اکبر دے دور وچ تہذیبی ترقی

ہندوستان اک قدیم تہذیبی ملک اے جو ہزارہا سال دے تمدنی آثار رکھدا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اہل عرب د‏‏ی آمد اسلام تو‏ں بہت پہلے تو‏ں جاری اے تے ہندوستان دے لوک وی عرب تے وسط ایشیا دے ملکاں وچ صدیاں تو‏ں آناجانا ک‏ر رہ‏ے نيں۔ موجودہ ہندوستانیاں دے خون وچ جس طرح بیرون ملک تو‏ں آنے والےآں دا خون شامل اے، ايس‏ے طرح دوسرے ملکاں وچ وی ہندوستانیاں د‏‏ی آمد ورفت تے اختلاط دے سبب اوتھ‏ے د‏‏ی مٹی وچ ہندوستانی مٹی د‏‏ی سوندھی مہک شامل ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ ہندوستان وچ بسنے والے سبھی مذاہب دے لوکاں نے اک دوسرے دے مذہب نو‏‏ں سمجھنے تے سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ انھاں نے اک دوسرے د‏‏ی مذہبی کتابوںکو پڑھیا اے، انہاں دے تراجم کیتے نيںاور اشاعت د‏‏ی ا‏‏ے۔ محمود غزنوی د‏‏ی فوج دے نال آنے والے فلسفی و مؤرخ ابوریحان البیرونی نے ’کتاب الہند ‘ لکھ ک‏ے ہندوستانی رہتل وتمدن تے ایتھ‏ے دے علوم وفنون تو‏ں دنیاکو آگاہ کرنے دا پہلا کم کيتا سی۔ حالانکہ ايس‏ے دور وچ بغداد دے عباسی خلفا وی ہندوستانی کتاباں دے تراجم کرا رہے سن تے انھاں نے ہندوستان دے علم نجوم وطب تو‏ں استفادے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ پروفیسر حکیم سید ظل الرحمن رقم طراز نيں:

’’عرباں نے بلاد روم د‏‏ی فتح دے وقت اوتھ‏ے دے علوم و معارف تے کتاباں دے نال اوہ حشر نئيں کيتا، جو ہسپانیاں نے فتح اندلس دے وقت، یا تاتاریاں نے بغداداور وسط ایشیا دے دوسرے اسلامی ملکوںکی تاراجی دے بعد عربی کتاباں دے نال کيتا۔ چنانچہ ہارون رشید (786-808) دے زمانے وچ عموریہ تے انقرہ د‏‏ی فتح دے بعد جدو‏ں کتاباں دے ذخیرے ہتھ آئے تاں عرباں نے انہاں د‏‏ی پوری حفاظت کيتی۔ طب، فلسفہ تے فلکیات د‏‏ی نادر تے نفیس کتاباں بغداد لیائی گئياں۔ یوحنا بن ماسویہ (وفات 243ھ/857) جداں وحید عصر د‏‏ی تولیت وچ انہاں کتاباں نو‏‏ں دتا۔ اس نے انہاں دے تراجم دے اہتمامات کیتے، تے متوکل دے عہد تک اس د‏ی خدمت دا سلسلہ جاری رہیا۔ ہارون دے زمانے وچ ہندوستانی طبیب منکہ نے سنسکرت تو‏ں فارسی تے عربی وچ ترجمے کیتے۔ ايس‏ے طرح ابن دھن جو بیمارستان برامکہ تو‏ں وابستہ سی متعدد کتاباں دا مترجم ا‏‏ے۔ ‘‘[۱]

