ایک چادر میلی سی
ایک چادر میلی سی راجندر سنگھ بیدی دا لکھیا اک ناول اے ۔
کہانی
سودھو’’ایک چادر میلی سی کی رانو اک مجبور تے مقہور لڑکی سی جسنوں اس دے ماں باپ نے اپنے افلاس توں تنگ آکر روٹی کپڑے دے عوض تلو دے کے ہتھ بیچ ڈالیا۔ تلوکے دے قتل دے بعد اسنوں اپنے دیور ’منگل‘ نال شادی کرنی پڑدی اے۔ فیر اپنے نويں شوہر نوں رام کرنے دے لئی اسنوں تریا چرتر دا استعمال کرنا پڑدا اے۔ شراب توں اوہ سخت نفرت کردی سی، آخر اسنوں ہی بروئے کار لیا کے منگل نوں جیتنا پڑدا اے ۔وہ اک مطیع تے فرماں بردار شوہر بن جاندا اے ۔‘‘
’’مرد کِنّی وی بعاوت کرلے ’شکتی‘ یا ’مایا‘، اسنوں آلیندی اے۔ رانو، اک عام گوشت پوشت دی عورت، اپنے آپ نوں Develop کرنے دے بعد، آخر وچ دیوی ہوجاندی اے ۔‘‘(1)
اس ناول دی کہانی پنجاب دے اک چھوٹے توں گاؤں وچ رہنے والے بھاٹیہ پریوار دی خانگی پریشانیاں اُتے موقوف معلوم ہُندی اے۔ حضورسنگھ اس خاندان دا اک بزرگ تے ذمے دار فرد اے۔ لیکن حقیقت ایہ اے کہ اوہ اپنی ضعیفی دی وجہ توں معذور اے تے اس دی آنکھاں توں دکھادی وی کم دیندا اے ۔اک بوڑھی عورت اے تے عورت توں زیادہ اوہ اک چڑچڑی تے نک چڑھی ساس اے۔ اوہ اٹھدے بیٹھدے بہو نوں تنگ کردی رہندی اے۔ حضور سنگھ دے دو بیٹے تلوکا تے منگل نيں۔ دونے وچ عمر دا وڈا فرق اے۔ تلوکایکہ چلاندا اے تے اس دی کمائی توں گھر دا خرچ چلدا اے۔ منگل نہ کم کانہ کاج کا، دشمن اناج کا، مشٹنڈے دی طرح گھمدا رہندا اے۔ تلوکا تے رانی دے چار بچے نيں اک لڑکی وڈی اے دو جڑواں بیٹے بنٹے تے سنٹے نيں۔ اک سب توں چھوٹا بیٹا چماں اے جو گود وچ اے۔ کوٹلہ جاتریاں دی جگہ اے جو لوک وشنودیوی دے درشن نوں آتے نيں تلوکا انھاں اچھے کھانے نرم گرم بسترکے بہانے توں لے جاکے مہربان داس دی دھرم شالہ وچ چھوڑآتا اے۔ ایہ دھرم شالہ گاؤں دے چودھری بھائیاں دی اے۔ تلوکے نوں شراب دی لت لگی ہوئی اے۔ اوہ اس دے لالچ وچ آکر کسی بارہ تیرہ سال دی اکیلی لڑکی نوں مہربان داس دی دھرم شالہ وچ چھوڑآتا اے۔ اس رات دھرم شالہ وچ اس لڑکی دے نال جنسی زبردستی دی وجہ توں موت ہوجاندی اے۔ اس لڑکی دے بھائی نوں پتہ لگدے ہی اوہ تلوکے نوں موت دے گھاٹ اتار دیندا اے۔ قاتل سمیت سبھی مجرماں نوں جیل ہوجاندی اے۔ تلوکے دی موت توں رانو دی دنیا اجڑجاندی اے۔ گھر دی مالی حالت اس قدر خراب اے کہ بھُکھیاں مرنے دی نوبت آجاندی اے۔ منگل یکہ سنبھال لیندا اے۔ جنداں اپنی بیوہ بہو اُتے مصیبت دے پہاڑ توڑنے لگتی اے۔ اس دی زندگی اجیرن ہوجاندی اے۔ اس کشمکش وچ رانو دے پڑوس وچ رہنے والی چناں اسنوں منگل اُتے چادر ڈال لینے دی صلاح دیندی اے۔ اس دے بعد ایہ خبر پنچاں تک پہنچکی اے تے سبھی اس صلاح توں اتفاق کردے نيں کہ گاؤں دی بہوگاؤں ہی وچ رہ جائے تاں بھلا اے۔ بالآخر، رانو تے منگل دی چادر ڈال کر شادی کيتی رسم پوری کردتی جاندی اے۔ کہندے نيں کہ آگ تے پھونس وچ بیرہُندا اے۔ قدرت اپنے مقررہ وقت اُتے انھاں ازدواج دے بندھن وچ بنھ دیندی اے ہن رانو امید نال ہُندی اے تے نہ صرف ایہ کہ اس دا گھر اجڑنے توں بچ جاندا اے بلکہ اس دی لڑکی وی جنداں دے ذریعے ساڈھے پنج سو روپے وچ بکنے توں بچ جاندی اے۔ ادھر مقتولہ لڑکی دا بھائی جیل توں رہیا ہوکے تلوکے دی بیٹی وڈی نال شادی کرکے اپنے گناہاں دا کفارہ ادا کرنا چاہندا اے۔ ایہ وشنودیوی دی وڈی پرکرپا کادن ہُندا اے بھگتاں دا ہجوم اس لڑکے دے نال ہُندا اے تے دیوی ماں دی کرپا توں تے حضور سنگھ دے فطرت دے کم وچ رکاوٹ نہ ڈالنے دے پرخلوص مشورے توں رانو ’’ہاں‘‘ کہہ دیندی اے۔ دم سادھے مجمع دیوی ماں دی بھینٹاں گانے لگدا اے تے لوکاں نوں لگدا اے کہ رانو دے اک نہ کہنے توں پرلے آجاندا لیکن ہن سبھاں دی دنیاواں بس گئياں۔
اک بھری پوری عورت جس دی زندگی وچ شوہر دے ازدواجی سکھ دے علاوہ کوئی سکھ میسر نہ ہوئے تے اچانک اک دن اس شوہر دا قتل ہوجائے تاں اس دی زندگی اپنے محور توں بالکل ہٹ جائے گی۔ رانو دے نال وی ایسا ہی ہُندا اے۔ لیکن ایتھے مسئلے دی نوعیت صرف جنسی سکھ توں وابستہ نئيں اے بلکہ اوہی شوہر اس دی زندگی دا کل اثاثہ وی سی۔ تلوکا اس دے بچےآں دی زندگی دا بیمہ سی، رانو نوں اس گھر تاں، اس دے سسر اورساس بلکہ اس گاؤں توں جوڑنے والی سماجی کڑی سی۔ تلوکے دی بیوہ اپنے گھر اپنے گاؤں دے لئی پرائی اے، جدوں تک کہ اس دی شادی منگل توں نئيں ہوجاندی اے۔ معاشی اعتبار توں رانو نوں اس گھر تے اس گاؤں توں جڑے رہنے دے لئی منگل دے نال اپنے اُتے اک چادر ڈالنے دی رسم پوری کرنی ہوئے گی تبھی اوہ اپنے بچےآں دے نال وی رہنے دی حقدار بن سکے گی۔ ایتھے اس دی ممتا وی داؤ اُتے اے۔
لیکن اخلاقی قدراں ابتدا وچ اسنوں اس قدم توں دور رکھدی نيں۔ جدوں اوہ بیاہ دے آئی سی منگل پنج برس دا بچہ سی اوہ بچے نوں دُدھ پلاندی تاں منگل اوتھے پاس کھڑا اسنوں معصوم تے للچائی نظراں توں دیکھیا کردا سی۔ اوہ اسنوں ماں کہندا تے اپنی ماں نوں تائی کہندا سی ۔ رانو دی ایسی مامتا اُتے مبنی قدراں تے معاشی قدراں دے درمیان آویزش حائل ہُندی اے۔ اس اُتے مستزاد، اس عمر دے اپنے جنسی تقاضے نيں۔ چادر ڈالنے دے باوجود جے اوہ اسنوں جنسی طور اُتے آسودہ حال نئيں کردی تاں مرد تے عورت نوں دنیا دی کوئی طاقت اک چھت دے تھلے زیادہ دناں تک روکے نئيں رکھ سکدی اے۔ حتیٰ کہ شادی وچ لئی گئے ست پھیرے تے منتر سب بے کار تے بے اثر نيں۔ لہٰذا، پیٹ دی آگ بجھانے دے لئی دو وقت دی روٹی تے اپنی عزت ڈھانپنے دے لئی کپڑے اسنوں کون دے گا؟ اس دی ساس جنداں اسنوں گھر توں دھکے مار دے کڈ دے گی۔دوسری طرف اخلاقی موانعات، گھر وچ جوان ہُندی ہوئی لڑکی تے خود اس دی نظراں دے سامنے کل دا بچہ جس دے کان پکڑکے اوہ اسنوں مارتی سی جدوں اوہ شرارتاں کردا سی۔ انہاں اخلاقی قدراں دے تصادم توں رانو دے اندر ہی اندر اک مہابھارت چھڑجاندی اے۔
اس ناول دا پلاٹ خونی منظر توں شروع ہُندا اے۔ زنا تے قتل توں ابتدائی حصہ پوری طرح آلودہ اے۔ المیہ واقعات توں شروع ہوکے سماجی مسائل اُتے اک چادر میلی سی ڈالنے دے بعد اخلاقی تے جنسی آویزشاں توں بالیدہ ہوکے انجام کار پلاٹ اک طربیہ منظر اُتے اختتام پذیر ہُندا اے۔ انہاں دو مناظر دے درمیان راجندرسنگھ بیدی دا اپنا نظریۂ حیات تے انہاں دا وژن یعنی کائنات نوں دیکھنے سمجھنے دی بصیرت تے بصارت دی کرشمہ سازی اپنے ست سراں دے نال نغمہ زن ہُندیاں نيں۔ ناول مختصر اے لیکن معنوی تہہ داری تے فلسفیانہ عظمت خیال، باریک بینی تے فنی چابکدستی اسنوں شاہکار بنادیندی اے۔
بیدی نے اس ناول وچ پلاٹ دی تنظیم اِنّی باریکی تے مہارت نال کيتی اے کہ اس وچ کدرے وی جھول نظر نئيں آتا اے۔ پلاٹ چست تے ارتقا پذیر ۔واقعات زنجیر دی کڑیاں دی طرح اک دوسرے وچ پیوست نيں۔ قصہ بوجھل نئيں اے بلکہ سبک رفتاری دے نال واقعات تے محاکات دے سہارے تیزی توں آگے بڑھدا رہندا اے۔ استوں علاوہ ، کوئی وی واقعہ غیر فطری یا محیر العقول نئيں اے۔
بیدی ترقی پسند تحریک توں وابستہ سن تے پریم چند دے دسے ہوئے راستے اُتے چلنے توں منکر وی نئيں سن اُتے بیدی نے حقیقت دے اظہار دے لئی معنوی تہہ داری تے دراں بینی توں وی کم لیا اے۔ نفسیاتی موشگافی تے فلسفیانہ بصیرت توں وی کم لیا اے۔ انہاں دے ایتھے تاریخی بصیرت دے نال نال سماج دا اجتماعی شعور وی جابجا جلوہ گر نظر آتا اے۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں دی کہانی محض حضورسنگھ دے کنبے دی کہانی نہ رہ کرپورے گاؤں دا رزمیہ بن جاندی اے۔ اس دے پلاٹ وچ کئی ایداں دے واقعات وقوع پذیر ہُندے نيں جنہاں توں کسی فرد واحد دے بجائے پورے گاؤں دی قسمت و عزت وابستہ ہُندی اے۔ مذکورہ تبصرے وچ ایہ گل بالکل درست اے کہ ایتھے دل توں دل تے گھر توں گھر جڑے ہوئے نيں۔ نہ انہاں دے دلاں دے بیچ کوئی دراڑ اے اورنہ گھراں دے درمیان کوئی دیوار اے۔ چھوٹا جہا گاؤں معمولی سا واقعہ وی جنگل دی آگ دی طرح اس سرے توں اس سرے تک آناً فاناً وچ گشت کرنے لگدا اے۔ اس اعتبار توں دیکھیا جائے تاں اک چادر میلی سی اک پورے گاؤں دی زندگی دی کشمکش دی کہانی اے ۔ اس وچ ہندومسلم سکھ سبھی نيں۔
