ایمان قیصرانی
ایمان قیصرانی دا تعلق ضلع ڈیرا غازی خان توں اے تے ایہ اردو دی اک خوبصورت شاعرہ نيں۔ ایمان قیصرانی دی شاعری نہ صرف سادگی دا حسن لئی ہوئے اے بلکہ اس وچ فطرت دا جمال وی شامل اے۔ اوہ اپنے اشعار نوں جذگل کيتی شدت، احساست دی حدت، خیال دی ندرت، فکر دی گہرائی تے تخیل دی بلند پروازی توں تاں سجاندیاں نيں مگر مشکل لفظاں دا سہارا نئيں لیندی۔ لفاظی توں بچتاں تے تراکیب نوں دور توں ہی الوداع کہہ دیندی نيں ۔ ایہی انہاں دی شاعری دی انفرادیت وی اے تے خوبی وی اے۔ ايسے خوبی تے انفرادیت نے ایمان قیصرانی نوں انہاں دی ہور ہمعصر شاعرات توں منفرد و ممتاز کر دتا اے۔ دوسرے لفظاں وچ ایويں کہیا جا سکدا اے کہ ایمان قیصرانی دے اشعار سِدھے سادے تے اُتے فطرت ہونے دے سبب سِدھے دل وچ اتردے چلے جاندے نيں تے اک اچھے تے سچے شعر دی خوبی وی ایہی ہُندی اے۔ بقول ِ حسرت
؎ شعر دراصل ہیں وہی حسرت
سنتے ہی جو دل میں اتر جائیں
ایمان قیصرانی دے شعر وی سہل ممتنع ہونے دے سبب دل وچ اتردے چلے جاندے نيں ۔ ایمان جو گل سِدھے سادے انداز وچ کہندی نيں اس دا دل اُتے گہرا تے دیرپا اثر ہُندا اے۔ ایمان قیصرانی نے اپنی شاعری وچ اپنے جذبات واحساست دا اظہار سادگی توں کيتا اے جو خو د بخود نہ صرف سمجھ وچ آندا جاندا اے بلکہ کیف و سرور و لطف وی دیندا اے۔ ایہی شاعرہ دا اسلوب وی اے۔ انہاں دی کتاب ـ’’ میری یاد آئے گی‘‘ دی تمام شاعری دا مطالعہ کر جائیے آپ نوں اکو جیہا لہجہ تے اک سا پیرائیہ ملے گا۔ ایہی اسلوب ہُندا اے تے کسی وی تخلیق کار دے جینوئن ہونے دا ثبوت بھی۔ ایمان قیصرانی نوں اپنی فطری شاعری دے سبب قارئین ِ شعروادب دے دلاں تک رسائی حاصل کرنے وچ کافی حد تک کامیاب ہوئے گئیاں نيں کیونجے اج دے دور وچ لسانی گورکھ دھنداں تے فکری موشگافیاں دے جھمیلےآں توں قارئین دے دل و دماغ الجھاؤ دا شکار ہوئے جاندے نيں تے اوہ تراکیب، ضرب المثال تے کہاوتاں توں مملو شاعری نوں طاق پہ رکھ دیندے نيں مگر ایمان قیصرانی دی شاعری اس توں برعکس اے۔ انہاں دے لفظاں مانوس نيں ، انہاں دے جذبات و احساست اک حساس عورت دے جذبات و احساست نيں جو جلد سمجھ وچ وی آ جاندے نيں تے اپنے جذبات و احساست وی لگدے نيں ۔ ایمان قیصرانی اک عورت دے نال نال با کمال شاعرہ وی اے۔ اپنے اندر دی عورت دے احساست نوں جدوں اوہ اپنے اشعار وچ ڈھالدی نيں تاں اوہ نہ صرف عورت دے احساست دے حقیقی معنےآں وچ ترجمان ہُندے نيں بلکہ اوہ اشعار اک شاہ پارہ بن دے امر ہوئے جاندے نيں ۔