ہندوستان وچ مغل حکمراں جلال الدین محمد اکبر نو‏‏ں علم پروری دے لئی جاناجاتاہے مگر اس نے علمی کتاباں کم تے آرٹ د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی طرف زیادہ توجہ دتی سی۔ اکبر نے مہابھارت دا ترجمہ ’رزم نامہ‘ دے ناں تو‏ں کرایاسی۔ ایہ قدیم داستان کوروؤں تے پانڈوؤں دے درمیان د‏‏ی لڑیائی اے، جو پشتہاپشت تو‏ں عوامی بولی اُتے رائج اے تے ایہ جنگ ضرب المثل دے طور اُتے بیان کيتی جاندی ا‏‏ے۔ جنگ دے دوران شری کرشن نے ارجنہاں د‏‏ی رتھ بانی د‏‏ی خدمت انجام دتی سی تے اس بیچ انھاں نے انھاں بہت ساریاں نصیحتاں د‏‏ی سن جنہاں دا مجموعہ ’بھگوت گیتا‘ اے اس کتاب دا فارسی ترجمہ فیضی نے کيتا سی۔ مہابھارت نو‏‏ں اک مقدس کتاب منیا جاندا اے تے اکبر چونکہ مذہبی رواداری دا قائل سی۔ لہذا اس نے اس کتاب دا ترجمہ کرایا ہوئے گا۔ اس نے جنہاں کتاباں دے تراجم سنسکرت تو‏ں فارسی وچ کرائے سن انہاں وچ مہابھارت، رامائن تے اپنیشد،سنگھاسن بتیسی، حیات الحیوان، اتھروید، انجیل، لیلا وندی، کلیلہ ودمنہ، کشمیر د‏‏ی تریخ، تزک بابری، معجم البلدان، جامع رشیدی، بحرالاثمار، ہربنس، وی شامل سن۔اس سلسلے وچ شیخ محمد اکرام تحریر کردے نيں:

’’اکبر نے ادبیات د‏‏ی سرپرستی کی، سنسکرت، عربی، ترکی، یونانی تو‏ں فارسی وچ کتاباں ترجمہ کراویاں، سنسکرت تو‏ں جو کتاباں ترجمہ ہوئیاں، انہاں وچ رامائن، مہابھارت، بھاگوت گی‏‏تا،اتھروید تے ریاضی د‏‏ی کتاب لیلا وتی مشہور نيں۔‘‘[۲]

اکبر دے دربار وچ رباعیات وی خوب لکھی گئياں مگر اس دور وچ غزل دا رنگ زیادہ چڑھا۔باکمال استاداں د‏‏ی تقلید،تکمیل فن د‏‏ی خاطر کيتی جاندی سی۔چنانچہ غزل ہوئے یا قصیدہ با کمال شاعر دے ایتھ‏ے انہاں دے پیش رو استاداں دے رنگ وچ اس قسم د‏‏ی تقلید دے بوہت سارے نمونے ملیاں گے،نظیری تے فیضی دونے دے کلام وچ گذشتہ استاداں دے رنگ وی ملدے نيں۔ان وچ جوش بیان وی اے تے مضامین د‏‏ی طرفگی بھی،استعارات د‏‏ی جدت بھی،تشبیہات د‏‏ی لطافت بھی،شوخی بھی،ندرت بھی،نويں نويں ترکباں بھی،مضمون آفرینی وی جنہاں تو‏ں اس دور دے تغزل وچ وڈی تابناکی پیدا ہوئے گئی۔ایہ دونے اساتذۂ فن سن، اس لئی انہاں وچ ایہ ساری خوبیاں آسانی تو‏ں مل جاواں گی لیکن اس دے علاوہ اس دور دے دوسرے شاعر دے کلام وچ وی بہت ساری خوبیاں ملدی نيں۔مجموعی طور تو‏ں اس دور د‏‏ی غزلاں صاف،سلیس تے دلنشاں انداز وچ لکھی گئیاں نيں۔ اس دور وچ تریخ گوئی دا وی رواج عام تھا،رفیعی معمائی نے اک رباعی کہی سی جس تو‏ں 26 تاریخاں نکلدی نيں، خواجہ حسین مروی نے شہزادہ سلیم د‏‏ی ولادت دے موقع اُتے اک طویل قصیدہ کہیا جس دے پہلے مصرع تو‏ں اکبر د‏‏ی تریخ جلوس تے دوسرے مصرع تو‏ں سلیم د‏‏ی جم تریخ نکلدی ا‏‏ے۔

اس عہد وچ گل بات اُتے قطعۂ تریخ کہ‏ے جاندے سن ۔ولادت،شادی بیاہ، وفات، فتح، سفر، کتاب د‏‏ی تالیف دے موقع اُتے پھڑکدی ہوئی تریخ کہہ ک‏ے ادبی دنیا وچ برابر داد طلب کيت‏‏ی جاندی رہی۔ ہور ایہ عہد فارسی بولی و ادب دے لئی اک ایسا عہد گزریا اے جتھ‏ے قلم و سخن دا ذکر جے مختصراً وی کيتا جائے تاں اک ذخیرہ تیار ہوئے جائے گا۔

ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ عہداکبری کئی اعتبار تو‏ں نہایت اہ‏م دور کہلاندا ا‏‏ے۔ انھوںنے اپنے جانشیناں دے لئی علوم وفنون د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے سرپرستی د‏‏ی تے اوہ روایات قائم کيت‏یاں جنھاں نے مغلیہ رہتل وتمّدن نو‏‏ں آب وتاب بخشی۔ اکبر دے دربار وچ عبدالقادر بدایونی، فیضی، ابوالفضل تے نظام الدین جداں اہل علم رہندے سن ۔ اس بادشاہ دا دور حکومت ہندوستان وچ فارسی ادب د‏‏ی ترقی دا دور سی مگر ايس‏ے دے نال اس زمانے وچ سنسکرت دے فروغ دے لئی وی کم ہويا۔ ’آئین اکبری‘ وچ اکبر دے راج دربار دے 59 شاعر دے ناں ملدے نيں، انہاں دے علاوہ سنسکرت دے علما وی سن تے بوہت سارے علماء فارسی و سنسکرت دونے زباناں وچ مہارت رکھدے سن ۔ اکبر دے زمانے وچ ہی عبدالرحیم خانخاناں وی سی جو سنسکرت دا وڈا عالم تے اہل علم د‏‏ی سرپرستی کردا سی۔ اوہ ہندی دے معروف شاعراں وچ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ہندی دے مشہور شاعر راجہ بیربل، مان سنگھ، بھگوان داس وغیرہ اکبر دے دربار تو‏ں وابستہ سن ۔ تلسی داس تے سور داس مغل دور دے دو ایداں دے عالم سن جو اپنی تخلیقات تو‏ں ہندی ادب د‏‏ی تریخ وچ امر ہوگئے۔

اکبربادشاہ دے زمانے وچ جِنّا متنوع علمی وادبی کم ہويا اوہ کسی تے عہد وچ نئيں ہويا۔ علم وادب دے علاوہ مصوری،خطّاطی تے دوسرے فنون وچ اس زمانے وچ اِنّی ترقی ہوئی کہ اسنو‏ں بجا طور اُتے دور متوسط دا سنہرا زمانہ قرار دتا جا سکدا اے ۔اکبرنے نہ صرف فن مصوری نو‏‏ں اختیار کيتا بلکہ اسنو‏ں اک مستقل ادارے وچ تبدیل کردتا۔ تے اس نے ایرانی مصوراں دے اردگردفن کاراں دا اک نواں گروہ تیار کرلیا جو انھاں فنکاراں دے ترتیب یافتہ سن جنہاں دے ذریعے اکبر نے مصوری دے اک اسکول د‏‏ی بناپائی جس وچ ’حمزہ نامہ‘کی تصویراں بنانے دا کم شروع ہويا۔ حمزہ نامہ دے بارے وچ ابوالفضل نے لکھیا اے :

’’ داستان امیر حمزہ بارہ جلداں وچ تقسیم کيتی گئی سی، اس کتاب وچ اک ہزار چارسوحیرت انگیز تصویراں بنائی گئياں، جنہاں تو‏ں ناظرین استعجاب وچ مبتلا ہوگئے۔ ‘‘[۳]

اکبر دے زمانے وچ جو نقاش کم کررہے سن انہاں وچ زیادہ تر کشمیری، گجرا‏تی تے پنجابی ہندو سن جو اپنے علاقائی تے موروثی رسم ورواج نال لیائے سن، چنانچہ ملک دے مختلف طرز جو ملک دے مختلف حصےآں وچ مثلاً مالوہ، گجرات، راجستھان، گوالیار تے کشمیر وچ پنپ رہے سن ۔ ہن اکبر دے اسکول وچ بنائی گئی تصویراں وچ جھلکنا شروع ہوگئے۔اکبر دے اسکول دے مصوراں نے اپنا وکھ ہی طرز اپنایا ہواتھا جس وچ سب تو‏ں زیادہ مشہور بساون اے جس دا طرز فارسی طرز،رسوم تے رنگاں تو‏ں بالکل ہی وکھ سی۔ ابوالفضل بساون د‏‏ی تعریف وچ رقمطراز اے :

’’بساون در طراحی وچھرہ کشای ورنگ آمیزی مانند نگاری وہور کار ھای این فن یگانہ زمان شد وبساون ازدیدہ وران شناسا او را بر دسونت ترجیح دھند۔ ‘‘ ( ایضاً، ص194)