آمدنی دا اصل ذریعہ اوہ جاتری نيں جو وشنودیوی دے درشن نوں مختلف گاؤاں توں آیا کردے نيں۔ جاتریاں دے رہنے تے کھانے پینے ورگی چھوٹی چھوٹی ضروریات پوری کرنے دے لئی لوکاں دے چھوٹے موٹے کاروبار نيں۔ ٹھہرنے دے لئی دھرم شالاواں نيں۔ ریل گڈی توں اترکر جاتریاں دی سواریاں اسٹیشن توں ودھدی نيں تاں اوہ یکے تے تانگے اُتے بیٹھ کر اپنا آگے دا سفر طے کردیاں نيں۔ انہاں یکہ باناں وچ تلوکا وی اے جو اپنی روزی روٹی دے لئی اسٹیشن توں سواریاں بٹھاکر انھاں انہاں دی منزل تک چھڈ آتا اے۔
تلوکے نوں ایہ سب کچھ اس لئی کرنا پڑدا اے کہ اس دے گھر وچ بزرگ ماں باپ نيں۔ چھوٹا بھائی منگل اے جو حالے کمانے لائق نئيں ہويا اے۔ تلوکاکی اک انہاں پڑھ لیکن سمجھ دار بیوی اے جس توں اس دے چار بچے نيں۔ اک لڑکی اے وڈی جس دا ناں وی وڈی اے۔ دو جڑواں بیٹے نيں جنہاں دا ناں بنٹے تے سندے اے تے چھوٹا بچہ اک سال دا گود وچ اے جسنوں اوہ سب پیار توں چماں کہہ کے بلاندے نيں۔ تلوکا دی ایہی کل کائنات اے۔ اوہ ہنس مکھ اے۔ صحت مند اے تے گاؤں دی اسيں عمر عورتاں نوں مذاق توں بھپتیاں وی کستا رہندا اے۔
وہ دن بھر دی محنت کرنے دے بعد شراب پی لیندا سی۔ لیکن اس دی اندر توں پکی بیوی رانو نوں معلوم سی کہ شراب ایسی سوت اے کہ مرد اسنوں پینے دے بعد کسی کم دا نئيں رہندا اے۔ اسنوں شراب نال نفرت سی تے اوہ اس دے لئی چودھری بھائیاں نوں اس دا قصوروار سمجھدی سی۔ انہاں نے ہی تلوکا نوں اس دی بری لت لگادی سی۔ مٹھے مالٹے دی بوتل تے اک آدھ چاپ دے عوض اوہ جاتریاں نوں اچھے کھانے تے نرم تے گرم بستر دے لالچ وچ چودھری مہربان داس تے اس دے بھائی گھنشیام دی دھرم شالہ وچ لے آیا کردا سی۔
تلوکا سدا دا شرابی نہ سی۔ کنبہ چھوٹا سی آمدنی معقول سی۔ افراد خانہ ودھے تے انہاں دی عمراں وی بڑھاں تاں آمدنی خرچ دے حساب توں کم ہُندی چلی گئی سی۔منگل بے کار تے بدکار، دن بھر اِسنوں چھیڑ، اُسنوں چھیڑ،بار بار تہہ بند نوں کس… گھر آتا تاں ایويں کھانا منگدا جداں سب ايسے دی کمائی کاہو تے بھحالے رانو اندر توں خوش،باہر توں غصے وچ کہتی…’’دیندی ہاں مشٹنڈے!… تیرے ہی لئی تاں سب پکاہے۔‘‘ رانی دے سسر حضورسنگھ دی آنکھاں وچ موتیا بند اتر آیا سی تے اوہ ہمیشہ چارپائی اُتے بیٹھیا کاناں توں دیکھنے دی کوشش کردا رہندا سی۔ ادھر تلوکا ہفتے وچ تن دن گھر وچ ہی پيا رہندا جس توں گھر وچ خرچ چلیانا مشکل ہونے لگا۔ معاشی مسائل ہی تمام برائیاں دی جڑ ہُندے نيں۔ رانو دے دن بہت دکھ وچ کٹنے لگے سن ۔ رانو نوں اس گل دا وڈا دکھ سی کہ اس دا آگاتو جداں تیسا وی اے لیکن پِچھا کوئی نئيں۔ کدی تاں ایسا وقت آجاندا اے جدوں عورت ڈگ کے پِچھے دی طرف دیکھدی اے تے جو نہ دیکھ سکے تاں اسنوں آگے وی نظر نئيں آتا۔ لیکن اسنوں اوہ اچھے دن وی یاد آتے نيں۔ جدوں اوہ مجیٹھا گاؤں توں بیاہ کر آئی سی۔
رانو جاندی سی کہ تلوکے نوں بدمعاشی دی لت مہربان داس دے ہتھوں لگی اے تے جدوں گاؤں دی عورتاں توں تلوکے دے متعلق عجیب عجیب گلاں سندی اے تاں اس دا ماتھا ٹھنکتا اے۔ اوہ اس دی بری عادت چھڑانے دے لئی تلوکے توں لڑدی وی سی۔ حتیٰ کہ تھک ہار کر اس نے تلوکا نوں سدھارنے دے لئی باوا ہری داس توں ٹونا وی لے آئی سی۔ اس ساواں بابا توں کوئی بیٹا مانگتی، کوئی اٹھراکی دوائی… اکثر تاں اپنے مرداں نوں بس وچ کرنے دے ٹوٹکے ہی پُچھنے آتاں۔ حالے کچھ ہی مہینے ہوئے اس نے پورن دئی مصرانی نوں ٹوٹکا دتا جس توں نہ صرف اوہ پیٹ والی ہوگئی بلکہ گیان چند، اس دا مرد، پاگلاں دی طرح اس دے ارد گرد چکر کٹنے لگا۔ لیکن رانو دی مجبوری ایہ سی کہ تلوکے نے کچا دُدھ منگیا ہی نئيں سی تے اوہ اس انتظار وچ سی کہ تلوکا کچا دُدھ منگے تے اوہ ٹونے نوں اس وچ گھول کر پلادے۔
آج شام ڈبو دے رونے دی وجہ ایہ سی، تلوکا اپنی پرانی بدمعاشی دی لت دے زیراثر تلوکا نے آج کسی معصوم سواری یعنی اک بارہ تیرہ سال دی نوخیز اوراکیلی جاترن لڑکی نوں چودھریاں دی دھرم شالہ وچ چھڈ آیا سی۔ ایہ جاترن لڑکی وشنودیوی دے درشن دے لئی اپنے وڈے بھائی دے نال گھر توں نکلی سی لیکن گزشتہ کسی اسٹیشن وچ اس دا بھائی کوئی چیز خریدنے دے لئی اُتریا تے ریل گڈی چل پئی سی۔ تلوکا نے اس لڑکی نوں سمجھیا بجھاکر رات دی رات دھرم شالہ وچ رہ جانے دے لئی رضامند کرلیا سی۔ اس گل توں اندازہ ہُندا اے کہ تلوکا اس قسم دے گناہ دی دلدل وچ پھنس چکيا سی۔ جس وقت اس نے معصوم لڑکی اُتے اپنی نیت بریکيتی سی مصیبت ايسے وقت توں اس دا پِچھا کررہی سی۔ بلکہ تلوکا ایہ نئيں جاندا سی کہ اس لڑکی دی موت وی ہوسکدی اے۔ ڈبو دی چھیويں حس نے ایہ محسوس کرلیا سی کہ موت اس دے سرپرناچ رہی اے تے ایہی وجہ سی کہ ڈبو اس دے گھر دی طرف منھ اٹھا کے رو رہیا سی۔
شام دے وقت تلوکا شراب دی بوتل تے ٹماٹر اپنے اریب کردے دی جیب توں کڈ کے رانی توں کہندا اے کہ اسنوں پیاز ڈال کر کٹ دے تاکہ اوہ سلاد دے نال شراب نوشی کرسکے۔ لیکن شراب دے ناں اُتے رانو بفیر جاندی اے۔
رانو تے تلودا ميں اس شراب دی بری لت نوں لے کے گھمسان جنگ چھڑجاندی اے۔ افراد خانہ اس لڑیائی توں پریشان ہوجاندے نيں، بچے ڈر توں چیخنے چلانے لگدے نيں۔ سسر حضورسنگھ رانی نوں تلوکا دی مار توں بچانے وچ خود تنور اُتے ڈگ کے جھلس جاندا اے۔ ساس جنداں رانو نوں کوسنے تے طعنے دینے لگتی اے۔ تلوکا رانو دے کپڑے پھاڑ کر اسنوں مادرزاد ننگی کردیندا اے تے گھر توں بھگانے لگدا اے۔ حتیٰ کہ خانگی جھگڑے دی حد توں تجاوز کردی ہوئی آوازاں سن کر گاؤں دیاں عورتاں کوٹھے کوٹھے ہُندی ہوئی اوتھے جمع ہوجاندیاں نيں۔
تلوکا تے رانو دی خانہ جنگی نوں ہن تک منگل دور کھڑا دیکھ رہیا سی تے اوہ سمجھدا سی کہ میاں بیوی دی لڑیائی وچ کِسے تے نوں بولنے دا کوئی حق نئيں اے لیکن تلوکا دی ظالمانہ حرکت جدوں اپنی حد نوں تجاوز کرجاندی اے تاں اس توں برداشت نئيں ہُندا تے اوہ لپک کر تلوکا دا اٹھا ہويا ہتھ پکڑلیندا اے تے موٹی سی ماں دی اک گالی دیندے ہوئے کہندا اے۔
’’لا… ہن لا ہتھ تھلے، کہ اک عورت ہی اُتے ختم ہوگئی شہ ز روری…‘‘ ہل… ہل ہن اپنے باپ دا اے تو؟‘‘
تلوکا منگل دی اس جسارت اُتے حیران رہ جاندا اے، لیکن راتو اس توں دکھ پہنچکيا اے اوہ اس واقعے توں ناراض ہوئے کے میکہ جانے نوں تیار ہوئے جاندی اے۔
منگل اپنی بھحالے نوں روکنے دی کوشش کردا اے۔ جنداںاس اُتے طعنے کستی اے ۔حضورسنگھ اسنوں ’’رانیئے، دھیئے‘‘ کہہ کے منانے دی کوشش کردا اے لیکن آج تلوکا اس وقت تک اکڑا ہويا سی۔ جدوں اس دا نشہ ہرن ہويا تاں اک یتیم لاوارث دی طرح اوہ اندر توں آکر دروازے وچ کھڑا ہوجاندا اے تے اکھڑی ہوئی آواز وچ کہندا اے ۔
’’جا… جا نہ، دیکھتا ہوں کہاں جاتی ہے؟‘‘
’’کہیں بھی جاؤں، تجھے اس سے کیا؟‘‘ رانو روتے ہوئے بولی۔
’’جہاں بھی جاؤںگی محنت مجوری کرلوںگی، اپنا پیٹ بھرلوںگی… دو روٹیوں کے لیے مہنگی نہیں گانوں بھر میں کوئی جگہ نہیں میرے لیے، دھرم شالہ تو ہے…‘‘
دھرم شالہ ’’تلوکا چونک اٹھا‘‘… ایک دم آگے بڑھتے ہوئے اس نے رانی کی ٹرنکی پکڑلی اور بولا۔ ’’چل… مڑ پیچھے۔‘‘
ایتھے ایہ گل واضح ہوجاندی اے کہ تلوکا دھرم شالہ وچ ہونے والے کالے کرتوتاں توں انجان نئيں سی۔ اوہ اوتھے ہونے والے گناہاں وچ برابر دا شریک سی۔ ایتھے تلوکا دی معاشی بدحالی تے نجی دکھاں دے باوجود قاری دی ہمدردی اس دے نال قائم نئيں رہ پاندی اے، جدوں اوہ دھرم شالہ وچ پناہ لینے دی رانو دی گل اُتے بری طرح چونکتا اے تے رانی نوں گھر دے اندر واپس لے آندا اے۔
