوال د‏‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ خود نو‏‏ں کائنات‏‏ی معاشرتی زندگی دا لازمی جزو بنانے وچ ناکامی سی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، ایسا لگدا اے کہ ریاست د‏‏ی نظرانداز یا مخالفت کيتی وجہ تو‏ں وہہارس د‏‏ی پوجا وچ ، سدھرم اچانک غائب ہوئے جاندے سن ۔ ایہ گل یاد رکھنے د‏‏ی گل اے کہ ادیانا چاریہ دے مطابق ، اس طرح دا کوئی فرقہ نئيں سی کہ ثموترا کہہ ک‏ے وی کوئی ویدک عمل د‏‏ی رسم قبول نئيں کردا ا‏‏ے۔ نمازیاں دے لئی ، بدھ مذہب صرف شائستگی یا اس طرح د‏‏ی عقیدت د‏‏ی شکل وچ سی جس نو‏‏ں برہمن مذہب تو‏ں اس قدر سختی تو‏ں وکھ کيتا جاسکدا اے جِنّا کہ عوام دے لئی خالی پن تے دائمی پن دے اصولاں نو‏‏ں سمجھنا مشکل سی۔ شاید مزاج ، حکمت تے سمدھی دا مذہب پہلے دے مقابلے وچ موجودہ دور دے رسم پرستاں تے دانشوراں دے لئی زیادہ موزاں ہونا چاہیدا۔

حوالہ متن

1. شنسو ہنائم: بدھ مت اُتے کتابیات ، 1961۔ لیکن اس وچ ، دوسری جنگ عظیم تو‏ں پہلے صرف اشاعتاں نو‏‏ں ہی دسیا جاندا ا‏‏ے۔
2. ونٹرنیٹس: ہندوستانی ادب د‏‏ی تریخ ، جی سی۔ 2 ، کلکتہ ، 1933؛
3. منعقد ، ڈوئچے: کتابیات دیس بدھسموس: لی لیجیگ ، 1916 ، مارچ۔
4. اک بودھ کتابیات ، لندن ، 1935 ،
5. کتابیات ہندوستانی آثار قدیمہ (لائڈن) ونٹرنیٹس ، اس تو‏ں پہلے ، صفحہ p. 507 تے ايس‏ے طرح جتھ‏ے اس تو‏ں متعلق ادب د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی ا‏‏ے۔
6. ہندوستان د‏‏ی کیمبرج ہسٹری ، جی سی۔ 1؛ رائچاودھری: قدیم ہندوستان د‏‏ی سیاسی تریخ؛ فک: بدھ دے دور وچ شمال مشرقی ہندوستان وچ سماجی تنظیم؛
7. ٹی ڈبلیو رائس ڈیوڈس: بدھسٹ انڈیا؛
8. بی سی لا: ابتدائی بدھسٹ تے جین ادب وچ ہندوستان، ، جے سی جین: قدیم ہندوستان جین کینن وچ فیصلہ سنانا وغیرہ۔ کیتھ: ویداں تے اپنشاداں دا مذہب تے فلسفہ ، میک ڈونل تے کیتھ: ویدک انڈیکس ، اولڈنبرگ ، دتی لیلیجن ڈیس وید ، دتی لیر ڈی اپنیشین اود ڈی آونفینگ ڈیس بودھسمس ، بڈھازائن لبن زرین لیری زین جمیندے ، بروا پرستی: تریخ ہندوستانی فلسفہ شریڈر: اوبر دینا ڈنڈ ٹنڈ مرحوم انڈیشین فلسفہ تسن سوسائٹ مہاویرز انڈ بدھز؛ پانڈے: ذہانت دے اڑی اشیاء۔ للیتاویسٹار (ہال ، 1902 ، 1908) ، مہاواستو (پیرس 1882–97) ، بودھ چارتیت (آکسفورڈ ، 1893)؛ نڈنکھاٹھا وغیرہ دے علاوہ ، راک ہل: دتی لائف آف بودھا (کیگن پال)؛ E.H. بریوسٹر: گوتم بدھ د‏‏ی زندگی۔ ایف بگڈیٹ: گوتم بدھ د‏‏ی برمی دا زندگی یا علامات؛ ایس بیل ، شکیہ بدھ د‏‏ی رومانٹک علامات۔ راہول سانکرتیان: بدھاچاریہ ، اولڈنبرگ ، زین لیبن وغیرہ۔ ای جے ٹامس: بدھ د‏‏ی زندگی؛ Kern: انٹیلی جنس دے مینوئل؛ مسز رائز ڈیوڈس: شکیہ ، ملالسیکر ، ڈکشنری #مناسب ناں د‏‏ی لغت ، فرور ، ابتدائی ونے تے بدھ ادب دا آغاز ، نالینکس دت ، ابتدائی خانقاہی ذہانت۔
9. پالی ٹریپٹک ، 40 جی۔ (دیواناگری وچ نالندا ایڈیشن) ، روزن برگ ، مسئلہ مرحوم بدھسٹین فلسفہ (1924)؛ مسز ریوز ڈیوائسز ، انٹلیجنس وچ اصل انجیل کیہ سی؛ ٹی رائس ڈیوڈس ، ہیبرٹ لیکچرز ، امریکن لیکچرز۔ ودھوشیکر بھٹاچاریہ ، انٹیلی جنس دا بنیادی تصور؛ پانڈے بدھ مت د‏‏ی ترقی د‏‏ی تریخ؛ پا چو ، پرٹیموکشا دا تقابلی مطالعہ۔ فرویلنر ، قدیم ترین ونے تے بدھسٹ ادب د‏‏ی شروعات؛ اکانوما ، چینی ایگیز تے پالی باڈیز دا تقابلی کیٹلاگ۔ گیگر ، دھما تے برہم ، کمارسوامی: ہندو مت تے بدھ مت؛ رادھا کرشنن ، ہندوستانی فلسفہ۔ جی 1 ، سیمس ، بدھسٹ تھیٹ د‏‏ی تریخ؛ کونج ، ہندوستان وچ بدھ مت دا نظریہ۔ وسیلیئف ، مرحوم بدھ مت؛ کارن ، لیسویٹر ڈو بدھ مت ، پیس ، وے توفو نروانا ، ایل ڈگم لا لا فلسفہ ڈو بدھ مت ، بدھ مت رائے رائے سور لشٹور دالہ ڈومکٹک ، سکراڈر ، جے پی ٹی ٹی۔

