اکبر دے دور وچ تہذیبی ترقی
ہندوستان اک قدیم تہذیبی ملک اے جو ہزارہا سال دے تمدنی آثار رکھدا اے۔ ایتھے اہل عرب دی آمد اسلام توں بہت پہلے توں جاری اے تے ہندوستان دے لوک وی عرب تے وسط ایشیا دے ملکاں وچ صدیاں توں آناجانا کر رہے نيں۔ موجودہ ہندوستانیاں دے خون وچ جس طرح بیرون ملک توں آنے والےآں دا خون شامل اے، ايسے طرح دوسرے ملکاں وچ وی ہندوستانیاں دی آمد ورفت تے اختلاط دے سبب اوتھے دی مٹی وچ ہندوستانی مٹی دی سوندھی مہک شامل ہوچکی اے۔ ہندوستان وچ بسنے والے سبھی مذاہب دے لوکاں نے اک دوسرے دے مذہب نوں سمجھنے تے سمجھانے دی کوشش کيتی اے۔ انھاں نے اک دوسرے دی مذہبی کتابوںکو پڑھیا اے، انہاں دے تراجم کیتے نيںاور اشاعت دی اے۔ محمود غزنوی دی فوج دے نال آنے والے فلسفی و مؤرخ ابوریحان البیرونی نے ’کتاب الہند ‘ لکھ کے ہندوستانی رہتل وتمدن تے ایتھے دے علوم وفنون توں دنیاکو آگاہ کرنے دا پہلا کم کيتا سی۔ حالانکہ ايسے دور وچ بغداد دے عباسی خلفا وی ہندوستانی کتاباں دے تراجم کرا رہے سن تے انھاں نے ہندوستان دے علم نجوم وطب توں استفادے دی کوشش کيتی سی۔ پروفیسر حکیم سید ظل الرحمن رقم طراز نيں:
’’عرباں نے بلاد روم دی فتح دے وقت اوتھے دے علوم و معارف تے کتاباں دے نال اوہ حشر نئيں کيتا، جو ہسپانیاں نے فتح اندلس دے وقت، یا تاتاریاں نے بغداداور وسط ایشیا دے دوسرے اسلامی ملکوںکی تاراجی دے بعد عربی کتاباں دے نال کيتا۔ چنانچہ ہارون رشید (786-808) دے زمانے وچ عموریہ تے انقرہ دی فتح دے بعد جدوں کتاباں دے ذخیرے ہتھ آئے تاں عرباں نے انہاں دی پوری حفاظت کيتی۔ طب، فلسفہ تے فلکیات دی نادر تے نفیس کتاباں بغداد لیائی گئياں۔ یوحنا بن ماسویہ (وفات 243ھ/857) جداں وحید عصر دی تولیت وچ انہاں کتاباں نوں دتا۔ اس نے انہاں دے تراجم دے اہتمامات کیتے، تے متوکل دے عہد تک اس دی خدمت دا سلسلہ جاری رہیا۔ ہارون دے زمانے وچ ہندوستانی طبیب منکہ نے سنسکرت توں فارسی تے عربی وچ ترجمے کیتے۔ ايسے طرح ابن دھن جو بیمارستان برامکہ توں وابستہ سی متعدد کتاباں دا مترجم اے۔ ‘‘[۱]
ہندوستان وچ مغل حکمراں جلال الدین محمد اکبر نوں علم پروری دے لئی جاناجاتاہے مگر اس نے علمی کتاباں کم تے آرٹ دیاں کتاباں دی طرف زیادہ توجہ دتی سی۔ اکبر نے مہابھارت دا ترجمہ ’رزم نامہ‘ دے ناں توں کرایاسی۔ ایہ قدیم داستان کوروؤں تے پانڈوؤں دے درمیان دی لڑیائی اے، جو پشتہاپشت توں عوامی بولی اُتے رائج اے تے ایہ جنگ ضرب المثل دے طور اُتے بیان کيتی جاندی اے۔ جنگ دے دوران شری کرشن نے ارجنہاں دی رتھ بانی دی خدمت انجام دتی سی تے اس بیچ انھاں نے انھاں بہت ساریاں نصیحتاں دی سن جنہاں دا مجموعہ ’بھگوت گیتا‘ اے اس کتاب دا فارسی ترجمہ فیضی نے کيتا سی۔ مہابھارت نوں اک مقدس کتاب منیا جاندا اے تے اکبر چونکہ مذہبی رواداری دا قائل سی۔ لہذا اس نے اس کتاب دا ترجمہ کرایا ہوئے گا۔ اس نے جنہاں کتاباں دے تراجم سنسکرت توں فارسی وچ کرائے سن انہاں وچ مہابھارت، رامائن تے اپنیشد،سنگھاسن بتیسی، حیات الحیوان، اتھروید، انجیل، لیلا وندی، کلیلہ ودمنہ، کشمیر دی تریخ، تزک بابری، معجم البلدان، جامع رشیدی، بحرالاثمار، ہربنس، وی شامل سن۔اس سلسلے وچ شیخ محمد اکرام تحریر کردے نيں:
’’اکبر نے ادبیات دی سرپرستی کی، سنسکرت، عربی، ترکی، یونانی توں فارسی وچ کتاباں ترجمہ کراویاں، سنسکرت توں جو کتاباں ترجمہ ہوئیاں، انہاں وچ رامائن، مہابھارت، بھاگوت گیتا،اتھروید تے ریاضی دی کتاب لیلا وتی مشہور نيں۔‘‘[۲]
اکبر دے دربار وچ رباعیات وی خوب لکھی گئياں مگر اس دور وچ غزل دا رنگ زیادہ چڑھا۔باکمال استاداں دی تقلید،تکمیل فن دی خاطر کيتی جاندی سی۔چنانچہ غزل ہوئے یا قصیدہ با کمال شاعر دے ایتھے انہاں دے پیش رو استاداں دے رنگ وچ اس قسم دی تقلید دے بوہت سارے نمونے ملیاں گے،نظیری تے فیضی دونے دے کلام وچ گذشتہ استاداں دے رنگ وی ملدے نيں۔ان وچ جوش بیان وی اے تے مضامین دی طرفگی بھی،استعارات دی جدت بھی،تشبیہات دی لطافت بھی،شوخی بھی،ندرت بھی،نويں نويں ترکباں بھی،مضمون آفرینی وی جنہاں توں اس دور دے تغزل وچ وڈی تابناکی پیدا ہوئے گئی۔ایہ دونے اساتذۂ فن سن، اس لئی انہاں وچ ایہ ساری خوبیاں آسانی توں مل جاواں گی لیکن اس دے علاوہ اس دور دے دوسرے شاعر دے کلام وچ وی بہت ساری خوبیاں ملدی نيں۔مجموعی طور توں اس دور دی غزلاں صاف،سلیس تے دلنشاں انداز وچ لکھی گئیاں نيں۔ اس دور وچ تریخ گوئی دا وی رواج عام تھا،رفیعی معمائی نے اک رباعی کہی سی جس توں 26 تاریخاں نکلدی نيں، خواجہ حسین مروی نے شہزادہ سلیم دی ولادت دے موقع اُتے اک طویل قصیدہ کہیا جس دے پہلے مصرع توں اکبر دی تریخ جلوس تے دوسرے مصرع توں سلیم دی جم تریخ نکلدی اے۔
اس عہد وچ گل بات اُتے قطعۂ تریخ کہے جاندے سن ۔ولادت،شادی بیاہ، وفات، فتح، سفر، کتاب دی تالیف دے موقع اُتے پھڑکدی ہوئی تریخ کہہ کے ادبی دنیا وچ برابر داد طلب کيتی جاندی رہی۔ ہور ایہ عہد فارسی بولی و ادب دے لئی اک ایسا عہد گزریا اے جتھے قلم و سخن دا ذکر جے مختصراً وی کيتا جائے تاں اک ذخیرہ تیار ہوئے جائے گا۔