دوسرے دن حسب معمولی تلوکا صبح سویرے اسٹیشن چلاجاندا اے۔ اوتھے توں واپسی وچ دھرم شالہ توں اس جاترن لڑکی دے نال کسی کولے کے اسپتال جارہیا ہُندا اے۔ چودھری مہربان داس نے تلوکا نوں بے وقوف بنایا سی ایہ کہہ کرکہ اس جاترن نوں مرگی دا دورا پيا اے تے اوہ بغیر کسی شک وشبہ دے اسنوں بٹھاکر اسپتال دی سمت چل پڑدا اے۔
حالے دوپہر وی نہ ہوپائی سی کہ رانو نے دیکھیا کہ پنڈ دے لوک اس دے گھر دی طرف دیکھ رہے نيں تے اس دی طرف دیکھ کے چہ می گوئیاں کررہے نيں۔ انہاں وچ نواب تے اسمٰعیل اِکّے والے وی ہُندے نيں۔ رانو، دروازے اُتے کھڑی انہاں سب دے دیکھنے نوں دیکھنے لگتی اے۔ رانو حیرت توں چنوںسے پوچھدی اے۔ ’’اج انہاں مرداں نوں ہويا کيتا اے ؟ سب دے سب ايسے طرف دیکھ رہے نيں۔‘‘ اس اُتے چناں مذاق وچ کہندی اے۔ ’’رات مار کھاکے ہڈیاں تڑاکے تاں تے وی نکھرگئی نا۔‘‘ ايسے لئی سب تینوں دیکھ رہے نيں۔
لیکن حقیقت تاں کچھ تے ہی سی۔ رانو اصل واقعہ توں بے خبر جدوں چودھری مہربان داس تے اس دے بھائی گھنشیام نوں ہتھکڑیاں لگے بازار توں گزردے دیکھدی اے تاں اس دی خوشی دی انتہا نئيں رہندی اے۔ لیکن انہاں دے نال کسی اٹھارہ انیس برس دے اک نوجوان لڑکے نوں دیکھ کے اوہ ششدر رہ جاندی اے۔ کیونجے اس دے کپڑے خون توں تربتر سن ۔ اس دے منھ، سر تے ہر جگہ اُتے خون ہی خون دکھادی دے رہیا سی تے اوہ بے ہوشی دے عالم وچ حولدار جہان خان تے نمبردار تاراسنگھ دے سہارے اگے ودھ رہیا سی۔ مہربان داس دا رنگ اک دم سیاہ پڑگیا سی تے گھنشیام دے ماتھے اُتے نیل دکھادی دے رہے سن ۔
تبھی تلوکا دی لاش لاد کر گورداس اس دا یکّہ ہانکتا ہويا چلا آندا اے۔ لیکن رانو سمجھدی اے کہ اس مرگی والی لڑکی نوں کچھ ہوگیا۔ لیکن جدوں لاش اُتے توں کپڑا ہٹایا جاندا اے تاں اک دم توں اک چیخ مار دے چلاندی اے ’’نہیں‘‘ تے فیر اندر دی طرف بھج جاندی اے۔
تلوکے دا قتل ہوجاندا اے۔ خانقاہ والے کنويں دے نیڑے اس نوجوان جاترن دے وڈے بھائی نے اسنوں پکڑلیاتھا تے اس دی شہ رگ وچ دانت گاڑدیاتھا تے اس وقت چھوڑاتھا جدوں اس دے بدن وچ خون دا اک وی نمکاں قطرہ باقی نئيں رہاسی۔
جس وقت لوک اسنوں پکڑدے نيں اوہ نوجوان وحشت دے عالم وچ اکھاں پھیلائے دونے ہتھوں نوں اُتے اٹھائے مندر دے کلس دی طرف دیکھدا ہويا اک مذہبی غیظ وغضب، اک جنون دے عالم وچ چلارہیا ہُندا اے۔ لوک اسنوں ماردے دھاڑدے لے جارہے ہُندے نيں لیکن اوہ فیر وی بلند آواز وچ دیوی دی بھینٹیںگارہیا ہُندا اے۔ اوہ مندر دے نیڑے پہنچ کے کود کود دے اچھل اچھل کے، لپک لپک دے گانا شروع کردیندا اے۔ ایسا معلوم ہُندا اے گویا دیوی دی روح اس وچ چلی آندی اے تے اک انتقامی جذبے توں اپنا روپ کروپ تے اکھاں اگ بھبھُکھا کیتے، بھیراں یا تلوکا دی طرف دیکھ رہی اے۔ بالآخر، اوہ خود نوں نمبردار تاراسنگھ دے حوالے کردیندا اے۔ اس واقعے توں آس پاس دے پندرہ ویہہ پنڈ سناٹے وچ آجاندے نيں۔ حضورسنگھ دی اکھاں وچ روشنی آجاندی اے۔ بیٹے دی لاش دیکھدے ہی جنداں غش کھاکر گرپڑدی اے۔ رانی پاگلاں ورگی حرکت کرنے لگتی اے۔
سب سمجھدے نيں رانو پاگل ہوگئی اے۔ ’رانو پاگل ہوگئی سی تے نئيں بھی۔‘‘ آخرکار رانو دے بندھ ٹُٹ جاندے نيں تے اس دی فلک شگاف بین ساتاں آسماناں وچ چھید کردیندے نيں۔ رانو چلانے لگتی اے۔
’’رانو بندلئی! تیرا پِچھا نہ آگا… ہائے رنڈیئے! تیری شکل تاں ہن باجار بیٹھنے والی وی نئيں، ہن تاں پیشہ کرنے جوگی وی نہیں…‘‘
تلوکا دی موت دے بعد گھر دی ساری ذمہ داریاں منگل اُتے آن پڑدی نيں۔ لیکن منگل تلوکا دی زندگی وچ ہی اکھڑ، بے پرواہ تے غیر ذمہ دار سی لہٰذا اوہ تلوکا دا یکّہ تاں سنبھال لیندا اے بگی اُتے سازلادنا تاں سیکھ لیندا اے لیکن خود اُتے گھر دی ذمہ داریاں دا جوانہاں نوں پڑنے دیندا اے۔ آمدنی پہلے توں وی کم ہوجاندی اے۔
بھکھ دی شدت بھکھ دی جبلت رانو نوں کسی دے بارے وچ سوچنے دا موقع نئيں دیندی اے۔ اوہ ساس سسر تے بچےآں دی پرواہ کیتے بغیر اپنی بھکھ مٹانے دی خاطر سارا کھاناکھاجاندی اے۔ اسنوں لگدا اے کہ دنیا وچ اس دا کوئی نئيں اے۔ ساس دے اٹھدے جوندا، بیٹھدے لات دے عمل وچ رانو وی ہن ایہی سمجھنے لگتی اے کہ جس عورت دا پتی مرجائے اسنوں اس دے گھر وچ رہنے دا کوئی حق نئيں، اس دنیا وچ رہنے دا کوئی حق نئيں۔
اس دی ایہ حالت دیکھ کے اک صبح چناں اسنوں پیٹ بھر کھانا کھلانے دے بعد اک مشورہ دیندی اے۔
’’دیکھ بی بی! وچ تیرے توں اک گل کہندی ہاں جو منے تو…؟‘‘
رانو نے چناں دی طرف دیکھیا۔
چناں شروع ہوئی۔ ’’یہ جنداں بندی، ساس تیری تینوں جینے نہ دے گی۔ اس گھر وچ بسنے نہ دے گی۔ ایتھے رہنے دا اک ہی طریقہ اے …‘‘
’’کیا طریقہ؟‘‘ رانو نے جاننے توں پہلے ڈھارس پاندے ہوئے کہیا۔
’’وہ ایہ کہ تو… منگل نال شادی کرلے، چادر ڈال لے اس پہ‘‘
’’نہیں‘‘ رانو اک دم کھڑی ہوگئی۔‘‘ ایہ تاں کيتا کہہ رہی اے چناں۔‘‘
’’ٹھیک کہہ رہی ہوں… جدوں وڈا بھائی پورا ہوجائے تو…‘‘
’’یہ نئيں ہوسکتا‘‘ رانو نے کہیا تے اس پہ اک لرزہ چھانے لگا۔ منگل… بچہ اے۔ ميں نے اسنوں بچےآں دی طرح پالیا اے … عمر وچ میرے توں کچھ نئيں تاں دس گیارہ سال چھوٹا اے … نئيں نئيں، وچ تاں ایہ سوچ وی نئيں سکتی…‘‘
اور رانو گھربھج جاندی اے ۔اس واقعہ دے بعد توں اوہ منگل نوں عجیب نظراں توں دیکھنے لگتی اے۔ اسنوں دیکھ کے گھبراسی جاندی اے۔
اس واقعہ دے بعد چناں پورن دئی توں گل کردی اے۔ پورن دئی اپنے شوہر گیان چند توں ، گیان چند سرپنچ سی۔ لہٰذا اوہ پنچایت تے حضورسنگھ دی بھاٹیہ برادری توں گل گل کردا اے۔ گیان چند پورن دئی توں اتفاق کردے ہوئے اپنی رائے ظاہر کردا اے:
’’ماں تاں سمجھدا ہون، اسنوں منگل دے نال چادر ڈال ہی لینی چاہیے…
یاں وی پنڈ وچ آئی ہوئی عورت باہر کیوں جائے۔ ادھر ادھر کیوں جھانہاں دے؟… اس وچ اسيں سب مرداں دی بدنامی ہُندی اے …‘‘ گیان چند سوچکيا اے۔ ’’ساڈے دیش پنجاب وچ جتھے عورتاں دی کمی اے، کیوں مرداں توں انہاں دا حق کھوہیا جائے؟ کیوں اک عورت نوں بے کار جلنے سڑنے دتا جائے۔‘‘
فیر اوہ پنڈ دی پنچایت توں وکھ تے حضور سنگھ دی بھاٹیہ برادری توں وکھ ملنے دے لئی چلا جاندا اے۔
وڈی دے رشتے دے بہانے جنداں اسنوں ہزار روپے توں شروع کرکے ساڈھے پنج سو روپے وچ انہاں تن آدمیاں دے ہتھ بیچنا چاہندی اے جو منگل دی غیر موجودگی وچ آندے نيں۔ بدقسمتی توں رانو وی اس وقت پنڈ دی دوسری عورتاں دے نال کپاس چننے گئی ہوئی ہُندی اے۔ وڈی اِنّی وڈی تاں ضرور ہوگئی سی کہ اوہ انہاں لوکاں دی بری نیت پہچان جاندی اے تے ماں توں آندے ہی جنداں دی شکایت کردیندی اے۔ ساس جنداں رانو نوں خوش کرنے دے لئی اس دی بغل وچ اپنی بوڑھی جھریاں بھری بانہہ ڈالدے ہوئے کہندی اے۔ ’’تو جنم جنمانتر دی بہو میری۔‘‘ اس اُتے رانو دا ماتھا ٹھنکتا اے تے اوہ کڑک مرغی دی طرح جو اپنے انڈے بچےآں نوں بچانے دے لئی شکرے تے باز اُتے وی جھپٹ پڑدی اے، اس طرح جنداں اُتے ٹُٹ پڑدی اے۔ اسنوں بہت افسوس ہُندا اے تے اوہ سوچکی اے ہائے ہن وچ بیٹی نوں بکتے دیکھوںگی۔ وچ تاں صرف کچھ لے کے نئيں آئی سی تاں ایہ دُردشا ہوئی۔ ایہ تاں بِک جائے گی… تے اوہ گل بات اُتے اس دی ہڈیاں توڑ دیںگے، نوچ نوچ کھائیںگے۔ کدرے گے تینوں ایداں دے ہی تاں نئيں خریدکے لیائے نيں۔ دام دتے نيں… تلوکے مرحوم دے زمانے وچ آخر ایہی حربہ سی رانو کا… ’’دتا تاں نئيں دیا… لیا تاں کچھ نئيں؟ بیاہ کر لیائے ہوئے کھرید دے تاں نئيں لائے؟‘‘ تے ایہ بیٹی میری بک جائے گی۔
