اگرتلا سازش
پاکستان دی تریخ وچ کئی مقدمے ایداں دے گزرے نيں جنہاں نوں مختلف سازشاں توں موسوم کيتا گیا۔ انہاں وچ اکثر مقدمے بغیر کسی نتیجے دے ختم ہوگئے۔ قیام پاکستان دے بعد پہلے دو عشراں وچ راول پنڈی سازش مقدمہ 1951 وچ اگرتلا سازش مقدمہ 1967 وچ قائم کيتا گیا۔ انہاں دونے مقدمیاں نے پاکستان دی آون والی سیاست تے جغرافیے اُتے گہرے اثرات مرتب کیتے ۔
راولپنڈی سازش مقدمے توں اس گل دا فیصلہ ہوگیا کہ اس ملک وچ ترقی پسند اورسیکولر سیاست برداشت نئيں کيتی جائے گی جدوں کہ اگرتلا سازش مقدمے نے مجیب الرحمان دے بنگلہ بندھو بننے دے راستے ہموار کیتے۔ بنگلا بندھو دا مطلب سی بنگالیاں دا دوست۔ اس مقدمے نے پاکستان دی سالمیت اُتے گہرا وار کيتا تے جو ملک مشرقی تے مغربی پاکستان اُتے مشتمل سی۔ 1971 دے بعد صرف پاکستان رہ گیا ۔
گوکہ اگرتلا سازش مقدمہ 1967 وچ دائر کيتا گیا سی اس دی باقاعدہ سماعت تے کارروائی 1968 دے موسم گرما وچ شروع ہوئی۔ مگر اگرتلا سازش مقدمے اُتے گل کرنے توں پہلے آؤ اس دے پس منظر اُتے تھوڑی گفت گو کردے نيں۔
مشرقی پاکستان جیہنوں پہلاں مشرقی بنگال کہیا جاندا سی متحدہ پاکستان دا آبادی دے لحاظ توں وڈا حصہ سی کیوں کہ اس وچ پاکستان دی تقریباً پچپن فیصد آبادی رہندی سی۔ قیام پاکستان دے بعد گورنر جنرل محمد علی جناح تے وزیر اعظم لیاقت علی خان دونے دا تعلق مشرقی بنگال توں نئيں سی۔ مشرقی بنگال دے اس وقت تن وڈے رہ نما سن حسین شہید سہروردی ( 1892۔ 1963 ) خواجا ناظم الدین ( 1894۔ 1964 ) تے مولوی فضل الحق ( 1873۔ 1962 ) ۔ ایہ تِناں رہ نما اپنی سیاسی قدوقامت دی بدولت برصغیر دے وڈے رہ نماواں وچ شمار ہُندے سن تے متحدہ پاکستان دے وزیر اعظم بننے دی پوری صلاحیت تے مقبولیت رکھدے سن ۔ مگر لیاقت علی خان دے تعلقات جناح صاحب توں نیڑے ترین سن اس لئی لیاقت علی خان ہی پاکستان دے پہلے وزیرا عظم دے طور اُتے منتخب کیتے گئے۔
مشرقی بنگال دے منتخب وزیر اعلیٰ دی حیثیت توں فضل الحق نوں حالے دو مہینے وی نئيں ہوئے سن کہ انہاں دے کچھ بیانات نوں متنازع قرار دے کے الزام لگایا گیا کہ اوہ بھارت دے لئی کم کررہے نيں تے اس طرح غداری دے مرتکب ہوئے نيں۔ ايسے طرح دے الزام دے تحت انہاں نوں برطرف کردتا گیا تے اوہ خواجہ ناظم الدین دے بعد دوسرے عظیم بنگالی رہ نما سن جو اس طرح ذلیل کرکے کڈے گئے۔ فرق ایہ سی کہ ناظم الدین نوں غدار نئيں بلکہ نا اہل رہ نما دسیا گیا تے فضل الحق دی بھارت توں بہتر تعلقات دی کوشش نوں غداری گردانا گیا تے انہاں نوں پاکستان دشمن قرار دتا گیا۔