ہندوستان دی تریخ وچ عہداکبری کئی اعتبار توں نہایت اہم دور کہلاندا اے۔ انھوںنے اپنے جانشیناں دے لئی علوم وفنون دی وسیع پیمانے اُتے سرپرستی دی تے اوہ روایات قائم کيتیاں جنھاں نے مغلیہ رہتل وتمّدن نوں آب وتاب بخشی۔ اکبر دے دربار وچ عبدالقادر بدایونی، فیضی، ابوالفضل تے نظام الدین جداں اہل علم رہندے سن ۔ اس بادشاہ دا دور حکومت ہندوستان وچ فارسی ادب دی ترقی دا دور سی مگر ايسے دے نال اس زمانے وچ سنسکرت دے فروغ دے لئی وی کم ہويا۔ ’آئین اکبری‘ وچ اکبر دے راج دربار دے 59 شاعر دے ناں ملدے نيں، انہاں دے علاوہ سنسکرت دے علما وی سن تے بوہت سارے علماء فارسی و سنسکرت دونے زباناں وچ مہارت رکھدے سن ۔ اکبر دے زمانے وچ ہی عبدالرحیم خانخاناں وی سی جو سنسکرت دا وڈا عالم تے اہل علم دی سرپرستی کردا سی۔ اوہ ہندی دے معروف شاعراں وچ شمار کيتا جاندا اے۔ ہندی دے مشہور شاعر راجہ بیربل، مان سنگھ، بھگوان داس وغیرہ اکبر دے دربار توں وابستہ سن ۔ تلسی داس تے سور داس مغل دور دے دو ایداں دے عالم سن جو اپنی تخلیقات توں ہندی ادب دی تریخ وچ امر ہوگئے۔
اکبربادشاہ دے زمانے وچ جِنّا متنوع علمی وادبی کم ہويا اوہ کسی تے عہد وچ نئيں ہويا۔ علم وادب دے علاوہ مصوری،خطّاطی تے دوسرے فنون وچ اس زمانے وچ اِنّی ترقی ہوئی کہ اسنوں بجا طور اُتے دور متوسط دا سنہرا زمانہ قرار دتا جا سکدا اے ۔اکبرنے نہ صرف فن مصوری نوں اختیار کيتا بلکہ اسنوں اک مستقل ادارے وچ تبدیل کردتا۔ تے اس نے ایرانی مصوراں دے اردگردفن کاراں دا اک نواں گروہ تیار کرلیا جو انھاں فنکاراں دے ترتیب یافتہ سن جنہاں دے ذریعے اکبر نے مصوری دے اک اسکول دی بناپائی جس وچ ’حمزہ نامہ‘کی تصویراں بنانے دا کم شروع ہويا۔ حمزہ نامہ دے بارے وچ ابوالفضل نے لکھیا اے :
’’ داستان امیر حمزہ بارہ جلداں وچ تقسیم کيتی گئی سی، اس کتاب وچ اک ہزار چارسوحیرت انگیز تصویراں بنائی گئياں، جنہاں توں ناظرین استعجاب وچ مبتلا ہوگئے۔ ‘‘[۳]
اکبر دے زمانے وچ جو نقاش کم کررہے سن انہاں وچ زیادہ تر کشمیری، گجراتی تے پنجابی ہندو سن جو اپنے علاقائی تے موروثی رسم ورواج نال لیائے سن، چنانچہ ملک دے مختلف طرز جو ملک دے مختلف حصےآں وچ مثلاً مالوہ، گجرات، راجستھان، گوالیار تے کشمیر وچ پنپ رہے سن ۔ ہن اکبر دے اسکول وچ بنائی گئی تصویراں وچ جھلکنا شروع ہوگئے۔اکبر دے اسکول دے مصوراں نے اپنا وکھ ہی طرز اپنایا ہواتھا جس وچ سب توں زیادہ مشہور بساون اے جس دا طرز فارسی طرز،رسوم تے رنگاں توں بالکل ہی وکھ سی۔ ابوالفضل بساون دی تعریف وچ رقمطراز اے :