عین ايسے وقت گیان چند، کیسرسنگھ، جگو، دلا، کرم دین تے پنڈ دے دوسرے آدمی چلے آندے نيں تے آکے حضور سنگھ دے پاس بیٹھ جاندے نيں۔ جنداں نوں وی بلوالیا جاندا اے تے رانی دے چادر ڈالنے دی گل ایويں چھیڑ دتی جاندی اے جداں ایہ وی کوئی جھگڑا اے جس دا فیصلہ پنچایت نوں کرنا چاہیے۔ حضورسنگھ سمجھدا اے کہ اس عمر وچ جدوں کہ اوہ مرنے دے نیڑے اے۔ پنچایت، برادری دے لوک اس دی بے عزتی کرنے، اسنوں آخری ٹھوکر مارنے آئے نيں۔ لیکن جنداں عورت دی سریع العقلی توں یکاک گل کيتی تہہ تک پہنچ جاندی اے بلکہ اس توں وی کدرے دور اگے، بہت اگے نکل جاندی اے۔ اوہ سوچکی اے۔ اِنّا نزدیک، اِنّے نیڑے دا خیال اسنوں پہلے کیوں نہ آیا؟ فیر اسنوں یاد آندا اے کہ جدوں وڈی کِنّی چھوٹی سی۔ ہن رانو فیر اس دی بہو ہوسکدی سی تے وڈی اس دی پوتی۔
رانو تینتیس چونتیس برس دی بھرپور عورت سی جس وچ نسائیت انگڑائی لے کے جاگی سی۔ اس وچ نوعمر نوخیز لڑکی ورگی رعونت گونہ ہوسکدی سی۔ البتہ عورت پنے دا پورا غرور سی جو برساں، صدیاں توں حالات دے ردّے در ردّے دے تھلے دب کر رہ گیا سی تے اس وقت ابل کر اچھل کر نکلدا جدوں اُتے دی سطحاں کمزور ہوکے راستہ چھڈ دیتیں… برخلاف اس دے منگل،چوبیس پچس برس دا جوان، گبھرو، شروع ہی توں دریا تے آخر دریا، جو منبع دا محتاج سی نہ دہانے دا تے نہ کنارےآں کا۔
جب جنداں منگل توں گل کرنے دی کوشش کردی اے تاں منگل الف ہوجاندا اے۔ ’’نئيں ایہ نئيں ہوئے گا۔ کدی نئيں ہوئے گا۔ ایہ تاں کيتا لاٹ ارون جارج پنجم وی آجائے تاں وچ کدی نہ کراں۔ میری ماں دی برابر اس دی عمر اے ۔‘‘ اوہ گھر توں باہر نکل جاندا اے۔
ٖپنچاں دی مقررہ تریخ آپہنچکی اے۔ آنگن وچ پینسی دی میلی سی چادر تنی ہوئی اے۔ جس دے تھلے کچھ گھڑے رکھے ہُندے نيں۔ منگل نوں زبردستی پھڑ کرلایا جاندا اے تے کھولی دے اندر چار پائی توں بنھ دتا جاندا اے۔ جدوں اسنوں پروہت دے سامنے لیانے دے لئی ڈھونڈا جاندا اے تاں اوہ غائب ہوجاندا اے۔ ست آدمی ہتھ وچ لٹھاں تے گنڈا توں لئی باہر لپکتے نيں۔ چادر تلے بیٹھی تے روندی ہوئی رانو ایہ سب دیکھدی اے تے بے ہوش ہوجاندی اے۔ منگل کپاس دے کھیت دے بغل وچ اک تنگ وتاریک ’’گڑھ‘‘ وچ بیٹھیا پھٹی پھٹی اکھاں توں باہر دیکھ رہیا ہُندا اے۔ لوک آکے سامنے کھڑے ہوجاندے نيں۔ منگل کوٹھری وچ دوہتھوں دے بل جھکا وحشت دے عالم وچ سب نوں دیکھدا ہويا سچ مچ اک جنگلی سور معلوم ہُندا اے۔ منگل کانرخرہ کانپنے لگدا اے تے لوکاں دے دل دھک دھک کرنے لگدے نيں۔ جس دے ہتھ وچ لاٹھی ہُندی اے اوہ لاٹھی تے جس دے ہتھ وچ جوندا ہُندا اے اوہ جوندا منگل دے اُتے برسانے لگدا اے۔ منگل نوں بالاں توں پکڑکر بیچ کھیتاں تے کھلیاناں دے گھسیٹاجاندا اے۔ منگل کئی بار اپنے آپ نوں چھڑانے دی کوشش کردا اے لیکن اٹھ دس مضبوط بازوواں دی جوڑیاں اپنے اردگرد پاکر اوہ شرابی دی طرح ہنگاردا ہويا راستے اُتے ہولیندا اے۔
جب منگل نوں رانو دے نال بٹھایا جاندا اے تاں اوہ لہولہان ہُندا اے تے رانو وی بے ہوش ہوجاندی اے لیکن سب عورتاں نوں یقین سی کہ آخر وچ سب ٹھیک ہوجائے گا۔
اس رات رانو اک بہن، بیوی تے ماں دی طرح منگل دے زخماں اُتے سینک کردی رہی سی۔ صبح رانو اٹھدی اے تاں جنداں توں بھنڈارے دی چابیاں لیندی اے تاکہ منگل دے زخماں اُتے لگانے دے لئی ہلدی لائے۔ برآمدے وچ بچے ادھے ننگے ادھے ڈھکے ہوئے سورہے ہُندے نيں۔ رانو باری باری سب دا منھ چوم لیندی اے تے انہاں دے بازوواں تے ٹانگاں وچ اڑی ہوئی چادراں کھچ کھچ کر انہاں دے جسماں نوں ڈھانپ دیندی اے لیکن جدوں اوہ وڈی دے پاس پہنچکی اے تاں وڈی جاگ رہی ہُندی اے تے اس توں پہلے کہ رانو اس دے سرپر پیار توں ہتھ پھیرتی وڈی اپنے وڈے وڈے ناخناں توں ماں دا منھ نوچ لیندی اے تے کہندی اے۔ ’’جاتو… ايسے توں منھ کالا کروا۔‘‘ رانو اُتے پہلے کيتا کم گزری سی کہ اس اُتے بیٹی نے وی منھ نوچ لیا سی۔ اوہ تاں وڈی نوں ایہ وی نئيں کہہ سکدی اے۔ ’’بیٹی تیرے ہی لئی تاں ميں نے ایہ سب کيتا اے تے تو، تے توبھی؟‘‘
دوسرے دن صبح وچ حسب معمول مندر جانے دے بجائے چناں آکے رانو توں جدوں پوچھدی اے کہ رات کچھ ہويا یا نئيں تاں رانو کہندی اے۔
’’تو جو کہندی اے چناں! مینوں اس دی ضرورت نہیں—ماں تاں تن ڈھانپنے دے لئی دوکپڑے مانگتی سی بھینا… پیٹ وچ ڈالنے دے لئی دو روٹیاں… پتہ نئيں واہگورو اُتے ماتما نوں کيتا منظور اے۔ دیوی ماں کيتا چاہندی اے۔ اوہ ہن فیر چلاگیا اے کدرے۔‘‘
ادھر منگل جدوں نصیباں والے اڈے اُتے پہنچکيا اے تاں گورداس، نواب تے اسمٰعیل اسنوں چھیڑدے نيں تے اکثر پُچھدے نيں۔ ’’کیوں فیر کِداں دی لگی؟‘‘ منگل دا چہرہ اک دم لال ہواٹھدا۔
منگل نصیباں والے اڈے توں پرت کر، سلامتی نال ملن دے بعد چماں توں کھیلدا اے، وڈی دی چوٹی وی کھینچکيا اے تے ماں جنداں توں وڈی دے لئی ’’بابو‘‘ دیکھنے دیاں گلاں وی کردا اے۔ اس گل توں پورا گھر چہک اٹھدا اے۔ اج رانو اسنوں اچھی لگ رہی سی۔ اس دی وجہ ایہ سی کہ رانو نے ابٹنا مل کے، بندی لگاکے، اخروٹ دی چھال ہونٹاں اُتے رگڑکر خود نوں سنوارتی رہی سی۔ رانو اپنا سب کچھ اک ہی دم نہ دے دینا چاہندی سی بلکہ کوئی گل سی جو ابٹنے، بندی، اخروٹ دی چھال تے رس بھریاں توں اُتے ہُندی اے جس دا تعلق عورت دی شکل وصورت توں نئيں ہُندا نہ اس دی نسائیت تے اس دی انتہا سے… اوہ آہستہ آہستہ، روز بروز اک اک پردے اٹھانا چاہندی اے تے اسنوں اس لمحے دا انتظار ہُندا اے جتھے بے خودی وچ عورت اپنا سب کچھ لٹادیندی اے۔
رانو دی چھیويں حس بھانپ لیندی اے کہ منگل اس سلامتی دے ایتھے جانا چاہندا اے جو اس توں کدرے زیادہ جوان اے تے جسمانی کشش وچ منگل دا برابری توں نال دے سکدی اے۔
ایتھے وشنودیوی دی کرپا وی اے تے اک رسی بسی عورت دا نجی تجربہ بھی۔ اوہ ایہ لمحہ ہتھ توں جانے نئيں دینا چاہندی ۔ اس وقت اوہ گھر اُتے آئی ہوئی ودتا نوں وی کہندی اے ’’چلی جا… ودو… اس وقت چلی جا۔‘‘ منگل اپنی کردی لبھن دے لئی ٹرنک کھولدا اے تاں مٹھے مالٹے دی بوتل اس دے ہتھ لگ جاندی اے۔ اسنوں دیکھدے ہی منگل دی اکھاں وچ چمک دوڑجاندی اے۔
فیر جداں کہ رانو نوں اندازہ سی۔ جداں کہ اوہ منگل نوں جاندی سی۔ جداں کہ اوہ چاہندی سی۔ منگل اک دم بھنا کرکہندا اے۔ ’’ایہی اے ناتم عورتاں دی بات… کھانے پینے توں وی رکدی ہواپنے مرداں کو۔‘‘ تے اوہ جھینپ جاندا اے۔
لیکن رانو جسنوں کدی شراب نال نفرت ہواکردی سی تے جو اس شراب نوں اپنی سوت توں وی بری شے سمجھیا کردی سی۔ اج اوہ ايسے شراب دی منت کش ہوکے منگل نوں رام کرنا چاہندی اے۔ اوہ خود وی پیندی اے تے منگل نوں وی پلاندی اے۔ ٹھیک ايسے طرح جس طرح تلوکا پیتا کردا سی۔ اوہ پہلے تاں کھوہیا جھپٹی وچ چوٹ کھاندی اے لیکن اس ہاتھا پائی وچ اس دی سازش کارگر ہوجاندی اے تے سلامتی دے ایتھے جانے دا وقت جدوں ہُندا اے یعنی جدوں مندر دے گھینٹے سنائی دیندے نيں تے مسجد توں اذان دی آواز آرہی ہُندی اے۔ تب رانو دا تریا چرتراپنے پورے شباب اُتے ہُندا اے جسنوں منگل دیکھنے لگدا اے۔
’’رانو کھڑی سی۔ پونم دا چاند!… جوبے صبر ہوکے ادھے توں پورا ہوگیا سی۔ تے بادلاں دے لحاف وتوشک کوچیردے، پھاڑدے ہوئے، تھلے زمین اُتے اترآیا تھا۔‘‘
منگل اٹھیا کھڑا ہويا تے سانس روک کر دیکھنے لگا۔ بہ مشکل تمام بولا۔ ’’تم… تسيں نے کپڑے کیوں پہنے نيں؟‘‘
رانو نے اپنا پھٹا پرانا جالی دا دوپٹہ اٹھایا تے اسنوں اپنے تے منگل دے بیچ تاندے ہوئے بولی۔ ’’لو اتاردے۔‘‘ تے دوپٹے نوں دواٹھے ہوئے ہتھوں وچ تھامے، رانو پہلو دی طرف مڑی… عورت دا حسن ثلاثہ منگل دے سامنے سی، جس توں گیہاں دی روٹی کھانے والا کوئی وی مرد انکار نئيں کرسکا… تے وچکار لطیف ساپردہ… فیر، اس حسن اُتے اک انگڑائی ٹوٹی… منگل دے چہرے اُتے سرخیاں تے سیاہیاں دوڑگئياں۔ اکھاں بند ہوگئياں۔ ’’…منگل نے اندھے دی طرح لپک کر، اندازے ہی توں رانو نوں کلاوے وچ لے لیا۔ فیر اک لمحے وچ اوہ جسم دے تپتے ہوئے زعفران زاراں پہ سن …‘‘