ایمان قیصرانی دی شاعری وچ اک گل وڈی شدت توں سامنے آئی اے اوہ ایہ اے کہ انہاں دیاں گلاں توں محرومی دی بو آندی اے۔ انہاں دی شاعری یاسیت دی شاعری معلوم ہُندی اے۔ جداں اک شخص اپنی من پسند شے حاصل کرے تے اوہ اس توں استفادہ کیتے بغیر اس توں ہتھ دھو بیٹھے۔ ایہ احساس انہاں دی شاعری وچ جا بہ جا نظر آندا اے۔ مَاں انہاں دی ذاتی زندگی توں واقف نئيں ہاں لیکن انہاں دے کلام وچ ایہ حسرت، ارمان تے خواہش کہ آواز سنائی دیندی اے کہ جداں اوہ ادھوری رہ گئی ہاں تے ایہ ادھورا پن انہاں دے اشعار وچ وی ڈھل گیا اے تے انہاں دی غزلاں دا حصہ وی بن گیا اے۔ اس احساس ِمحرومی توں ہوئے سکدا اے انہاں دا شعری سفر کچھ وقت دے لئی رک سا گیا ہوئے لیکن انہاں دی ارتقا پذیر شاعری توں ظاہر اے کہ انہاں دے حالات خواہ کچھ وی رہے ہاں انہاں دی شاعری دا سفر جاری رہیا اے۔ انہاں دی مشقِ سخن اس گل دا ثبوت اے اوہ تنہائی وچ اپنے جذگل کيتی آواز نوں شعراں دے پیکر وچ ڈھالدی رہیاں نيں ۔ لفظاں دا پیرہن پہنا کر انہاں نے اشعار نوں زینت بخشی اے تے ایہی زینت انہاں دی غزلاں دا سنگھار اے۔ اوہ کس خوبصورتی توں اپنے دل دی گل کہندی نيں۔
جتھے تک فکر دی گہرائی تے سوچ دی گیرائی دا تعلق اے انہاں دے کلام وچ بے شمار خوشگواریت تے جذبات وچ لطافت پائی جاندی اے۔ اوہ اک حساس دل، نرم لہجہ تے حلیم الطبع شاعرہ نيں ۔ اوہ خود نوں دُکھ دے کے اوراں نوں سُکھ دینے اُتے ایمان اُتے رکھدی نيں ۔ اوہ اک شجرِ سایہ دار دی طرح زندگی کر رہیاں نيں جو خود دُھپ وچ جل کراوراں نوں سایہ فراہم کردا اے۔ بلکہ ایمان تاں اس توں وی اگے جاندیاں نيں اوہ چراغ بن دے انہاں دے دروبام وی منور کرنا چاہندی نيں جو آندھی بن دے اسنوں بجھانے اُتے بضد نيں۔
ایمان قیصرانی دی اک خوبی ایہ وی اے کہ اوہ اپنے غماں وچ دوسرےآں نوں شریک کرنا نئيں چاہندی بلکہ دوسرےآں دے دکھاں نوں ونڈ لینا چاہندی اے۔ اوہ ماحول وچ تازگی تے شگفتگی بکھیرے دی متحمل ہونا چاہندی اے نہ نوں ماحول نوں سوگوار کرنا چاہندی اے۔ ایسا بوہت گھٹ ہُندا اے ورنہ لوک خود غرض نيں اوہ چاہندے نيں کہ اوہ خوشی محسوس کرن تاں دنیا خوشی محسوس کرے تے اوہ دکھی ہاں تاں ساری دنیا غم وچ ڈُب کر غرق ہوئے جائے مگر ایمان قیصرانی دی سوچ انہاں سب توں ہٹ کر اے تے ايسے سبب توں انہاں دی شاعری وی اوراں توں مختلف تے جاذب ہوئے گئی اے۔ ایمان قیصرانی جتھے رہندیاں نيں تے جتھے انہاں دی پرورش ہوئی اے اوتھے صدیاں توں جاگیر داری نظام قائم اے۔ مرداں دی حاکمیت دے اس معاشرے وچ عورت دی اہمیت جوندی توں زیادہ نئيں سمجھی جاندی۔ تے تمام فیصلےآں دا اختیار مرداں نوں اے۔ ایہی وجہ اے کہ ایمان قیصرانی دی شاعری وچ سانوں محرومی تے اس دے نتیجے وچ مزاحمت دا رنگ نمایاں ملدا اے۔ ایمان دی شاعری وچ فرسودہ روایات توں بغاوت دا اک شدید جذبہ ملدا اے لیکن اس نے اپنے دھیمے اندازِ بیان توں اسنوں نعرہ بازی وچ تبدیل نئيں ہونے دتا۔
ایمان قیصرانی دی شاعری وچ محبت، ٹُٹ کے محبت کرنے دا جذبہ، اظہارِ محبت، جدائی، بے وفائی، تنہا جینے دا حوصلہ، حالات توں لڑنے دا عزم، اچھے دناں دی امید غرضیکہ زندگی دا ہر اک رنگ انہاں دی شاعری وچ سانوں ملدا اے لیکن انہاں دا کمال ایہ اے کہ بظاہر عام توں لگنے والے موضوعات تے گلاں جدوں اس دی شاعری دی سان اُتے چڑھدی نيں تاں انہاں دا رنگ ہی کچھ تے ہوئے جاندا اے جو پڑھنے والے اُتے اک حیرت دا تاثر چھڈ جاندا اے۔ ایمان دے اشعار وچ سانوں اک اچھے سچے تے محبت کرنے والے ساتھی دی خواہش وی ملدی اے لیکن اوہ کسی فرشتے دی نئيں انسان دی طلبگار اے۔
لیکن جدوں خواب ٹوٹتے نيں تاں اوہ شور نئيں مچاندی بلکہ انہاں دی کرچیاں اپنی پلکاں توں چُن دے تخلیق دے نويں رستےآں اُتے گامزن ہوئے جاندی اے تے پِچھے مُڑ کر نئيں دیکھدی۔ اوہ خود نوں حالات دے رحم و کرم اُتے نئيں چھڈ دیندی بلکہ اپنی زندگی نوں اک مسلسل جدوجہد توں عبارت کرکے دوسرےآں دے لئی عزم دی اک مثال بن جاندی اے۔ عام طور اچھی غزل لکھنے والے اچھی نظم لکھنے اُتے قادر نئيں ہُندے یا غزل گو شاعر نظم دی طرف کم توجہ دیندے نيں لیکن حیرت انگیز گل ایہ اے کہ ایمان جِنّی اچھی غزل لکھدی نيں اِنّی اچھی نظم وی لکھدی نيں ۔ نظم دا موضوع، بُنت، کلائمکس تے پنچ لائن پڑھنے والے اُتے اپنا بھرپور تاثر چھوڑدی اے۔ ہر نظم اک شاہکار نظم اے۔ جذبے دی شدت تے موزاں لفظاں دا بروقت چناؤان دی نظماں نوں چار چاند لگیا دیندا اے۔ نويں تے اچھوتے موضوعات نے اسنوں اک وڈی نظم نگاراں دی صف وچ لا کھڑا کيتا اے۔ ایمان دی نظم ’’ کاسنی‘‘ ملاحظہ فرماواں اورجذبے دی شدت دے نال نال لفظاں دا چناؤ دیکھو ۔
’’کاسنی‘‘
کاسنی دوپٹے کے