ہن تیسرا نمبر حسین شہید سہروردی دا سی۔ انہاں نوں پہلے مسلم لیگ وچ خود لیاقت علی خان غیر موثر کرچکے سن ۔ ہن انہاں نے مغربی پاکستان دے ہور رہنماواں تے مولانا عبدالحمید بھاشانی دے نال مل کے عوامی مسلم لیگ دے ناں توں اک نويں جماعت دی سیاست شروع کيتی۔ بعد وچ اس دے ناں توں مسلم دا لفظ کڈ کے صرف عوامی لیگ بنا دتا گیا تاکہ غیر مسلم وی اس وچ شامل ہوسکن۔
قیام پاکستان دے بعد شروع دے سال حسین شہید سہروردی مشرقی تے مغربی بازوواں وچ ہم آہنگی دی سیاست کردے رہے حتیٰ کہ انہاں نے ون یونٹ دے تحت پاکستان دے مشرقی تے مغربی بازوواں وچ برابری دی شرط وی مان لی سی حالانکہ اس توں مشرقی پاکستان دی عددی برتری ختم ہوئے رہی سی۔ سہروردی نے تحفظات دے باوجود 1956 دا آئین قبول کيتا تے پاکستان دے پنجويں وزیر اعظم وی بن گئے۔ لیکن انہاں دا حشر وی ناظم الدین تے فضل الحق توں کچھ زیادہ مختلف نئيں ہويا۔
گوکہ ناظم الدین تے فضل الحق نوں برطرف کيتا گیا سی۔ حسین شہید سہروردی نوں مجبور کردتا گیا کہ اوہ خود استعفیٰ دے دتیاں پاکستان دے پہلے صدر میجر جنرل اسکندر مرزا جو خود بنگالی ہونے دے باوجود اسٹیبلشمنٹ دے منظور نظر سن پاکستان وچ جمہوریت دی جڑاں اکھاڑنے وچ مصروف رہے۔ انہاں نے پاکستان وچ جمہوریت نوں پنپنے نہ دتا تے ملک وچ جمہوری روایات نوں شدید نقصان پہنچایا۔ بالکل ايسے طرح جداں تیس سال بعد غلام اسحاق نے 1988 توں 1993 تک کسی وزیر اعظم نوں چلنے نئيں دتا۔
اسی طرح سکندر مرزا 1950 دے عشرے دے وسط وچ بار بار ایسی حرکدیاں کردے رہے کہ کوئی وی سیاسی جماعت مستحکم نہ ہوسکے۔ اک سیاست دان نوں دوسرے دے خلاف تے جماعت نوں دوسری اُتے ترجیح دے کے غیر یقینی دا بازار گرم رکھیا۔
گوکہ سہروردی نوں 1957 وچ استعفیٰ اُتے مجبور کردتا گیا سی انہاں دی اصل ابتلا تب شروع ہوئی جدوں 1958 وچ ایوب خان نے چیف مارشل لاءایڈمنسٹریٹر دے طور اُتے اقتدار سنبھالیا تے اکتوبر 1958 وچ خود نوں صدر پاکستان وی مقرر کرلیا۔ جنرل ایوب خان دا یک نکاندی پہلا ایجنڈا ایہ سی کہ تمام سیاسی رہ نماواں نوں سیاست بدر کردتا جائے تے ملک دی فضا وچ کوئی سیاست دا ناں لینے والا وی نہ رہے گویا سیاست نوں اک گالی بنادتا جائے جس وچ حصہ لینا قابل سزا جرم ٹھہرا۔