ہن رانو امید توں اے۔ چناں ایہ خبر سن کر خوشی توں چلاندی ہوئی باہر دی طرف دوڑدی اے تاکہ پنڈ دی دوسری عورتاں نوں ایہ خبر سنادے۔ جِنّی تیزی توں چناں باہر نکلدی اے اِنّی ہی تیزی توں منگل اندر آندا اے، دروازے وچ دونے دی ٹکر ہوجاندی اے تے اوہ کچھ ہنستی ہوئی تے کچھ خفا ہُندی ہوئی کہندی اے۔
’’اَنھّا!—دکھادی نئيں دیندا۔ پورا کوڑماہی دھرت راشٹاں دا اے ۔‘‘
منگل اپنی پگڑی اُتے توں گردجھاڑدے ہوئے ’’رانو!‘‘ نوں پکاردا ہويا، اس دے پاس پہنچ جاندا اے تے انتہائی راز دارانہ انداز وچ پہلے وڈی نوں اوتھے توں چلدا کردا اے فیر کہندا اے۔
’’سن رانو، کمال ہوگیا… حد ہوگئی…‘‘
رانو اندر ہی اندر مسکراندی اے۔
’’منگل بولا…‘‘ جاتریاں وچ اک لڑکا آیا اے، پچیس چھبیسبرس کا—گبھیرو، جوان… ڈسکے دے مصدّی دا بیٹا… زمیناں، مکان، دکاناں جائیداد… ’’وہ کہندا اے، وچ شادی کراں گا تاں وڈی تاں، دنیا دی کسی تے لڑکی توں نئيں؟‘‘
رانو نوں منگل دیاں گلاں اُتے یقین نئيں آندا اے۔ لیکن جدوں منگل رانو دی قسم کھاندا اے تاں اسنوں کچھ کچھ اپنی قسمت اُتے یقین ہوجاندا اے
منگل اسنوں یقین دلانے دے لئی پنچاں دا حوالہ دیندا اے کہ انہاں دی وی ایہی مرضی اے۔ اوہ اسنوں دسدا اے کہ پنچاں وچ پرمیشور ہُندا اے۔ رانو پنچاں دے ناں توں یقین کرلیندی اے کیونجے اوہ جاندی اے۔ ’’پنچاں وچ پرمشیرنہ ہُندا تاں وچ اج کتھے ہُندی؟‘‘
’’وڈی دے لئی بر مل گیا!‘‘
وڈی جو دروازے وچ کھڑی ہُندی اے ایہ سن کر مرچ دی طرح لا ل ہوئے کے اندر سٹک جاندی اے۔
باہر کچھ تے ہی شور مچاہويا سی ایہ غول دا غول، جھرمٹ دا جھرمٹ کئی نويں رنگ پیدا کردا، اک دوسرے پرگردا پڑدا دروازے پر، کوٹھاں دی منڈیراں اُتے کنويں دے من اُتے پہنچ جاندا اے۔ ایہ لوک جاتری سن جو سرجھکائے دیوی ماں دی بھینٹاں گاندے ہوئے آرہے سن ۔ ڈھولک پیٹتے، چھینے بجاندے ہوئے دیوی دی استتی گار اے سن ۔ اوہ سب دے سب اپنے اپنے گناہاں دا کفارہ کرنے چلے آئے سن … گناہ، جو ہوچکے سن … گناہ جو ہورہے نيں… گناہ جو ہونے والے نيں… اوہ ناچ رہے سن تے گاندے جاندے سن ۔
ماتارانی دے دربار، جوتاں جگدیاں
میارانی…… … … …… …
ہے میا! تساں ستے بھیناگوریاں
ماتارانی دے دربار، جوتاں جگدیاں
سبھاں نے دیکھیا چودھری مہربان داس تے اس دا بھائی گھنشیام ست سال دی قید کٹ کر جاتریاں دے شور تے غوغے وچ تائب تے شرمندہ چلے آرہے سن ۔ اوہ خاموش سن تے انہاں سب دے بیچ اک لڑکا… پچیس تیس برس کا… گبھرو… جوان… خوب صورت… جو اس وقت وڈے آرام تے وڈے پیار، وڈی ہی محبت تے عقیدت توں دیوی ماں دی بھینٹاں گارہیا تھا…
جب ہی بھیڑ نوں چیردا ہويا، دھکے کھاندا تے دھکے دیندا ہويا منگل رانو دے پاس چلا آندا اے۔ اسنوں کندھے توں پھڑ کر دیکھاندا اے۔ ’’رانو!وہ اے۔۔۔وہ اے لڑکا۔‘‘ رانو دور توں اس خوبصورت لڑکے دی طرف دیکھدی اے تے اس دی نگاہاں وچ سوئمبررچ جاندا اے۔ من ہی من وچ اوہ وڈی دی بانہاں دا ہاراس دے گلے وچ پہنادیندی اے۔
لیکن دفعتاً اوہ لڑکا جدوں نیڑے آیا تاں رانو اسنوں دیکھ کے چیخ پڑدی اے۔
’’ہائے نی؟‘‘
’’ماں مرگئی!‘‘
’’وہی… ایہ تاں اوہی اے جس نے میرے…‘‘
رانی ناگہانی صدمے توں بے ہوش ہوکے گرنے ہی والی ہُندی اے کہ حضورسنگھ اسنوں گرنے توں تھام لیندا اے۔ اج اس دی اکھاں وچ شاہین دی بلند پروازی دا شائبہ ہُندا اے۔
’’نئيں نئيں باپو، ایہ نہ ہوگا… ہائے میری بیٹی!… وچ مرجاواں گی، باپو…‘‘
اس وقت پرکرما دے لئی آئی ہوئی خلقت تھم چکی سی تے رکے ہوئے سانساں توں اک عظیم فیصلے دا انتظار کررہی سی۔ معلوم ہُندا سی رانو ہاں کہے گی تاں دنیا وچ بس جائیںگی تے نہ کہے گی تاں پرلے آجائے گی۔پنچ پرمیشور کھڑے ہتھ اٹھاکر دعا منگدے نيں جنہاں وچ سیدھا سادا منگل وی شامل ہوجاندا اے۔ جدوں ہی رانو نوں دلاسا دیندے ہوئے حضور سنگھ گویا ہُندا اے۔
’’بیٹا! ایہ سب کيتا ہورہاہے؟… کیوں ہورہیا اے ؟… اسنوں تاں نئيں جاندی، نہ وچ جاندا ہون، نہ ایہ لوک جاندے نيں… تاں اسنوں سمجھنے دی کوشش وی مت کر… اک چپ، ایتھے تاں دم مارنے دی جگہ نہیں…‘‘
رانو جدوں مڑکر وڈی دی طرف دیکھدی اے تاں اس دے چہرے اُتے ہوائیاں اڑرہی ہُندیاں نيں تے اوہ بولی حال توں کہہ رہی سی۔ ’’ماں! ایہ تاں کيتا کررہی اے ؟ تاں نہ بولی تاں وچ بن بیاہی دھرتی دی طرح بانجھ رہ جاؤںگی۔‘‘ تبھی رانی سسر دے موڈھے اُتے توں اپنا سراٹھاندی اے تے بولدی اے۔
’’چنگا بابو، چنگا۔‘‘
رانو دے اک ’ہاں‘ کہندے ہی اک دم توں بھینٹاں شروع ہوجاندیاں نيں۔ لوک باگ پورے جوش وخروش دے نال گانے بجانے، شور مچانے لگدے نيں۔ جنہاں دے بیچ رانو کھڑی مندر دی طرف منھ اٹھاکر دیکھدی اے جتھے سنہرے کلساں توں دیوی دا طلائی تبسم منعکس ہوکے رانی دے چہرے اُتے پڑنے لگدا اے تے اسنوں منور بنادیندا اے۔
وارث علوی دی اس رائے توں اتفاق کيتاجاسکتاہے کہ ’’اک چادر میلی سی‘‘ دی تعمیر قصہ گوئی دے بظاہر سِدھے سادے طریقے نال ہُندی اے لیکن اس وچ مواد تے ہیئت دی تن تین یعنی کل چھ سطحاں نوں دیکھیا جاسکدا اے۔
پہلی سطح اُتے رانو، اس دا پریوار، اڑوس پروس دیاں عورتاں تے کوٹلہ پنڈ دا پس منظر اے۔ اس خارجی دنیا یا سماجی پس منظر دا اسلوبی طریقہ کار حقیقت پسندانہ اے۔
دوسری سطح اُتے رانو دا کردار اے جو بظاہر معمولی عورت اے۔ لیکن عورت ہونے ہی دے ناتے فطرت دی تخلیقی قوواں دی آئینہ دار اے۔ زندگی اوتھے توں شروع ہُندی اے جتھے توں فرد شروع ہُندا اے۔ بطور اک فرد کے، اک انسانی وجود کے، رانو اندر توں کيتا اے۔ اس دے جذباتی تقاضے تے احساسی رویے کیہ نيں۔ ایہ جاننے دے لئی بیدی رانو دی فطرت دا مطالعہ عظیم فطرت دے آئینے وچ کردے نيں۔ ایتھے اسلوبی طریقہ کار استعاراندی اے۔
تیسری سطح اُتے خارجی تے داخلی دنیا، انسانی فطرت تے عظیم فطرت توں وی ماوراکائناتی طاقتاں دی روشنی وچ زندگی دی لیلا دے مبہم تے پراسرار پہلوآں نوں سمجھنے دی کوشش کردے نيں۔ ایداں دے تھاںواں اُتے فرد ٹائپ وچ ، ٹائپ پروٹوٹائپ وچ تے پروٹوٹائپ آر دی ٹائپ وچ گھلدا ملدا رہندا اے۔ ایتھے اسلوبی طریقہ کار اسطوری اے۔
ایتھے شروخیر دی آویزش وپیکار اک طرفہ اے۔ لیکن بیدی نے مہربان داس تے گھنشیام داس، بابا ہری داس تے تلوکا دی ملی بھگت توں پنڈ دی دوہری زندگی جینے والے انہاں بھیرواں نوں بے نقاب کيتا اے تے اصل تصادم دے لئی میدان تیار کيتا اے جتھے شراور گناہاں دا نمائندہ تلوکا دھرم شالہ دے زانیاں دے بداعمالیاں وچ تخئیل دی سطح اُتے شامل ہوکے رانو ورگی دیوی دے نال جبراً اپنی ہوس پوری کرنے وچ خود نوں سرخ روسمجھدا اے۔
اس شر تے خیر دی جنگ وچ ارتکاب گناہ کرنے والا اپنے کیفر کردار نوں پہنچکيا اے۔ بیدی نے اس کوٹلہ وچ ہونے والے گناہاں نوں جوکہ حد توں تجاوز کردے جارہے سن، روکنے دے لئی آخرکار، ايسے وشنودیوی دے جلالی روپ نوں دعوت عمل دتی اے۔ وشنودیوی اس معصوم جاترن دے وڈے بھائی دے روپ وچ پرکٹ ہُندی اے تے تلوکا جداں بھیراں نوں پایاں کار، اپنی پاداش دے طورپر اپنی جان توں ہتھ دھونا پڑدا اے ایہی اس ناول دی حتمی آویزش اے جس توں شرکا ستیہ ناس ہُندا اے تے خیر وچ لوکاں دا اعتماد بحال ہوجاندا اے۔
دیوی، شیو، شکتی تے بھیراں دے جنہاں اساطیر دا بیدی استعاراندی انداز وچ ذکر کردے نيں انہاں دی تفسیر کردے ہوئے پروفیسر گوپی چند نارنگ لکھدے نيں۔
’’’اک چادر میلی سی‘ وچ اک بھیراں تاں خود تلوکا اے۔ جھگڑالو، غصیلا تے تشدد پسند… دوسرے بھیراں مہربان داس، گھنشیام داس تے باواہری داس نيں جو سازش کرکے نوعمر جاترن دیوی دی عزت اُتے حملہ کردے نيں۔‘‘ (5)
پروفیسر نارنگ دیوی دی شاناں دے بارے وچ وضاحت کردے ہوئے ہور رقم طراز نيں۔
’’دیوی دی دوشاناں نيں۔ مثبت تے منفی۔ مثبت حیثیت وچ اوہ پاروتی اے۔ اما یا گوری اے۔ نسوانی حسن وجمال تے محبت ووفا شعاری دی تمثیل اورمادرانہ شفقت دا مرقع لیکن منفی شان وچ اوہ کالی اے، درگا اے تے بھوانی اے، رنگت دی سیاہ، دیکھنے وچ بھیانک تے ہیبت ناک، چہرے دنداں تے ہتھوں توں خون ٹپکتا ہويا تے بھیراں دی لاش نوں پیراں تلے دبائے اوہ وحشیانہ طور اُتے مسکراندی ہوئی نظرآندی اے ۔‘‘(6)
