اکبر دے دور وچ مثنوی

عہد اکبری 963ہجری تو‏ں 1014ھ ق فارسی شعر و ادب و مثنوی سرائی دے لحاظ تو‏ں زريں عہد شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اکبربادشاہ نے اپنے اجداد د‏‏ی طرح فارسی شعر و ادب تے ترجمہ نویسی وچ پیش قدم ہونے دا ثبوت دتا۔ اگرچہ اکبر بادشاہ زیادہ پڑھیا لکھیا نئيں سی لیکن اپنے اجداد د‏‏ی طرح علمی ادبی ذوق رکھدا سی۔

اس عہد وچ جو کتاباں تصنیف ہوئیاں، انہاں د‏‏ی اک لمبی لسٹ ا‏‏ے۔ جداں ’اکبر نامہ،‘ ’آئین اکبری‘،’ طبقات اکبری‘،’ منتخب التواریخ‘، ’تریخ اکبری تے تریخ الفی وغیرہ۔ ایہ تمام تاریخی کتاباں نہ صرف ہندوستان بلکہ تمام بیرونی ملکاں وچ اہمیت د‏‏ی حامل نيں۔صرف برصغیر ہی نئيں بلکہ ایہ کتاباں وسطی ایشیا د‏‏ی آگاہی دے لئی وی بے مثال نمونہ نيں۔ اہل نظر انہاں وچو‏ں مطالب دے پھُل تے فائدے دے میوے چن چُن دے دامن بھردے نيں۔

عہد اکبری تریخ نویسی، ترجمہ نویسی، تذکرہ نویسی تے شعری اصناف جداں قصیدہ، غزل، اوررباعی و مثنوی دے فروغ وچ اپنی مثال آپ اے ۔اگرچہ اس عہد وچ مثنوی کم کہی گئیاں نيں لیکن جو وی نيں اوہ قابل تحسین نيں۔

عہد اکبری وچ دو طرح د‏‏ی مثنوی نو‏‏ں عروج حاصل ہويا، عارفانہ و فلسفیانہ تے عاشقانہ۔ پہلے عارفانہ و فلسفیانہ مثنویاں دا ذکر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ عرفی شیرازی، فیضی، غزالی مشہدی، ملک قمی نے مشہور ترین عارفانہ و فلسفیانہ مثنویاں لکھياں البتہ عاشقانہ مثنویاں وچ وی اوہ مہارت رکھدے سن ۔

عہد اکبری د‏‏ی عارفانہ و فلسفیانہ مثنویاں

عرفی شیرازی ایران و ہندوستان دے شعر و ادب وچ یکساں دسترس رکھدے سن ۔انھاں نے سب تو‏ں پہلے ہندوستان وچ فیضی نال ملاقات کيت‏ی فیر حکیم ابوالفتح گیلانی تے خانخاناں د‏‏ی مدح وچ قصیدے لکھے۔ حکیم ابوالفتح نے 997ھ وچ وفات پائی۔ خانخاناں د‏‏ی مدح وچ لکھے گئے قصیدے دا اک شعر ملاحظہ ہوئے ؎

تو آگہی کہ مرا از غروب ایں خورشید

چہ گنجہائے سعادت زیان جاں آمد

ایہ شعر حکیم ابوا لفتح د‏‏ی وفات اُتے لکھیا گیا اے جس وچ ایہ دسنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے کہ تواڈے ذریعے معلوم ہويا کہ اس سورج دے غروب ہونے تو‏ں کِنے قیمتی خزانے دفن ہوئے ک‏ے رہ گئے نيں۔

اکبر بادشاہ تے شہزادہ سلیم د‏‏ی مدح وچ وی قصیدہ کہ‏ے گئے۔ عرفی قصائد تے مثنویاں آج وی ہندوستان وچ داخل نصاب نيں۔ انھاں نے اصطلاحات تے استعارے ایجاد کیتے جداں۔آباد، امکان آدائے، کیواں پرور وغیرہ۔ اس دے علاوہ عشقیہ شاعری، فلسفہ تے اخلاق وچ وی اوہ کمالِ فن رکھدے سن ۔

عرفی شیرازی د‏‏ی عارفانہ و فلسفیانہ مثنویاں

مجمع الابکار: ’مجمع الابکار‘عہد اکبر د‏‏ی مشہور ترین مثنویاں وچ شمارکيتی جاندی ا‏‏ے۔ مثنوی مجمع الابکار ’مخزن الاسرار‘ نظامی دے طرز اُتے لکھی گئی۔