ان سنہرے پھولوں پر
تم نے ہاتھ کیا رکھا
ا س کے بعد دنیا نے
جب بھی مڑ کے دیکھا تو
اس نگر کی وہ لڑکی
روشنی لپیٹے بس
چاندنی نظر آئی
کاسنی نظر آئی
ایک اور نظم ’’ چلے آنا‘‘ کا ایک اقتباس ملاحظہ فرمائیں
’’ مرے ہونٹوں پہ کیوں مسکان کی تتلی نہیں مچلی
یہ کیسی چپ کا چہرہ ہے
مرے گرداب جیون میں
کہیں سے پھر صدا آئے
کوئی امید تو جاگے
تمہارے لوٹ آنے کی‘‘
اک ہور خوبصورت نظم’’خیرات‘‘ دا اک اقتباس ملاحظہ فرماو
’’ اپنی بانہوں کی پناہوں میں بسا لو مجھ کو
اس قدر ٹوٹ کے چاہو
کہ مرے جرمِ تمنا کے ازالے کر دو
مجھ کو خیرات میں بس اپنی محبت دے دو
مجھ پہ اتنا سا کرم
اے مرے چاہنے والے کر دو
اے مرے چاہنے والے کر دو
اور اس طرح اک ہور نظم’’مینوں سب نال محبت اے ‘‘ وچ جذبے دی شدت تے اظہار دے اچھوتے انداز نوں ملاحظہ فرماؤ۔
’’ میری دیوانگی کی حد تو ذرا دیکھو کہ مجھ کو تو
ترے ملبوس کے ٹوٹے بٹن سے بھی محبت ہے
’’ مری چاہت کی حد یہ ہے
تمہیں تخلیق کرنے پر خدا سے بھی محبت ہے
مجھے رب سے محبت ہے، مجھے تم سے محبت ہے
تمہارے ہر حوالے سے، مجھے سب سے محبت ہے
مجھے سب سے محبت ہے‘‘
ایمان اک بہت وڈی شاعرہ اے جس دے ہاں نہ نويں موضوعات دی کمی اے تے نہ انہاں نوں بیان کرنے دی صلاحیت دی لیکن مر کز تے ادبی گرو بندیاں توں دور اس شاعرہ نوں مقام نئيں مل سکیا جو اس توں کم معیار دی شاعرات نوں عطا کيتا گیا اے۔ لیکن جوہر کدی چھپا نئيں رہ سکدا۔ مینوں یقین اے وقت گزرنے دے نال نال اس دی شاعری جو دراصل جدید شاعری دی آبرو وی اے تے عصر حاضر دا بیلغ استعارہ بھی۔ [۱]
نمونہ کلام
سودھو؎ یہ تم سے ہو کہ مل سکو، نہ مجھ سے ہو کہ وقت دوں
تمہیں بھی کتنے کام ہیں مجھے بھی کتنے کام ہیں
؎ یا پھر میرے بن جاؤ
یا او ر کسی کے ہو جاؤ
؎ میرے کاندھے پر سر رکھ کر
اپنا رونا رو جاؤ
؎ یہ میری تشنگی مجھ کو تمہارے در پہ لے آئی
وگرنہ پاس چل کر تو کبھی دریا نہیں آتا
؎جو اس کے دل کو چھو جائے اور اس کی آنکھ بھر آئے
مرے لفظو، کوئی جادو تمہیں ایسا نہیں آتا؟
؎کبھی سوچا ہے؟ ممکن ہے جسے تم بے وفا سمجھے
وہ ایک لڑکی جہاں بھر میں وفا کا استعارہ ہو!
؎وہ بارشوں کی مہکتی سی ایک خوشبو ہے
یہ میرا جسم کہ پیڑوں کی نرم چھایا ہے
؎یہ لگ رہا ہے تمہارے بدن کے صحرا پر
کسی کی زلف کا بادل اتر کے آیا ہے!
؎ تمہارے عشق میں دل نے عجب تمنا کی
کہ مجھ سے بڑھ کے کوئی تم کو چاہتا ہو!