جب جنرل ایوب خان نے سیاست داناں توں کہیا کہ اوہ رضاکارانہ طور اُتے سیاست توں دست بردارہوجاواں ورنہ انہاں دے خلاف مقدمے قائم کیتے جاواں گے تاں سیاست داناں دی اکثریت مقدمات دی ذلت توں بچنے دے لئی رضاکارانہ طور اُتے باہر ہوگئی۔ مگر سہروردی نے اپنا دفاع کيتا۔ جنرل ایوب خان نے انہاں نوں بار بار غدار کہیا، بھارتی ایجنٹ پکاریا تے پاکستان دشمن قرار دتا۔ انہاں سب توں تنگ آکے سہروردی نے ملک چھڈنے دا فیصلہ کيتا تے بالآخر لبنان وچ اک جلاوطن دی موت حاصل کيتی۔ اس وقت ذوالفقار علی بھٹو جو جنرل ایوب خان دے دست راست سن سہروردی نوں دھمکاندے رہے کہ خبردار جو وطن واپس آنے دی کوشش کيتی۔
1963 وچ سہروردی دی وفات دے نال بنگال اپنے اک وڈے رہنما توں محروم ہوگیا۔ یاد رہے کہ اس توں صرف اک سال پہلے مولوی فضل الحق وی وفات پاچکے سن ۔ اس دے اگلے ہی برس یعنی 1964 وچ خواجہ ناظم الدین وی وفات پاگئے اس طرح تن برس وچ مشرقی پاکستان اپنے تن عظیم ترین رہ نماواں توں محروم ہوگیا تے مجیب دے لئی راستہ صاف ہوگیا۔
یہ خیال بے جا نئيں کہ کاش جے مشرقی پاکستان دے انہاں تن وڈے رہ نماواں دے نال ساڈے جج تے جرنیل عزت توں پیش آندے تاں شاید مشرقی پاکستان اسيں توں جدا نہ ہُندا۔ تے نہ ہی مجیب الرحمان نوں اپنی علیحدگی پسند سیاست چمکانے دا موقع ملدا۔
اگرتلا سازش مقدمے توں پہلے دے پنج سال یعنی 1962 توں 1967 تک دے عرصے وچ نہ صرف تن وڈے بنگالی رہ نما فوت ہوئے بلکہ جنرل ایوب خان نے محترمہ فاطمہ جناح دے خلاف انتخابات وچ زبردست دھاندلی دی تے اک بار فیر خود نوں صدر بنالیا۔ مشرقی پاکستان دے عوام نے محترمہ فاطمہ جناح دی بھرپور حمایت کيتی سی تے انہاں نوں امید سی کہ انتخابات وچ اوہ ضرور جیت جاواں گی جس توں پاکستان وچ جمہوریت نوں تقویت ملے گی مگر ایسا نہ ہوسکا۔ انہاں انتخابات وچ دھاندلی توں مشرقی پاکستان دے بنگالی ہور متنفر ہوگئے۔ اس پس منظر دے نال ہن اسيں اگرتلا سازش دی طرف آندے نيں۔ ایہ مقدمہ بمشکل اک سال چلا ہوئے گا کیونجے اسنوں 1969 وچ خود جنرل ایوب خان نے ختم کردتا۔ لیکن اس مقدمے نے پاکستان دی تریخ اُتے انمٹ نقوش چھڈے نيں۔
جب دسمبر 1967 وچ اگرتلا سازش مقدمے دے سلسلے وچ پہلی گرفتاریاں ہوئیاں تاں انہاں وچ مجیب الرحمان دا ناں تک نئيں سی۔ اس مقدمے دے شروع توں ہی بنگالی ایہ سمجھ رہے سن کہ اس دے لئی انہاں دے صوبائی خود مختاری دے مطالگل کيتی نفی دی جارہی اے۔ اس مقدمے وچ کچھ بہت سینئر افسر ملوث کیتے گئے جو سول تے فوجی افسر شاہی دا حصہ سن ۔ جنوری 1968 وچ مجیب الرحمان نوں وی اس مقدمے وچ نامزد کردتا گیا جوکہ پہلے ہی اپنے چھ نکات دے مقدمے دے باعث جیل وچ سن ۔ جنرل ایوب خان شروع توں ہی اس کوشش وچ سن کہ ملک وچ عوام دی تمام جمہوری خواہشات نوں کچل دتا جائے تے خاص طور اُتے مشرق پاکستان وچ ایسا کيتا جائے۔