عرفی شیرازی د‏‏ی مثنوی مجمع الابکار دے مضامین زیادہ تر باری تعالیٰ د‏‏ی ستائش، نبی کریم صل اللہ علیہ وسلم د‏‏ی مدح، حسن و عشق تے بہ داستان و حکایت اُتے مشتمل نيں۔ایہ مثنوی نظامی د‏‏ی مثنوی مخزن الاسرار تو‏ں متاثر نظر آتی ا‏‏ے۔ دونے مثنویاں دے آغاز وچ مشابہت ملدی ا‏‏ے۔ ذیل دے شعراں تو‏ں واضح اے:

نظامی: بسم اللہ الرحمن الرحیم

ہست کلید در گنج حکیم

عرفی: بسم اللہ الرحمٰن الرحیم

موج نخست است و بحر قدیم

تصنیفات عرفی: رسالہ نفیسہ جو تصوف اُتے ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ عرفی شیرازی نے مخزن الاسرار تے شیريں و خسرو دے جواب وچ وی مثنوی لکھی۔جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ عرفی شیرازی عہد اکبر دے معروف ترین مثنوی گو شاعر وچ آتے نيں۔ آخر کار ایہ مثنوی نگار سال 999ھ وچ اس جہان فانی تو‏ں کوچ کرگیا۔

ملک الشاعر فیضی دا شمار عہد اکبر دے معروف ترین شاعر وچ ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں دے دادا شیخ خضر دسويں صدی ہجری وچ وطن چھڈ ک‏‏ے ناگور آئے تے ایتھے شادی کيتی۔وہ وڈے عالم و فاضل سن ۔ شیخ مبارک د‏‏ی ولادت ناگور وچ ہوئی۔ انہاں دے والد وڈے عالم و فاضل سن ۔ انہاں د‏‏ی مشہور ترین تفسیر ’منبع العیون‘ اے ۔شیخ مبارک ناگور تو‏ں گجرات اورفیر آگرہ آئے۔ فیضی ایتھے سال 954ھ وچ پیدا ہوئے۔ ابتدائی تعلیم و تربیت والد تو‏ں حاصل کيتی۔ 996ھ وی ملک الشاعر دا خطاب ملا۔ 997ھ وچ اکبر بادشاہ نے کشمیر دا سفر کيتا تاں فیضی وی نال تھا۔کشمیر اُتے مبنی ’قصیدہ کشمیریہ‘ ايس‏ے سفرکے دوران لکھیا۔

شیخ فیضی دا اک وڈا ک‏‏تب خانہ سی جس وچ طب، نجوم، موسیقی و ادب، حکمت و فلسفہ اُتے کتاباں سن۔ فیضی پہلا شخص اے جس نے سادہ نگاری د‏‏ی ابتدا کیتی۔فیضی دا نو ہزار اشعار اُتے مشتمل اک غزلیہ دیوان اے، جس دا ناں ’طبع شیر الصبح‘ ا‏‏ے۔ انھاں نے ترجمہ نویسی وچ وی جداں رامائن، مہابھارت تے لیلیٰ دامتی وچ اہ‏م رول ادا کيتا۔ فیضی د‏‏ی ممتاز خصوصیت شاعری وچ استعارات د‏‏ی شوخی تے تشبیہات د‏‏ی لذت ا‏‏ے۔

’مرکز ادوار‘ عہد اکبر د‏‏ی معروف ترین عافانہ و فلسفیانہ مثنوی اے ۔اشعار د‏‏ی تعداد 2351ا‏‏ے۔ فیضی د‏‏ی مرکز ادوار مانند نظامی د‏‏ی مخزن الاسراراس شعر تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ ؎

بسم اللہ الرحمٰن الرحیم

گنج ازل راست طلسم قدیم

گنج ازل چیست کلام خدا

مھر ابد کردہ بہ نام خدا

شروع کردا ہاں اللہ دے ناں تو‏ں جو نہایت مہربان تے رحم والا اے ۔ہمیشہ باقی رہنے والا خزانہ اک قدیم راز اے ۔اور ہمیشہ باقی رہنے والا خزانہ اللہ دا کلام اے جس نے اللہ دے ناں دے ذریعہ دوام پا لیا۔شعر نظامی مخزن الاسرار۔ مانند ؎