؎ جس نے کہا تھا وہ نہیں جائے گا چھوڑ کر
اس کے تو لوٹنے کا بھی امکاں نہیں رہا
؎وہ نہیں تو اس کے بعد اب اس کتابِ عشق کا
ہم نے مضمون پھاڑ ڈالا خالی صفحہ رکھ دیا
؎ حبسِ غم سے تُو نے انساں کو بچایا، شکریہ
اس مکانِ دل میں آنکھوں کا دریچہ رکھ دیا
؎ کسی مزار پہ رکھے چراغ کی صورت
مَیں بجھ رہی ہوں فضائیں دھواں دھواں کر کے
؎ دیارِ غیر! تری ہجرتیں سلامت ہوں
کہ اس سفر میں مشکل ہوا ہے گھر رکھنا
؎اس کی کشش نے مجھ کو بنایا تھا کہکشاں
بچھڑا تو میرا جسم ستاروں میں بٹ گیا
؎ ترا آندھیوں سا مزاج تھا، تو بضد تھا مجھ کو بجھائے گا
میں چراغ تھی مری روشنی، ترے دروبام کو سجا گئی
؎ پوروں میں انگلیوں کے یہ آنسو سنبھال کے
مَیں نے لکھا نصابِ محبت سہیلیو!
؎ ہم پھول بن کے ہر سو فضا میں بکھر گئے
جب یہ سنا کہ اس کا گلستاں نہیں رہا
؎ تا عمر شمع بن کے جلوں گی مَیں سنگ سنگ
دیپک کوئی جو رہ میں فروزاں نہیں رہا
؎ اُس نے روتی آنکھوں کو چوم کر قسم دی تھی
اب تو مجھ کو جیون بھر صرف مسکرانا ہے
؎ اب ان سے کیا بغاوتیں ، مرے جنوں یہ شورشیں
کہ وہ فقیہ شہر ہیں وہ وقت کے امام ہیں
؎تمہارے جبر کی مہریں مرے ہونٹوں پہ ہیں لیکن
مری اس چپ میں بھی پنہاں مرا انکار زندہ ہے !
؎ میری دھرتی رہبروں سے اس قدر بے زار تھی
باقی ماندہ قافلہ کچھ رہزنوں سے جا ملا
؎اپنے دوپٹے اپنے گلے سے لپیٹ کر
ہم نے چکائی زیست کی قیمت سہیلیو!
ہم سی فاختاؤں کا تم، سے جنگجوؤں سے
آج بھی اُسی طرح نظریہ نہیں ملتا
؎ترے پندار کی خاطر، مجھے مصلوب ہونا ہے
وگرنہ کون مانے گا مرا سالار زندہ ہے
؎بے چراغ رستوں پر بے شمار جگنو تھے
پھر بھی ایک بلبل کو گھونسلہ نہیں ملتا
؎ رات کو اکثر کمروں میں اب چلنے پھرنے لگتی ہیں
کیا جانے یہ تصویریں کیوں البم سے گھبراتی ہیں
؎آپ اپنی صورت کو خود پہ آشکارا کر
شہر کی فصیلوں پر آئینہ نہیں ملتا
؎بس ایک گھر ہو خدائی میں کائنات مری
مرے خدا! مجھے اتنی بڑی خدائی دے
؎چاند کی ٹھنڈی کرنو ! مجھ میں
اس کا نام چبھو جاؤ
؎تری حیات کے اس خوبرو ضمیمے کی
ہمیں کبھی اک کالمی خبر نہیں بننا
؎گنہ ثواب کے سارے ہی رنگ ہوں اس میں
فرشتہ چھوڑ کے مجھ کو کوئی بشر دے دے
؎کوئی جگنو، کوئی دیپک، کرن ہو یا ستارا ہو
سفر میں رات آ پہنچی، کوئی تو اب ہمارا ہو
؎کسی کے ہاتھ ایسے ہوں ، جو مجھ کو تھام سکتے ہوں
یہاں ہر ایک لغزش پر مجھے جس کا سہارا ہو
؎ اپنے سر کی چادر کو تھام کر تنہا مجھے
سر اٹھا کے چلنا تھا، ٹھوکریں بھی کھانا تھا
؎جس کی سرخ اینٹوں سے ناگ لپٹے رہتے تھے
مجھ کو اس حویلی میں آشیاں بنانا تھا
؎ ساحل پہ میرا منتظر کوئی نہیں ہے جب تو پھر
پتوار کیا، منجدھار کیا، اُس پار کیا، اِس پار کیا !