ناول نگار نے ابتدا وچ جو سوال اٹھائے سن ۔ اس وچ اک بنیادی آویزش توں تناؤ بڑھدا جاندا اے۔ شروخیر دی طاقتاں دے درمیان رسہ کشی توں تجسس دی طناباں کھنچکی چلی جاندیاں نيں تے نقطہ منتہا (Climax) اُتے پہنچنے دے بعد ابتدا وچ پیدا ہونے والے تمام کشاکش تے تناؤ نوں خاطر خواہ ڈھیل مل جاندی اے تے پایاں کار، گناہ تے خباثت اُتے تقدس تے انسانیت دی جیت ہُندی اے۔
ناول اُتے خواہ معاشی، نفسیاتی، تہذیبی، مذہبی تے اخلاقی یا کسی دوسرے نقطہ نظر توں روشنی پائی جائے۔ راجندرسنگھ بیدی دا فکری منشور بیک وقت کئی جہتاں نوں اپنے مختلف النوع رنگاں توں منور کردا چلاجاندا اے۔ رانو دے کردار دے ذریعہ افلاس دی ماری اک ادھیڑ عمر عورت دے اندر بھکھ دی جبلت توں اٹھنے والی بے حیائی تے خود غرضی نوں کدی فراموش نئيں کيتا جاسکدا اے۔ جدوں اوہ کہندی اے۔ ’’عزت دا سوال بعد وچ آندا اے، پہلے پیٹ اے ۔‘‘ اوہ بھکھ دی شدت دے عالم وچ افراد خانہ نوں خاطر وچ نئيں لاندی اے حتیٰ کہ خود اک ماں ہونے دے باوجود اپنے جنے ہوئے بچےآں دی طرف توں وی لاپرواہ ہوجاندی اے۔ اس دی مثال اردو دے پورے افسانوی ادب وچ کدرے تے دیکھنے نوں نئيں ملدی اے –
بیدی نے منگل دے نزدیک سلامتے دے پرکشش جسم وچ تے رانو دے ڈھلدے ہوئے جسم دے درمیان تقابل پیدا کرکے ماجرے وچ اک نويں جہت دا اعلان کردتا اے ۔ان دونے نسوانی کرداراں دے مخصوص پہلوآں دے تخالف توں عورت دے نفسیاتی تے جنسی الجھناں دی آویزش نمایاں ہوجاندی اے جس توں ماجرے دے بشری محاکات ہور جاندار تے دلکش بن جاندے نيں۔
شاستراں دا علم رکھنے والے بعض نقاداں نے سلامتے دی موجودگی دا ہندو دیومالا دی رتی توں موازنہ کيتا اے جو کم دیو نوں لبھاندی اے۔ جے منگل نوں چادر اڑھاندے وقت دے مناظر وچ جس طرح توں بیان کيتا گیا اے شیومان لاں تاں رانو دا کردار اس پاروتی جداں معلوم ہُندا اے جو ملن تے اتصال دی خواہش دل وچ لئی اکھاں بند کرکے شیو دی تپسیا کيتا کردی سی۔ یہاںراجندرسنگھ بیدی نے مذہبی عقائد، اساطیر تے جادوئی حقائق نوں یکجا کردتا اے جس طرح شیو سرا دا جل پان کيتا کردے سن، منگل دے لئی رانو شراب تے چانپ دا پہلے توں انتظام کرکے رکھدی اے تے اسنوں اپنے ہتھوں توں کھلاپلیا کے خلوت دی اس رات وچ اپنے حق وچ موڑلیندی اے۔
رانو اپنے تریاچرتر نوں بروئے کارلاندی اے۔ اس دے پاس پرماتما نے نساں دا جال دتا اے ۔اس دے علاوہ اس اُتے وشنودیوی دی کرپا وی ہُندی اے۔ چنانچہ، ’’لاجونتی‘‘ دے برخلاف جو ’بس گئی سی اُتے اجڑگئی سی‘ رانو اجڑگئی سی اُتے بس جاندی اے۔ تلوکا دے مرنے دے بعد جوکہ اصلاً بھیراں سی، دیوی ماں دی کرپا توں اس دا گھر بس جاندا اے ۔وہ اس گھر وچ پھرسے رس بس جاندی اے۔ اسنوں شوہر دے روپ وچ منگل سا گبھرو جوان مل جاندا اے۔ حضورسنگھ دے روپ وچ اسنوں آسمانی باپ مل جاندا اے ۔جنداں اسنوں فیر اپنی اوہی اچھے دناں والی پرانی ساس معلوم ہونے لگتی اے، جو اسنوں ماں دی طرح پیار کردی سی۔ اسنوں وڈی دے دولہا دے روپ وچ دولت مند داماد مل جاندا اے جو اس دی بیٹی نوں اپنے گھر دی رانی بناکر رکھے گا۔ ہن اس دی راہ وچ مہربان داس تے گھنشیام داس نئيں نيں۔ سلامتے دی وی اسنوں پرواہ نئيں اے کیونجے رانو دی گود ہری ہوچکی اے تے آنے والی سنہرے مستقبل دے تصور توں ہی اوہ خوش ہوجاندی اے۔
راجندرسنگھ بیدی نے ایويں تاں ہر عمر دے کردار توں اس ناول دی تخلیق وچ کم لیا اے۔ انہاں وچ دُدھ پیندے بچے چماں توں لے کے قبر وچ پیر لٹکائے ہوئے بُڈھے حضورسنگھ تک دے کردار موجود نيں جنہاں وچ عورت، مرد، بُڈھے، بچے تے نوخیز لڑکیاں وی نيں۔
منفی رویے دے نمائندے مہربان داس تے گھنشیام، باوا ہری وی موجود نيں تے مثبت اقدار دے حامل حضور سنگھ تے منگل جداں کردار وی نيں جو ناول وچ چھوٹے وڈے لیکن انتہائی موثر تے برمحل کردارثابت ہُندے نيں۔ انہاں وچ بیشتر کردار نچلے تے متوسط طبقے نال تعلق رکھدے نيں جو عموماً انہاں گڑھ تے انہاں پڑھ نيں۔ لیکن زندگی جینے دی امنگ تے چاہت انہاں وچ کوٹ کوٹ کر بھری ہوئی اے۔
ڈاکٹر شمیم نکہت نے رانو دے کردار دا چند سدابہار نسوانی کرداراں وچ شمار کردے ہوئے لکھیا اے کہ:
’’ویہويں صدی وچ اردو ناول نے سانوں جو چند سدابہار نسوانی کردار دتے نيں۔ ایداں دے کردار جو ناول دے بے رنگ صفحات توں نکل کے ساڈے تخیل تے ساڈی رہتل وچ اک متحرک پیکر دی طرح رچ بس گئے نيں، ایداں دے امر کرداراں وچ دھنیا تے شمشاد دے نال رانو دے کردار نوں نظرانداز نئيں کيتا جاسکدا اے — انہاں نوں موجودہ جمہوری عہد دے اساطیری کرداراں دا ناں دتا جاسکدا اے ۔‘‘ (7)
جتھے تک نسوانی کرداراں اُتے مبنی ناول دا کردار اے۔ اس سلسلے وچ اک اہم ناں امراؤجان ادا دا وی اے جس دی زندگی تمام عمر حالات دی زد اُتے رہندی اے تے اس دی قسمت دا فیصلہ مرد غالب سماج دے بااثر افراد کردے نيں خواہ انہاں وچ طوائف دے کوٹھے چلانے والی بااثر عورت ہی کیوں نہ ہوئے۔
اسی طرح، رانی دی زندگی وی تمام عمر حالات دی زد اُتے رہندی اے۔ بچپن وچ ماں باپ جتھے چاہندے نيں بیاہ دیندے نيں۔ سسرال وچ ساس سسر تے شوہر دے ہتھوں اوہ کھلونا بنی رہندی اے۔ ٹوٹتی پھوٹتی اے تے اپنی شخصیت نوں بکھراؤ تے انتشار دے ہتھوں توں کھو کر خود نوں سمیٹتی اے ۔نامساعد حالات توں نبرد آزما ہُندی اے اپنی قسمت خود لکھنے دی کوشش کردی اے۔ ایتھے اساطیرکے سائے دے پڑنے توں گوشت پوست دی رانوکی شخصیت دیوی ورگی ہوجاندی اے تے اوہ بھیراں دی شکل وچ موجود ناسازگار حالات توں نبردآزما ہُندی اے۔ دشمناں نوں ٹھکانے لگاندی اے تے شرپر خیر دی فتح دی صورت وچ زندگی دے سفر وچ ہرپل ہردم نويں منزلاں دی طرف گامزن رہندی اے۔ اوہ دیوی توں بھیروی بندی اے تے بھیروی توں فیر دیوی بن جاندی اے۔
بیدی اس گل دے معتقد سن کہ ’’عورت ہی اس سرشٹی دا ادھار اے ۔‘‘ لیکن تلوکا جدوں رانو نوں گھر توں مارپیٹ کر بھگارہیا ہُندا اے تاں اوہ سوچکی اے۔
’’عورت ہونا ہی گناہ اے۔ ’بیٹی تاں کسی دشمن دے وی نہ ہوبھگوان‘— ذرا وڈی ہوئی ماں باپ نے سسرال دھکیل دیا— سسرال والے ناراض ہوئے مائیکے لڑھکا دیا— ہائے ایہ کپڑے دی گیند جدوں اپنے ہی آنسوواں توں بھیگ جاندی اے تاں فیر لڑھکنے جوگی وی نئيں رہندی۔‘‘
رانو دا کردار وی بظاہر اک معمولی سی عورت دا اے لیکن اوہ جس طرح توں ریزہ ریزہ زندگی نوں سمیٹتی اے اوہ اک غیر معمولی عورت بن جاندی اے۔ اوہ جنّی اے، خاندان نوں پالنے والی اے۔ اس طرح توں دیکھو تاں رانواک عظیم ماں دے اسطور دی تجسیم معلوم ہُندی اے۔ اوہ بہت ہی دکھیاری اے۔ شروع توں آخر تک اک نچلے طبقے دی مجبور ومقہورعورت دکھادی گئی اے اُتے ’’اک چادر میلی سی‘‘ محض عورت دی بپتا دی کہانی نئيں اے گو ورگی بپتا رانو اُتے پڑدی اے کِسے تے اُتے کيتا پڑدی ہوئے گی۔اک چادر میلی سی وارث علوی دے لفظاں وچ نامساعدحالات تے حیات کش قوتاں دے خلاف اک عورت دی جدوجہد دا افسانہ اے۔ ایتھے اک ہی فضا تے اک ہی ماحول وچ جینے والے تلوکا تے رانو وچ راکھشش تے دیوی دا فرق اے۔ تلوکا بھیراں دا روپ اے جس دے ہتھوں دیوی ستائی جاندی اے۔ ايسے طرح، تلوکا تے منگل وچ خارجی حالات تے عوامل دے یکساں ہونے دے باوجود منگل دا کردار فطری آدمی دا ٹائپ اے جس وچ فطری جبلتاں بہت شوریدہ سری مچاندی رہندیاں نيں۔ جدوں کہ تلوکا دے کردار وچ بھیراں دا آرکی ٹائپ جلوہ گر معلوم ہُندا اے۔ تے اس دے برعکس منگل دا کردار شیو دا آرکی ٹائپ اے ایہی وجہ اے کہ تلودا ميں تخریبی عناصر وافر مقدار وچ پوشیدہ ہُندے نيں تے موقع پاندے ہی رونما ہوجاندے نيں۔ جدوں کہ منگل دے تفاعل وچ شیو دی سندردا اے اوہ تخلیق تے تعمیر دا منبع اے۔ خیر دا نمائندہ معلوم ہُندا اے۔ اوہ سلامتی ورگی لڑکی دے نال وی عشق دے کھیل وچ کدی تخریب کاری دا ارتکاب نئيں کردا اے۔ اس دے علی الرغم تلوکا اپنی ازدواجی زندگی وچ وی ذہنی طورپر جاترن لڑکی دے نال ہونے والے جنسی زبردستی تے ہوسنادی ميں شامل ہُندا اے۔ تلوکا دے برخلاف منگل دی آویزش وچ بدن دی بے حرمتی کدرے نہیںہُندی اے۔ بلکہ اس دے جنسی رویے وچ ارتقائے آدم تے افزائش نسل دا تخلیقی پہلو نمایاں ہُندا اے۔