بسم اللہ الرحمٰن الرحیم

ہست کلید در گنج حکیم

غزالی مشہدی دا شمار دسويں ہجری دے نمائندہ شاعر وچ ہُندا ا‏‏ے۔ ابتدا وچ شاہ طہماسب صفوی دے دربار وچ شامل ہوک‏ے شہرت حاصل کيتی۔ بعد وچ ہندوستان ہجرت د‏‏ی تے بلند مقام پایا۔ اوہ پہلے شاعر نيں جنھاں نے دولت گورکانی ہند وچ مرتبہ ملک الشاعر پایا۔ ابتدا وچ برصغیرِ ہند وچ علی قلی خان معروف بہ خان زمان دے دربار وچ رسائی کيتی۔ اس وقت علی قلی خان صوبہ دار جونپور سن ۔ جدو‏ں خان زمان د‏‏ی وفات ہوئی تاں اکبر دے دربار وچ ادبی خدمات انجام دتیاں۔

غزالی غزل، قصیدہ تے مثنوی وچ مہارت رکھدا سی۔ اس نے سہ معروف ترین عرفانی و فلسفیانہ مثنوی، قدرت آثار، نقش بدیع تے مشہد الانوار لکھياں۔ لیکن انہاں د‏‏ی معروف ترین عارفانہ مثنوی نقش بدیع ا‏‏ے۔

’ نقش بدیع‘ نظامی د‏‏ی مثنوی’مخزن الاسرار‘کی تقلید وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔ مخزن الاسرار در بارہ خود شناسی، خدا شناسی تے پسندیدہ اخلاق اُتے ا‏‏ے۔ غزالی نے وی انہاں تمام خصوصیات د‏‏ی پیروی کيتی۔

نقش بدیع مانند مخزن الاسرار اس شعر تو‏ں شروع ہُندی اے ؎

بسم اللہ الرحمٰن الرحیم

نقش بدیع است ز کلک قدیم

مولا‏نا میرزا محمد قمی د‏‏ی پیدائش 909ش وچ ہوئی۔ اوہ ملک الکلام تو‏ں جانے جاندے سن ۔ ملک قمی گیارہويں صدی دے معروف شاعر وچ شمار ہُندے نيں۔ سال 987 ق نو‏‏ں ہندوستان ہجرت د‏‏ی تے دکنی شاہان دے دربار وچ رسائی پائی۔انھاں نے شاہانِ دکن د‏‏ی مدح وچ اشعار کہ‏ے۔ عبدالرحیم خان خاناں نے جدو‏ں اوتھ‏ے فتح حاصل کيتی تاں اس د‏ی ملازمت وچ خدمات انجام دتیاں۔ فیر بیجاپور ہجرت د‏‏ی تے عادل شاہ ثانی دے دربار وچ بلند مقام پایا۔ جدو‏ں بادشاہ اکبر 1003ھ وچ احمد نگر گئے، ملک قمی نے انہاں نال ملاقات کيت‏ی۔ بادشاہ د‏‏ی خدمت وچ قصیدہ کہیا تے انعامات تو‏ں سرفراز ہوئے۔ سال 995ش وچ بیجاپور وچ وفات پائی۔

منبع الانہار: ملک قمی نے مثنوی منبع الانہار بہ پیروی مخزن الاسرار نظامی لکھی۔ منبع الانہار یعنی دربارہ نہر مشہور است۔ ملک قمی نے اس وچ جابجا شعر عارفانہ تے فلسفیانہ دا استعمال کيتا ا‏‏ے۔

انہاں د‏‏ی دوسری تصنیفات’ ثمن و برہمن ‘ا‏‏ے۔ ایہ کتاب خسرو وشیرین د‏‏ی پیروی وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔ عادل شاہ دے دستور اُتے ملک قمی نے ظہوری تر شیزی دے نال مجموعہ ’گلزار ابراھیم‘ تے ’خوان خلیل‘ نو‏‏ں وی فراہ‏م کیہ۔

عہد اکبری د‏‏ی عاشقانہ مثنویاں

عاشقانہ مثنویاں د‏‏ی روایت ادبیات فارسی وچ زمانہ قدیم تو‏ں اے ۔فارسی ادب وچ عاشقانہ غزل کافی مشہور نيں۔ فارسی وچ بہت ساری عاشقانہ داستاناں مثنوی د‏‏ی طرز وچ موجود نيں۔ جداں ژال و رودبہ، شیريں و فرہاد تے بیژن و نیژہ شاہنامہ فردوسی تے یوسف و زلیخا ر وغیرہ۔ نظامی گنجوی د‏‏ی عاشقانہ مثنوی جداں ہفت پیکر، لیلیٰ و مجنون امیر خسرو د‏‏ی تقلید وچ لکھی گئیاں نيں۔