’’بساون در طراحی وچھرہ کشای ورنگ آمیزی مانند نگاری وہور کار ھای این فن یگانہ زمان شد وبساون ازدیدہ وران شناسا او را بر دسونت ترجیح دھند۔ ‘‘ ( ایضاً، ص194)
اکبر دے عہد دا سب توں مشہور یاد گار شہر فتح پور سیکری اے جس دی تعمیرات دی تکمیل وچ پورے 15 برس صرف ہوئے، اس محل دی دیواراں اُتے جو نقاشی ملدی اے اوہ ایرانی تے ہندوستانی نقاشاں نے مل کے دی جس توں اس محل دی سجاوٹ ظاہر ہُندی اے ۔معروف مؤرخ ابوالفضل جو بادشاہ اکبر دے بہت نیڑے سی اپنی کتاب آئین اکبری وچ بادشاہ دی نقاشی توں لگاؤ دی تعریف انہاں لفظاں وچ کرتااے۔
’’خدیو عالم از آغاز آگھی بدین دا ردل نھاد ورواج ورونق آن طلبگار شد‘‘(ایضاً، ص83)
اکبر دے عہد وچ ہندوستانی کلاسیکی موسیقی نوں بہت ترقی ملی خاص طور اُتے اس دے عہد وچ موسیقی نوں ہندو مسلم اتحاد دا اک اہم ذریعہ تصور کيتا جاندا تھا۔اس زمانے وچ ہندوستانی موسیقی دے انہاں نظری اصولاں نوں بخوبی سمجھاجانے لگیا جنہاں دا ذکر سنسکرت تحریراں وچ موجود اے ۔ابوالفضل نے آئین ِ اکبری وچ انہاں اصولاں نوں اختصار دے نال بیان کيتا اے۔ اس نے موسیقی دے 36 استاداں دے ناں دتے نيں جو اکبر دی ملازمت وچ سن، انہاں وچ مغنی تے سازندے دونے شامل نيں۔ انہاں وچ سب توں اہم ناں ’تان سین‘کا اے۔
عہد اکبری وچ منجملہ ہور علوم وفنون دے فنون لطیفہ وی بام عروج اُتے پہنچے ہوئے سن آج وی بہت ساریاں عمارتاں اس دی فنکارانہ عظمت دا ثبوت دیندی نيں تے اس دی عظیم الشان ومستحکم شہنشاہی اُتے شاہد نيں۔
اکبر غیر متعصب بادشاہ سی، اس دی شروع توں ایہی کوشش رہی کہ اوہ ہندو تے مسلماناں دے درمیان قدیم نفاق تے حسد نوں مٹاکر اک قوم دی شکل دے۔ اپنی اس خواہش نوں پورا کرنے دے لئی اس نے ہر ممکن کوشش کيتی۔ اکبر نے سابق مسلم حکمراناں دے برخلاف اپنی رعایا دے نال ہمدردی تے انسانیت دا سلوک کيتا۔ اکبر نوں ایتھے دی ہر چیز نال محبت سی، اوہ ہندوستان نوں اپنا ملک تے ایتھے دے لوکاں نوں اپنا دوست سمجھتاسی، جذبۂ ملی اس دے اندر کوٹ کوٹ کر بھریا ہواتھا تے ایہی جذبہ اوہ اپنی رعایا وچ پیدا کرنا چاہتاسی۔ اس جذبے نوں پیدا کرنے دے لئی اس نے ہندوؤں دے نال میل جول ودھایا، انہاں دے خانداناں وچ شادیاں کرکے انہاں دے نال ازدواجی رشتے قائم کیتے۔ اکبر نے صرف خود ہی راجپوت شہزادیاں نال شادی نئيں کيتی۔ بلکہ اپنے بیٹے سلیم دی شادی وی راجپوت خاندان وچ کی، اس طرح اس نے ہندو اورمسلماناں دے درمیان رشتے ناطے قائم کرنے دی اک نويں راہ کھولی، انھیںا پنے دربار وچ اعلیٰ مناصب عطا کیتے تے انہاں دے نال ویسا ہی سلوک کيتا جداں کہ ہور امرا دے نال کردا سی۔