اگرتلا سازش مقدمے دے لئی جنرل ایوب خان نے اک خصوصی ٹریبیونل تشکیل دتا تے کوشش کيتی کہ ایہ عام عدالدی مقدمہ نہ رہے۔ اس خصوصی ٹریبیونل دے سربراہ جسٹس شیخ عبدالرحمان (ایس اے رحمان) سن جنہاں دا تعلق پنجاب توں سی۔ جسٹس رحمان اسٹیبلشمنٹ دی نظر وچ معتبر سن کیوں کہ انہاں نے انتخابات وچ جنرل ایوب خان دی دھاندلی اُتے اکھاں موند کر کچھ نئيں کيتا سی۔ اوہ کچھ عرصے دے لئی چیف الیکشن کمشنر وی رہے سن ۔
اگرتلا سازش مقدمے نوں قابل اعتبار بنانے دے لئی جسٹس رحمان دے نال دو بنگالی جج وی مقرر کیتے گئے جو جسٹس مجیب الرحمان خان تے جسٹس مقسوم الحاکم سن ۔ غیر جمہوری روایات نوں برقراررکھدے ہوئے اس مقدمے دے ملزمان نوں وی چھاؤنی دے چھوٹے کمرےآں وچ رکھیا گیا جتھے انہاں دے اہل خانہ نوں وی ملنے نئيں دتا جاندا سی۔
فیر افواہاں پھیلن لگیاں کہ ملزمان جنہاں وچ سی ایس پی افسر وی شامل سن بدترین سلوک دا نشانہ بن رہے نيں۔ اس مقدمے دی سماعت جون 1968 وچ شروع ہوئی یعنی ملزمان دی گرفتاری دے ست ماہ بعد۔ سماعت دے دوران بہت وڈی تعداد وچ ریاستی گواہ تے سلطانی گواہ درج کیتے گئے جنہاں دے ناں حکومت نے پیش کیتے سن ۔ اس مقدمے وچ اعانت جرم دے الزام وچ پندرہ سو توں زیادہ لوک گرفتار سن جنہاں دا تعلق مختلف شعبےآں توں سی۔
ملزمان اُتے مقدمہ چلایا گیا تے 232 سلطانی گواہ بن گئے یا بنن اُتے مجبور کردیے گئے۔ شروع توں ہی اس مقدمے دیاں بنیاداں ہلدی دکھادی داں کیوں کہ بوہت سارے سلطانی گواہ مکرنا شروع ہوگئے تے دعوے کرنے لگے کہ حکام نے تشدد دے ذریعے انہاں نوں سلطانی گواہ بننے اُتے مجبور کيتا سی۔
کچھ گواہ عدالت وچ رو پئے جس توں ہمدردی دے جذبات پیدا ہون لگے۔ فیر عدالت توں باہر ملک دے حالات وی خراب توں خراب ترہُندے گئے تے جنرل ایوب خان دی گرفت اقتدار اُتے کم زور ہونے لگی۔ ایداں دے وچ ایوب خان نے اپنے اقتدار دے دس سال پورے ہونے اُتے عشرہ ترقی دی تقریبات منعقد کرنا شروع کرداں تے پورے ملک وچ جشن منایا جانے لگیا جس توں عوام وچ غم و غصے دی لہر ابھرنے لگی۔ ایداں دے وچ بنگالیاں دے ہجوم سڑکاں اُتے آکے اگرتلا سازش مقدمے دے خاتمے دے مطالبے کرنے لگے۔