اس ناول وچ جو دنیا تخلیق کيتی گئی اے اس دے باشندے جبلی سطحاں اُتے زیادہ جتے نيں تے انہاں دے جذبات وچ شائستگی دے بجائے اک اکھڑپن تے گنوارپن اے۔ طرح طرح دے غیراخلاقی اعمال وچ لوک گھرے ہوئے نيں۔ قتل دی واردات اے۔ زنا بالجبر دا ماحول اے۔ تشدد تے جرائم ہُندے نيں۔ سستی شراب دے نشے وچ دھت تلوکا دی بے دردانہ مارپیٹ اے۔ گالی گلوچ اے۔ طعنے کوسنے نيں۔ خوف ودہشت دے سائے وچ بچے سہمے ہُندے نيں۔ منگل تے سلامتی نيں، جہلم اراعین دی بیٹیاں نيں جو بے راہ روی دی شکار نيں۔ عورتاں دی ہنسی مذاق وچ فحش اشارے پوشیدہ نيں۔ عورتاں مرداں نوں بس وچ کرنے دے لئی ٹونے تے ٹوٹکے اُتے یقین رکھدی نيں۔ لوہے دی لنگوٹ والے ساواں باوا ہری داس دے ایتھے چوبیس گھینٹے تے آٹھاں پہر عورتاں دا جم گھٹا رہندا اے لیکن اس پوری جنسی انار دی کوجوچیز قابو وچ رکھدی اے اوہ وارث علوی دے قول دے مطابق شادی دا سماجی ادارہ اے۔ ’’شادی ایتھے بے سہارا عورت دا واحد سہارا‘‘ تے غیر محفوظ تے اُتے خطردنیا وچ غریب عورت دا واحد تحفظ اے … رانو تے تلوکا دے بیچ دلدر، دکھ تے ہوس رانی دی خلیج اے۔ رانو تے منگل دے بیچ ازدواج الحرمین دی نفسیاتی خندقاں نيں تے رانی دی بیٹی وڈی تے تلوکے دے قاتل لڑکے دے بیچ قتل دا بظاہر ناقابل عبور پہاڑ اے۔ لیکن رشتے بندے نيں۔ بندے تے بگڑدے نيں تے فیر بندے تے سنوردے نيں کیونجے ایتھے دیوی دی استوندی تے بھینٹاں گائی جاندیاں نيں۔ دیوی دی ہی کرپا توں رانو دا گھر اجڑکر دوبارہ بس جاندا اے۔ پوری خلقت اس کم وچ جٹ جاندی اے۔
وارث علوی دا خیال اے کہ
’’افسانے دا عنوان ہی اسنوں بیاہ دا افسانہ بناندا اے تے بیاہ اک سماجی ادارہ اے۔ کلچر دا تخلیقی عمل جو مرد تے عورت نوں نويں قسم دے رشتے وچ باندھدا اے — اک ایسا رشتہ جسنوں جنسی تعلق جنم تاں دیندا اے لیکن جو جنسی تعلق دی طاقت اُتے نئيں بلکہ سماجی دباؤ تے معاہدے دی طاقت اُتے نبھدا اے ۔…‘‘
’’تمدن نوں عام طور اُتے ایروز دا دشمن خیال کيتا جاندا اے …لیکن آپ نوں حیرت ہوئے گی جدوں آپ فرائڈ دی شہرۂ آفاق تصنیف تمدن تے اس دی بے اطمینانیاں، وچ ایہ جملے پڑھیںگے— ’تمدن تاں اک ایسا عمل اے جو ایروم دی خدمت وچ لگیا ہويا اے جس دا مقصود ایہ اے کہ اک تنہا انسانی وجود نوں دوسرے تنہا انسانی وجود توں جوڑے‘ فیر خانداناں، نسلاں، لوکاں تے قوماں نوں اک عظیم وحدت یعنی وحدت انسانی وچ منسلک کرے– انساناں دے ایہ اجتماع اک دوسرے دے نال Libidinalرشتہ توں بندھے ہونے چاہئاں۔‘ اس طرح فرائڈ انسانی کنبہ یا انسانی برادری دے اخلاقی تصورات وچ ایروز دی جبلت دی روح پھونک کر اس دے تعمیری تصور وچ تخلیقی تصور دا وادھا کردا اے۔ حسن ونشاط دا ایہی عنصر معاشرے نوں تہذیبی ڈائمنشن دیندا اے تے تمدن دی میکانہاں دی، مادہ اُتے ستانہ تے خشک اخلاقی تے زاہدانہ ساخت وچ جمالیاتی عناصر دے نفوذ توں اک توازن پیدا کردا اے ۔‘‘ (9)
ایروز اپنے تہذیبی تفاعل وچ چادر اڑھانے دی رسم اے جو انسانی سماج دی بقا دی ضامن ثابت ہُندی اے کیونجے چادر اڑھانے دی رسم شادی اُتے توثیق دی مہر ثبت کردی اے تے شادی جنسی عمل تے افزائش نسل دے دروازے کھولدی اے جس توں سماج دا ارتقا وابستہ ہُندا اے۔
تلوکا تے منگل دے کرداراں وچ وی ایروز دے فرائڈین تجزیے دے مطابق حیوانی تے انسانی پہلوآں توں غور کيتا جاسکدا اے۔ حیوانی ایروز انسان وچ بہمیت پیدا کردا اے جس دی نمائندگی ایتھے تلوکا دے کردار وچ بخوبی دیکھی جاسکدی اے۔ کیونجے تلوکا دے پیار وچ اس دے جنسی عمل وچ بدن دی بے حرمتی تے روندنے دی سی کیفیت نوں بیدی نے بہت ہی فنکاری توں ابھارا اے۔ اس دے برعکس، منگل دے ایتھے جو بدن دا احترام تے تقدیس اے اوہ ایروز دے انسانی پہلو نوں اجاگر کردا اے۔ رانو دے ایتھے وی جو مادرانہ کیفیت اے جو حیاداری تے پھُلاں دی خوشبو دی طرح سمٹنے تے پھیل کر ہويا وچ تحلیل ہوجانے دا عمل اے۔ اس وچ تخلیق دا پہلو مضمر ہُندا اے۔ ایروم دا ایہ انسانی وصف رہتل دا بنیاد گزار ثابت ہُندا اے۔ ایتھے انسانی جنسی اعمال دراصل رہتل دا عطیہ بن جاندے نيں۔ بیدی نے رانو دے کردار نوں وقفے وقفے توں ہردوایروز توں تعارف کرایا اے لیکن اس کردار دی عظمت تے اس دا تعمیری تے اثباندی رخ ایہ اے کہ اوہ مادریت نوں بہمیت دی قیمت اُتے خریدنا نئيں چاہندی اے بلکہ دونے دے امتزاج توں اپنی تخلیقی قوتاں نوں بروئے کار لیا کے اپنی زندگی تے گردوپیش دے ماحول وچ حسن توازن پیدا کرنا چاہندی اے۔
ناول وچ بیدی دی فنکاری دا امتیازی وصف ایہ اے کہ انہاں نے اپنے اس مختصر توں شہ پارے وچ سماجیات، نفسیات، معاشیات تے روحانیات نوں غایت درجہ توازن توں جگہ دتی اے تے اس گل دا بہت ہی فنکارانہ مہارت تے باریک بینی توں خیال رکھیا اے کہ انسانی زندگی دا کوئی وی پہلو دوسرے پہلو دے بارتلے دب دے نہ رہ جائے۔
وارث علوی نے بجا طورپر لکھیا اے کہ :
’’بیدی سماجیات دی قیمت اُتے نفسیات دی تعمیر نئيں کردے، نہ ہی حیاتیات دی قیمت اُتے روحانیات دا سودا کردے نيں۔ انہاں دے کردار دا کوئی پہلو دوسرے پہلو توں دبتا نئيں۔ افسانہ ایداں دے سوالات پیدا کردا نئيں جنہاں دا جواب خود افسانہ وچ موجود نہ ہو۔‘‘(10)
بیدی دے ایتھے 1960کے بعد توں جنس اک اہم موضوع بن چکيا سی جس دی عمدہ مثال ’’اک چادر میلی سی‘‘ وچ وی موجود اے۔ اس دا احساس خود بیدی نوں وی سی۔ اسنوں انہاں نے مختلف طرح دے فلسفیانہ تاویلات توں درست قرار دینے دی کوشش کردے ہوئے اس گل دا اعتراف وی کيتا سی کہ
’’واقعی جنسی جذبہ انسان وچ نئيں مردا۔ چاہے اوہ کتنا ہی بوڑھا تے بے کارکیوں نہ ہوجائے۔ جنسی جذبہ دا براہ راست خالق نال تعلق اے فادر! جو ایڑا، پنگلا تے سشمن ناڑیاں دی مدد توں تھلے بدن وچ آندا اے تاں بچے پیدا کردا اے تے اکھاں دے پِچھے تیسری اکھ دے نیڑے آجاندا اے تاں افسانے۔‘‘
اسی طرح بیدی نے اپنے تخلیقی عمل اُتے روشنی ڈالدے ہوئے اک جگہ لکھیا اے بقول قمررئیس کہ گردوپیش کيتی عام اشیا تے روگٹھ دے بظاہر بے رنگ واقعات کس طرح انہاں دے وجود وچ پچی کاری کردے نيں۔ زندگی دے کثیف مظاہر تے لطیف مناظر کس طرح انہاں دی روح نوں لطافت یا اک انجان احساس جمال توں معمور کردیندے نيں۔ بیدی دا ایہ اقتباس دیکھو۔
’’ماں پوری کائنات اُتے پھیل جاندا ہون۔ جدوں میری شکل جاہن دی نئيں رہندی۔ وچ اوہ پرماتما بن جاندا ہاں جو ’اروپ‘ تے ’نراکار‘ اے۔ مینوں خدا دی اس بے صفتی توں بے حد محبت اے۔ کیونجے ايسے صفت توں اسيں جو کہانیاں لکھدے نيں تے تصویراں بناتے نيں گنجائش پاندے نيں جداں اسيں وی اپنے طریقہ توں چھوٹے چھوٹے خدا نيں۔‘‘(11)
پروفیسر آل احمد سرور نے بیدی دے ایتھے جنس دی اہمیت تے اسطور سازی اُتے اظہار خیال کردے ہوئے لکھیا سی کہ :
’’بیدی کہانی لکھدے نيں، نہ سیاست بگھاردے نيں نہ فلسفہ چھانٹتے نيں نہ شاعری کردے نيں، نہ موری دے کپڑے گفتے نيں۔ عام زندگی، عام لوک، عام رشتے، انہاں دے افسانےآں دے موضوع نيں مگر انہاں وچ اوہ ایسی طاقت تے توانائی، زندگی تے تابندگی، معنویت تے انفرادیت بھردیندے نيں کہ ذہن وچ روشنی ہوجاندی اے۔ انہاں دے ایتھے اسطور سازی تے جنس دی واقعی اہمیت اے مگر اس توں زیادہ اہمیت زندگی دے ویژن دی اے ۔‘‘