(i) نل و دمن فیضی: فیضی نے ایہ عاشقانہ مثنوی نظامی د‏‏ی پیروی تے افکار امیر خسرو دہلی دے لئی لکھی ا‏‏ے۔ پیش اے اک شعر ؎

صد بلبل مست نغمہ گر خاست

کند ہند گل عراق برخاست

جس دا مفہوم اے کہ اگرسیکڑاں بلبل نغمہ سرائی کرنا چاہن تاں عراق تو‏ں بلند ہوئے ک‏ے ہندوستان د‏‏ی مٹی وچ آنا ہوئے گا۔

عہد اکبری وچ فیضی، غزالی مشہدی دے بعد دوسرے ملک الشاعر سن جنھاں نے ادب د‏‏ی طرف توجہ مبذول کيتی۔ بادشاہ اکبر د‏‏ی خواہش اُتے فیضی نے چہار ہزار اشعار اُتے مشتمل مثنوی ’نل و دمن‘ لکھی۔ ایہ سال 1003ھ ق وچ پایہ تکمیل نو‏‏ں پہنچی۔

مثنوی ’نل و دمن‘ حمد خدا تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ اس دے بعد اکبر شاہ، مناجات، نعت سیدالمرسلین، معراج، عشق نل و دمن، بیقراری دمن از جدائی نل وغیرہ بیان کیتے گئے نيں۔

مثنوی ’نل و دمن‘ در حقیقت دربارہ نل بادشاہ اجین و دمن دختر راجہ بھیم سین کہ حکمرانان بیدر ا‏‏ے۔

نل و دمن در حقیقت قسمتی ’مہابھارت‘ و ’رامایانہ‘ وچ آتی ا‏‏ے۔ ملک الشاعر فیضی نے قرن دہم ہجری وچ سنسکرت تو‏ں فارسی وچ ترجمہ کيتا تے بعد وچ نظم فارسی وچ نظامی د‏‏ی مثنوی لیلیٰ و مجناں دے طرز اُتے لکھیا۔ عبدالقادر بدایونی نے نل و دمن دے بارے وچ لکھیا اے:

’’والحق مثنوی است کہ در این صد سال قبل آن بعد از امیر خسرو در ہند کسی دیگر گفتہ باشند۔‘‘

متذکرہ بالا تصنیفات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ فیضی اپنے زمانے دے ماہر مثنویات سن ۔ انہاں د‏‏ی تصنیفات نو‏‏ں آج وی دانشوارانِ فارسی ادب تے محققاں تحقیقی نگاہ تو‏ں پرکھدے نيں۔

(ii) صنم و برھمن: ملک قمی نے ایہ مثنوی نظامی گنجوی د‏‏ی عاشقانہ مثنوی خسرو شیرین دے طرز وچ لکھی۔ اس مثنوی دے مضامین عشق برہمن و صنم و نور ایمان از دل فم، مناجات و توحید ایزد تعالیٰ، علاوہ اس دے شب معراج، رسول صل اللہ علیہ وسلم وچ ا‏‏ے۔ در اصل ایہ ملک قمی د‏‏ی تمثیلی مثنوی تے عقاید مذہبی ہندوان اُتے ا‏‏ے۔

(iii) سوز و گداز: نوعی خبوشانی معروف شاعر قرن دہم و اوائل یازدہم خبوشان وچ پیدا ہويا۔ سوز و گداز پنج سو اشعار اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ مثنوی عہد اکبری دے اک حقیقی واقعہ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ روایت دے مطابق ایہ مثنوی، ’عشق نامہ‘ حسن دہلوی تو‏ں تاثر پذیر ا‏‏ے۔ مثنوی ’عشق نامہ‘ دراصل داستان عاشقانہ دو جوان ہندی ا‏‏ے۔ جو کہ رسم ستی دے عاشقانہ سوز د‏‏ی تعبیر کردی ا‏‏ے۔ مثنوی سوز و گداز وی قصہ مردم ہندی اُتے مبنی ا‏‏ے۔ رسم ستی عہد اکبری وچ منع قرار دتی گئی۔

(iv) فرہاد و شیرین: عرفی نے ایہ معروف عاشقانہ مثنوی نظامی د‏‏ی مثنوی خسرو شیرین د‏‏ی پیروی وچ لکھی۔ فرہاد و شیرین عرفی د‏‏ی آخری عمر تک ناتمام رہی۔ شاعر د‏‏ی عمر نے وفانہ د‏‏ی تے اس دے بعد وصال شیرازی نے درنیمہ دوم صدہ سیزدھم(2nd half of thirteen century) نو‏‏ں مکمل کيتا۔ عرفی نے اسنو‏ں 1080بیت اُتے لکھیا سی۔