اس پورے مقدمے دی بنیاد اس اطلاع اُتے سی کہ مشرقی پاکستان دے انہاں ملزم بنگالیاں نے آزادی دے لئی بھارت توں مدد طلب کيتی سی۔ معلوم ہُندا اے کہ انہاں الزامات وچ کچھ سچائی وی سی کیوں کہ بعد وچ بنگلا دیش دے قیام دے بعد چند ملزمان نے اعتراف کيتا سی کہ اوہ واقعی اس سازش وچ شریک سن ۔ لیکن جس طرح توں اس مقدمے نوں چلایاگیا تے فیر ختم کيتا گیا اس توں بنگالی عوام دی تحریک آزادی وچ ہور جان پڑ گئی۔
1969 دے آندے آندے جنرل ایوب ڈانواں ڈول ہوچکے سن تے حزب مخالف بہت سرگرم سی۔ اس صورتحال وچ جدوں خود فوج دے سربراہ جنرل یحییٰ خان نے وی اکھاں پھیر لاں تاں ایوب نے اک گول میز کانفرنس بلا پائی۔ مجیب الرحمان نے اس مقدمے دے خاتمے دا مطالبہ کيتا۔ شیخ مجیب الرحمان دا مطالبہ ایہ سی کہ اگرتلا سازش دا خاتمہ نہ کيتاگیا تاں اوہ گول میز کانفرنس وچ شرکت نئيں کرن گے۔ جنرل ایوب خان نے مجبور ہوکے اگرتلا سازش مقدمہ ختم کردتا مگر فیر وی اقتدار نہ بچا سکے تے علیحدگی پسنداں دے ہتھ ہور مضبوط ہوئے گئے۔
ملک دی سلامتی نوں آخر دھچکيا اس وقت لگیا جدوں جنرل یحیا خان نے اقتدار سنبھالن توں بعد انتخابات تاں کرائے مگر انہاں دے نتائج نوں تسلیم نئيں کيتا۔ 1970 دے انتخابات وچ عوامی لیگ جیت گئی مگر اسنوں اقتدار نئيں سونپاگیا بلکہ فوجی کارروائی شروع کردتی گئی جو بالآخر بھارتی مداخلت اُتے منتج ہوئی جس دے نتیجے وچ سقوط ڈھاکا ہويا تے مشرقی پاکستان اک آزاد ملک دی صورت وچ ابھریا جس دا ناں بنگلا دیش اے۔
ایہ گلاں مجیب الرحمان دے وڈے رہنما بننے توں بہت پہلے کيتیاں نيں۔ مشرقی بنگال دے تِناں رہنما یعنی حسین شہید سہروردی، خواجہ ناظم الدین تے مولوی فضل الحق متحدہ پاکستان دے عوام دی اکثریت دی نمائندگی کردے سن تے انہاں نوں غیربنگالی مسلماناں دا عزت و احترام وی حاصل سن ۔ بدقسمتی توں انہاں تِناں رہ نماواں نوں بار بار غدار قراردتا گیا، انہاں دی توہین و تذلیل کيتی گئی تے پاکستان وچ اقتدار دے حلفےآں توں انہاں نوں کڈ باہ کيتا گیا۔
خود جناح دے تعلقات انہاں تِناں رہ نماواں توں مستقل تے مستحکم بنیاداں اُتے قائم نئيں سن ۔ مثلاً شیر بنگال مولوی فضل الحق نے تیس مارچ 1940 نوں قرارداد لاہور پیش کيتی سی مگر جلد ہی انہاں دی مسلم لیگ دی اعلیٰ قیادت توں انہاں بن شروع ہوگئی سی۔ فیر وی جناح صاحب دے دور وچ ایہ تِناں رہ نما اپنا اپنا کردار ادا کردے رہے تے انہاں نوں براہ راست نشانہ نئيں بنایا گیا۔ خاص طور اُتے خواجہ ناظم الدین جناح صاحب دے زیادہ نیڑے سن ۔