جوگندرپال نے اپنے مضمون ’’گیان دھیان دا کتھا کار‘‘ وچ بیدی دی دِبھ درشٹی تے عرفان ذات توں کائنات دے اسرار تک دے رموزونکات نوں انتہائی انہماک توں دریافت کردے ہوئے لکھیا اے کہ ’’اک چادر میلی سی‘‘ نوں تاں اس نے کسی گرنتھ دی طرح گاگا کر لکھیا ہوئے گا۔ ایتھے وی اس دا شعوری عمل اوداں ہی کارفرما اے مگر شعور دے عین مرکز وچ پہنچنے دے بعد اس نے عرفان دی منزلاں دی جانب منھ موڑ لیا۔
’’حضور سنگھ دیاں اکھاں اس دنیا دے رشتاں تے بندھناں وچ کدرے رل گئی سن تے نظارے اس دی بے بسی اُتے رو رہے سن ۔ ہن اوہ خود نظارہ سی تے خود ہی ناظر، آپ تماشا تے آپ ہی تماشائی—اس دے سرپہ گیروے رنگ دی پگڑی بنھی سی جس دے پیچ کھل کھل جاندے سن ۔ اس وقت پلوسے اوہ اپنی بھیگی ہوئی اکھاں تے رکیک سی ناک پوچھدا ہويا کوئی جوگی، کوئی رمتا رام معلوم ہورہیا سی۔ اوہ دنیا نوں چھڈ رہیا سی اُتے دنیا اسنوں نئيں چھڈ رہی سی— اج موت دے دروازے اُتے کھڑی اسنوں کوئی دبھ درشٹی مل گئی تے اوہ دیکھنے لگیا تھا…‘‘
اپنی داڑھی کھلی چھڈ کے بدھ دے نروان نوں محسوس کردے ہوئے بیدی نوں لگیا ہوئے گا کہ ایہ ساری واردات ايسے اُتے بیندی اے، اوہ آپ ہی حضورسنگھ اے — جے اوہ اپنا آپ حضورسنگھ نوں سونپنے توں رہ جاندا تاں عرفان دا ایہ منظر اس پروانہ ہُندا۔‘‘ (12)
بیدی دی کردارنگاری دے اس بے مثال وصف دی قدرے صراحت دے نال تجزیہ کردے ہوئے پروفیسر اسلوب احمد انصاری نے لکھیا اے کہ:
’’بیدی کرداراں دے ذہن تے روح وچ اترکر انہاں دے اک اک راز نوں جاننے تے آشکار کرنے دی کوشش کردے نيں۔ انسانی رشتاں دی اوپری پرت تے انہاں دی اصل حقیقت دے درمیان امتیاز دا جداں پختہ شعور بیدی دے ایتھے نظر آندا اے اردو دے کم کہانی لکھنے والےآں دے ایتھے ملے گا۔ انہاں دی نظراں انہاں بظاہر حقیر تے غیر اہم تفصیلات اُتے گڑکر رہ جاندیاں نيں، جنہاں نوں بوہت سارے لکھنے والے توجہ دے قابل وی نئيں سمجھدے لیکن انہاں ہی تفصیلات دے تجزیے توں بہت ساریاں حقیقتاں چشم زدن وچ روشن ہوجاندیاں نيں۔ انہاں ہی بے رس واقعات نوں بیدی اپنے تخئیل دی گیمیاگری توں اس طرح پیش کردے نيں کہ انہاں توں انسانی فطرت دے بوہت سارے چھپے ڈھکے گوشےآں نوں سمجھنے وچ مدد ملدی اے۔ کہانی لکھنے والا اپنے تخلیقی کم وچ اک دوہرے عمل دا پابند ہُندا اے۔ اوہ جس صورت حال نوں ساڈے روبرو پیش کردا اے، اسنوں اسيں اپنے حافظے دی مدد توں پہچاننے دی کوشش کردے نيں، تے اوہ ساڈے سامنے اک نويں بصیرت دا دروازہ وی کھول دیندا اے ۔‘‘ (13)
اسلوب احمد انصاری دے مذکورہ قول دی آخری چند سطور دے پیش نظر حضورسنگھ دے اندرون وچ اٹھنے والے تیاگ دے جذبے دی مدھم لہراں نوں بیدی نے غایت درجہ فنکاری توں قارئین دی بصیرت اُتے روشن کردتا اے ۔بیدی نے اپنے موئے قلم توں چند آڑھی ترچھی لکیراں کھچ کر حضورسنگھ دے سراپے دی جزئیات مکمل کرلئی اے۔ اس دی گیروے رنگ دی پگڑے توں ظاہر ہُندا اے کہ بھوگ ولاس دی زندگی توں اُتے اٹھیا کر ہن اوہ تیاگ اوستھا وچ جوگی بن دے جینے دی رسماں پوری کرنا چاہندا اے۔ ’’وہ رمتا رام معلوم ہورہیا تھا۔‘‘لیکن انسان دی آرزوئاں تے تمناواں آخری سفر تک نال نئيں چھوڑدی نيں۔ بیدی نے اس کردار دے ذریعہ اسلوب احمد انصاری دے مطابق ’’اک نويں بصیرت دا دروازہ وی کھول دتا اے ‘‘ جدوں اوہ حضورسنگھ دی اس کیفیت دا بیان کردے نيں۔’’وہ دنیا نوں چھڈ رہیا سی، پردنیا اسنوں نئيں چھڈ رہی سی— اج موت دے دروازے اُتے کھڑی اسنوں کوئی دب ڈرشٹی مل گئی تے اوہ دیکھنے لگیا تھا۔‘‘
اس ناول وچ جتھے اک مفلوک الحال تے پسماندہ دیہاتی لوکاں دی اجتماعی زندگی بیان کيتی گئی اے اوتھے انہاں دے مذہبی عقائد دی پختگی نوں وی نمایاں کيتا گیا اے۔ انہاں توں گناہ سرزد ہُندے نيں تے گناہ دی سزا وی پاندے نيں تے گناہاں دا کفارہ وی ادا کردے نيں۔ انہاں دی زندگی دا مقصد جینا اے۔ اوہ انتہائی نامساعد حالات وچ وی زندگی توں فرار حاصل کرنے دی کوشش نئيں کردے۔ کوئی خودکشی نئيں کردا کیونجے انہاں دے سماج وچ کوئی جھوٹھا معیار، کوئی جھوٹی اخلاقیات نئيں اے۔ انہاں دی زندگی دا کھردراپن کسی توں ڈھکا چھپا نئيں رہندا اے۔ اوہ اندر باہر اک توں ہُندے نيں۔ مرداں وچ اکھڑپن ہی انہاں دا پندار اے تے ایتھے دی عورتاں وچ خود سپردگی وچ ہی انہاں دی اناکی پاس داری ہُندی اے۔ اوہ مرداں توں ہار کر زندگی دی بازی جینا چاہندی نيں۔ پرش تے پرکردی دے تفاعل توں لاشعوری طور اُتے واقف نيں۔ اوہ جاندی نيں کہ زمین رحم دل ہُندی اے۔ اک ماں دی طرح اس وچ سبھاں نوں اپنانے دی خوبی ہُندی اے۔ اس مرد نوں اوہ مرد نئيں گرداندی جو اپنی عورت نوں قابو وچ نہ کرسکے۔ انہاں دے ایتھے ارتقائے آدم خاکی دی نفی نئيں اے۔ غیر موافق حالات توں نبردآزما ہونے دے لئی عورتاں سوجتن کردیاں نيں۔ اوہ اپنے تریاچرتر نوں بروئے کار لیا کے مرد دا اتصال حاصل کرلیندی نيں۔ ایويں دیکھو تاں اک معنی وچ اس ناول وچ خلق سماج وچ عورت ہی زندگی دی تمام تر سرگرمیاں دی محور تے مقصود معلوم ہُندی اے۔ عورت ماں اے۔ عورت سیج دی بیسوا وی اے حرافہ وی اے۔ عورت مجبور اے۔ عورت مقہور وی اے۔ عورت چنڈی وی اے جو بھیراں توں حساب وی برابر کردی اے۔ عورت امبا وی اے۔ عورت بھیروی وی اے تے ایہی عورت دیوی وی اے جس دی آشرواد توں پورا سماج خوشیاں توں ناچ اٹھدا اے تے جھوم اٹھدا اے یعنی عورت کلیان کاری وی اے۔ بیدی دی فنکاری اس گل وچ مضمر اے کہ عورت سب کچھ ہُندے ہوئے وی اس ناول وچ ہمیشہ اک بہت ہی معمولی عورت رہندی اے۔ اوہ اپنی انسانی سطح تے انسانی خول نوں کدرے وی چھوڑدی نظر نئيں آندی۔ اوہ ایسی ابلہ ناری اے کہ جس دا نہ کوئی آگاہے نہ پِچھا۔ اوہ کپڑے دی گیند سی اے جو اپنے ہی آنسوواں توں بھیگ کر لڑھکنے جوگی وی نئيں رہ جاندی اے۔ بچپن وچ ماں باپ دے سہارے، جوانی وچ سسرال دے حوالے تے بڑھاپے وچ اپنی ہی اولاد اسنوں پالے۔
اس ناول وچ وارث علوی نے رانو دی سب توں وڈی صفت دا ذکر انہاں لفظاں وچ کیہ اے کہ اس دی سب توں وڈی صفت قبولیت اے جو زندگی دا وصف اے۔ استرداد نئيں بلکہ قبولیت رانو نوں اک ایسا اتھاہ سمندر بناندی اے جس وچ دکھ دے پہاڑ غرق ہوجاندے نيں، غیر اپنا لئی جاندے نيں تے بے بسی دی تنہا راتاں وچ بہائے ہوئے آنسوواں دے قطرے، حسن، تخلیق تے مسرتاں دے آبدار موتیاں دی صورت ساحل حیات اُتے بکھیردیے جاندے نيں۔
ناول دا اختتام اپنی ابتدا دے برخلاف طربیہ اے۔ رانو نے اپنے شوہر تلوکا نوں کھودتا سی لیکن پایان کار اس دی گود ہری ہوجاندی اے۔ اس دی بیٹی نوں دولہا تے خود اسنوں اج اپنے کھوئے ہوئے باپ دی جگہ کوئی آسمانی باپ مل جاندا اے تے سب توں وڈی گل ایہ کہ اُتے کردی نوں سنسار چلانے دے لئی منگل دی شکل وچ اس دا پرش مل جاندا اے۔ ايسے دم مندر وچ گھنٹیاں دا غوغا مچکيا اے تے مسجد توں اذان دی آواز بلند ہونے لگتی اے ۔اس طرح، ناول طربیہ انداز دے نال اختتام پذیر ہوجاندا اے۔
حواشی
سودھو- 1۔ راجندر سنگھ بیدی، ہندوستانی ادب کے معمار سیریز، وارث علوی، ساہتیہ اکادمی، نئی دہلی، اشاعت 1996، ص60
- 2۔ راجندر سنگھ بیدی ایک مطالعہ، ایجوکیشنل پبلشنگ ہاؤس، دہلی، اشاعت 2006، ص433
- 3۔ راجندر سنگھ بیدی نمبر، عصری آگہی، دہلی، اشاعت1982، ص89
- 4۔ محولہ راجندر سنگھ بیدی، ہندوستانی ادب کے معمار سیریز، وارث علوی، ساہتیہ اکادمی، نئی دہلی،ص62
- 5۔ ایضاً، ص62
- 6۔ رانو بیدی کا ایک امر کردار،راجندر سنگھ بیدی نمبر، عصری آگہی، دہلی، اشاعت1982، ص297
- 7۔ راجندر سنگھ بیدی ایک مطالعہ، ایجوکیشنل پبلشنگ ہاؤس، دہلی، اشاعت 2006، ص444
- 8۔ ایضاً، ص455
- 9۔ بیدی کا نظریۂ فن، راجندر سنگھ بیدی نمبر، عصری آگہی، دہلی، اشاعت 1982، ص122
- 10۔ گیان دھیان کا کتھا کار، راجندر سنگھ بیدی نمبر، عصری آگہی، دہلی، اشاعت 1982، ص81
- 11۔ بیدی کا فن، ادب اور تنقید، اسلوب احمد انصاری، سنگم پبلشرز، الہ آباد، اشاعت 1968، ص294