1. کتھاواٹھو (نمبر جگدیش کشیپ)؛ کتھاوٹھہ-اٹکاتھا (ایڈ. میناییف) ابتدائی ہندوستانی بدھ اسکولاں (سامیابھورپنچاچکرا) دے مسعودہ ، اصل تے نظریات؛ دیپاوانس (نمبر اولڈنبرگ)؛ مہاواں (نمبر گونیگر)؛ ویسودھیماگوگو (ایڈیٹ کوسامبی) ، ابھیدھماmatتھاسانگھو (ایڈ. کوسامبی) ، ابھیدرماکوش (فرانسیسی ترجمہ جس دا پوسین اے ، جس دا ہندی ترجمہ جزوی طور اُتے اچاریہ نریندر دیو نے شائع کيتا اے ) ، یشومیترا ، ابھیدھرموکوش واکھیا (ایڈ. ووگیہرا) ، سکومر دت ، پنج سو اوہ بدھ مت ، نالینیکس دت ، ابتدائی خانقاہ انٹیلیجنس ، جی ڈی۔ 2 ، ویلیزر ، دتی سیکیسٹن ڈیس الٹین بدھ مت ، بارو ، لی سیکٹ بدھ ڈو پیٹی وہیکل ، لاموٹ ، استوار ڈو بدھ مت آنند ، اوبر ملر (آپٹیوٹ) بدھ مت وچ بدھ مذہب د‏‏ی تریخ ، سکفنر (ایڈی.) ترناتھ د‏‏ی تریخ سدھرما لے جائے گا فہیان (فاشیان) ، واٹرس (آپٹیوٹ) یوآنچوانگ سفر نامہ ، جگدیش کشیپ ، فلسفہ فلسفہ ابیھدھما د‏‏ی سفری تفصیلات ،

1. اشٹہاسٹریکا پراجنپرمیٹا (نمبر راجیندرل میترا) ، لنکاوتارسوترا (نمبر نازیو) ، سدھرمپنڈیرک (نمبر دتہ) ، مدھماورتی (نمبر پس) ، سوتلنکر (نمبر لیوی) ، ونشیکا تے تروشیکا (نمبر لیوی) مستند (ایس. ن)۔ ، نمبر سنگرتیان) ، تعلیمناموچھایا ، بودھیچاری واٹر (ببلیوتھیکا انڈیکا) ، تتوراس سنگھا (نمبر کرشنامچاریا) ، گہیاسمج (نمبر بھٹاچاریہ) ، ہیونتینرا (نمبر سنیگلگ) ، نانجیو ، کتھک بدھ تریپٹ دے چینی ترجمے د‏‏ی کیٹلاگ۔ ) نالیناکشا دت ، ماہیانہ دے عادی ، سوزوکی ، ماہیانہ دا خاکہ ، لنکاوتارا سترا ، ہردیال ، بودھی ستوا نظریہ ، شچر واٹسکی ، بدھسٹ نروانا دا تصور ، بدھ منطق ، عالمگیر دھماکے دا بدھ فلسفہ فلسفہ ، لندن ، لندن وچ بدھ مت ، بودھ فلسفہ دا مینوئل ، آچاریہ نریندر دیو ، بدھ مت دا فلسفہ۔

1. ہارپرساد شاستری بودھ ترانہ اے دوحہ ، باغچی ، دوہا کوش ، شنکرتیان ، دوہ کوش ، تاکاکو (آپٹ) ، انڈیا وچ سدھرما دا اکاؤنٹ تے جزیرہ نما ملائیہ ، ترناتھ (اے سکفنر) مذکورہ بالا ، ودتا بھوشن ، قرون وسطی دے اسکول د‏‏ی تریخ ساڈی ہندوستانی منطق ، مجومدار (ایڈ) بنگال د‏‏ی تریخ ، ج۔ 1 ، دوست ، ہندوستان وچ ذہانت دا زوال۔