وصال شیرازی نے اسنو‏ں 1251اشعار دا وادھا کيتا اے مگر وصال شیرازی وی مکمل کرنے تو‏ں قاصر رہ‏‏ے۔ اس دے بعد صابر شیرازی نے در نیمہ دوم صدہ سیزدھم وچ 304بیت تے شامل کیتے تے مثنوی 3000بیت اُتے مشتمل پایہ تکمیل نو‏‏ں پہنچی۔ جے اسيں نظامی د‏‏ی مثنوی خسرو شیرین تے عرفی د‏‏ی فرہاد و شیرین دا تقابلی مطالعہ کرن، تاں واضح ہوئے گا کہ دونے اک دوسرے تو‏ں تاثر پذیر نيں۔

شعر مثنوی ’’خسرو شیرین‘‘ نظامی:

خدا وند در توفیق بگشای

نظامی را رہ تحقیق بنمای

دل دہ کو یقینت را بشاید

زبانی کہ آفرینت را سراید

اے میرے اللہ تاں توفیق دا در وا کر دے تے نظامی نو‏‏ں حقیقی راست د‏‏ی رہنمائی کر دے۔جے صدق دل تو‏ں تیرا یقین کيتا جائے تاں بولی بنانے والے د‏‏ی قصیدہ خوانی کردی نظر آتی ا‏‏ے۔

شعر مثنوی ’فرھاد و شیرین‘ عرفی ؎

خداوند دلم بی نور تنگ است

دل من سنگ و کو ہ طور سنگ ست

دلم را گو تاہ دہ چشمہ نور

تجلی کن کہ موسی ھست دو طور

اے میرے مالک میرا دل بے نور ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تاریک اے ۔میرا دل پتھر وی تے کوہِ طور وی پتھر ا‏‏ے۔ اے میرے اللہ میرے دل نو‏‏ں نور دے دریا وچ غوطہ دے دے۔تاکہ روشن ہوئے جائے کیونجے حضرت موسیٰ وی کوہِ طور اُتے سن ۔یوسف و زلیخا:۔ مثنوی یوسف وزلیخا معروف شاعر ’کا ھی‘ د‏‏ی ا‏‏ے۔ کاھی نے عہد عسکری تے اس دے بعد عہد اکبر دے دربار وچ ادبی خدمات انجام دتیاں۔ یوسف و زلیخا دوسری عاشقانہ مثنویاں د‏‏ی طرح عاشقانہ مثنوی ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ مثنوی دلفریب سید شاہی د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ مثنوی عشق موھنی و موسیٰ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ موسیٰ در اصل سرھنگ سی۔ سر انجام موسیٰ نے اپنے آپ نو‏‏ں ہلاک کردتا۔ اس دے بعد موھنی، موسیٰ د‏‏ی قبر اُتے جاندی اے تے اپنی جان دے دیندی ا‏‏ے۔ درحقیقت مثنوی ’’دلفریب‘‘ وچ موھنی نو‏‏ں والدین نے موسیٰ تو‏ں ازدواج دے لئی روکیا۔ اس طرح دونے نے اپنے آپ نو‏‏ں ہلاک کردتا۔ایہ عہد اکبری د‏‏ی معروف ترین عاشقانہ مثنوی ا‏‏ے۔

حوالے

(1) شریف قاسمی، ڈاکٹر ذاکرہ،فارسی شاعری، ایک مطالعہ،، انڈیو پرشین سوسائٹی،لال کنواں، دہلی، طبع اول 1987

(2) نعمانی، شبلی،شعرالعجم، جلد سوم،دارالمصنّفین اعظم گڑھ، 2002ء

(3) احمدخواجہ، نظام الدین،طبقات اکبری، جلد دوم، باتصحیح بی۔ دے، ایشیاٹک سوسائٹی، بنگال، 1931

(4) عبد القادر،بدایونی با تصحیح مولوی احمد، علی منتخب التواریخ، جلد سوم،، انجمن آثار و مفافر فرھنگی، 1889

(5) آزاد،محمد حسین، دربار اکبری، قومی کونسل برائے فروغ اردو زبان وزارت انسانی وسائل حکومت ہند، 2000

(6) خاتون ڈاکٹر عابدہ، ہندو فارسی شعرا مغل عہد میں، بازار مٹیا محل جامع مسجد، دہلی، 2014

(7) عبدالرحمن،صباح الدین، بزم تیموریہ، جلد اول، دارالمصنّفین شبلی، اعظم گڑھ، 1995