اکبر نے صرف ہندو راجپوتاں نوں اپنا دوست نئيں بنایا بلکہ انہاں دے رسم ورواج تے انہاں دے تہواراں مثلاً ہولی، دیوالی، دسہرہ، رکشا بندھن، بیساکھی وغیرہ نوں وی اپنے دربار دی تقریبات دا حصّہ بنایا۔ انہاں تہواراں نوں اوہ اِنّی ہی شان وشوکت توں مناندا جِنّی دھوم دھام توں اوہ عید الفطر، عید الاضحی تے نوروز مناتاسی۔ دربار وچ انہاں جشناں دے منعقد ہونے دی وجہ توں ہندو امرا دے درمیان برابری تے دوستی پیدا ہوگئی۔ جدوں مسلم ہندوؤں دے تہوار وچ شریک ہونے لگے تاں ہندو وی مسلماناں دی عیداں وچ شامل ہونے لگے تے ایہ سلسلہ آج تک جاری اے۔
اس دے علاوہ اکبر نے معاشرے وچ پھیلی ہوئی دیگربرائیاں نوں دور کرنے دی وی فکر کيتی۔ قدیم زمانے توں ہندوستانی معاشرے وچ چند نازیبا تے ظالمانہ رسم ورواج رائج سن جنہاں اُتے ایتھے دی عوام عمل پیرا سی۔ اکبر نوں اپنی رعایا دی بھلائی دی وڈی فکر سی۔ لہٰذا اس نے انہاں ظالمانہ رواجاں دے خلاف سخت قوانین عائد کیتے۔ اکبر نے سب توں پہلے ہندوؤں دی قدیم رسم ’ستی‘ دے خلاف آواز بلند دی تے حکم نافذ کيتا کہ کسی وی عورت نوں اس دی مرضی دے بغیر ستی ہونے اُتے مجبور نہ کيتا جائے۔
اکبر دا عہد علوم وفنون دی ترقی دا عظیم الشان دور اے، رہتل وسبھیاچار وچ اسيں آہنگی، مساوات و برابری دی اہمیت اُتے زور دیاجاتاسی، اکبر مذہبی رواداری تے ہندو مسلم اتحاد دا علمبردار ہونے دے نال علوم وفنون دی سرپرستی تے رہتل و سبھیاچار دی یکسانیت دا داعی سی۔ بلاشبہ انہاں خصوصیات نے اسنوں تریخ دے اوراق وچ اکبر اعظم دا خطاب دلایا اے۔
کتابیات سودھو
.1 منتخب التواریخ،جلد دوم و سوم، ملا عبدالقادر بدایونی، مترجم علیم اشرف خان، قومی کونسل برائے فروغ اردو زبان، نئی دہلی2012
.2 مغلیہ سلطنت کا عروج وزوال: آر، پی، ترپاٹھی، مترجم، ریاض احمد، قومی کونسل برائے فروغ اردو زبان، نئی دہلی
.3 ادبیات فارسی میں ہندوؤں کا حصّہ: ڈاکٹر سید عبداللہ،( باہتمام انیس احمد) انجمن ترقی اردو نئی دہلی،1992
.4 آئین اکبری شیخ، ابوالفضل، ( بتصحیح سر سید احمد خان ) سر سید اکادمی علی گڑھ مسلم یونیورسٹی2005
.5 تاریخ ہندوستان، پروفیسر وید ویاس (مترجم سید عبدالقادر) نوجیون پریس میکلیگن روڈ، لاہور
.6 ہندوستان پر مغلیہ حکومت۔مفتی شوکت علی فہمی، دین دنیا پبلشنگ کمپنی، دہلی
.7 ہندوستان شاہان مغلیہ کے عہد میں: مولانا سید محمد میاں صاحب، مکتبہ برہان، اردو بازار جامع مسجد دہلی
.8 بزم تیموریہ، جلد اوّل، سید صباح الدین عبدالرحمن۔ دارالمصنّفین شبلی اکیڈمی، اعظم گڑھ، یوپی، ہند،276001