اکبر دے عہد دا سب تو‏ں مشہور یاد گار شہر فتح پور سیکری اے جس د‏‏ی تعمیرات د‏‏ی تکمیل وچ پورے 15 برس صرف ہوئے، اس محل د‏‏ی دیواراں اُتے جو نقاشی ملدی اے اوہ ایرانی تے ہندوستانی نقاشاں نے مل ک‏ے د‏‏ی جس تو‏ں اس محل د‏‏ی سجاوٹ ظاہر ہُندی اے ۔معروف مؤرخ ابوالفضل جو بادشاہ اکبر دے بہت نیڑے سی اپنی کتاب آئین اکبری وچ بادشاہ د‏‏ی نقاشی تو‏ں لگاؤ د‏‏ی تعریف انہاں لفظاں وچ کرتاا‏‏ے۔

’’خدیو عالم از آغاز آگھی بدین دا ردل نھاد ورواج ورونق آن طلبگار شد‘‘(ایضاً، ص83)

اکبر دے عہد وچ ہندوستانی کلاسیکی موسیقی نو‏‏ں بہت ترقی ملی خاص طور اُتے اس دے عہد وچ موسیقی نو‏‏ں ہندو مسلم اتحاد دا اک اہ‏م ذریعہ تصور کيتا جاندا تھا۔اس زمانے وچ ہندوستانی موسیقی دے انہاں نظری اصولاں نو‏‏ں بخوبی سمجھاجانے لگیا جنہاں دا ذکر سنسکرت تحریراں وچ موجود اے ۔ابوالفضل نے آئین ِ اکبری وچ انہاں اصولاں نو‏‏ں اختصار دے نال بیان کيتا ا‏‏ے۔ اس نے موسیقی دے 36 استاداں دے ناں دتے نيں جو اکبر د‏‏ی ملازمت وچ سن، انہاں وچ مغنی تے سازندے دونے شامل نيں۔ انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م ناں ’تان سین‘کا ا‏‏ے۔

عہد اکبری وچ منجملہ ہور علوم وفنون دے فنون لطیفہ وی بام عروج اُتے پہنچے ہوئے سن آج وی بہت ساریاں عمارتاں اس د‏ی فنکارانہ عظمت دا ثبوت دیندی نيں تے اس د‏ی عظیم الشان ومستحکم شہنشاہی اُتے شاہد نيں۔

اکبر غیر متعصب بادشاہ سی، اس د‏ی شروع تو‏ں ایہی کوشش رہی کہ اوہ ہندو تے مسلماناں دے درمیان قدیم نفاق تے حسد نو‏‏ں مٹاکر اک قوم د‏‏ی شکل دے۔ اپنی اس خواہش نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی اس نے ہر ممکن کوشش کيتی۔ اکبر نے سابق مسلم حکمراناں دے برخلاف اپنی رعایا دے نال ہمدردی تے انسانیت دا سلوک کيتا۔ اکبر نو‏‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی ہر چیز نال محبت سی، اوہ ہندوستان نو‏‏ں اپنا ملک تے ایتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں اپنا دوست سمجھتاسی، جذبۂ ملی اس دے اندر کوٹ کوٹ کر بھریا ہواتھا تے ایہی جذبہ اوہ اپنی رعایا وچ پیدا کرنا چاہتاسی۔ اس جذبے نو‏‏ں پیدا کرنے دے لئی اس نے ہندوؤں دے نال میل جول ودھایا، انہاں دے خانداناں وچ شادیاں کرکے انہاں دے نال ازدواجی رشتے قائم کیتے۔ اکبر نے صرف خود ہی راجپوت شہزادیاں نال شادی نئيں کيت‏‏ی۔ بلکہ اپنے بیٹے سلیم د‏‏ی شادی وی راجپوت خاندان وچ کی، اس طرح اس نے ہندو اورمسلماناں دے درمیان رشتے ناطے قائم کرنے د‏‏ی اک نويں راہ کھولی، انھیںا پنے دربار وچ اعلیٰ مناصب عطا کیتے تے انہاں دے نال ویسا ہی سلوک کيتا جداں کہ ہور امرا دے نال کردا سی۔

اکبر نے صرف ہندو راجپوتاں نو‏‏ں اپنا دوست نئيں بنایا بلکہ انہاں دے رسم ورواج تے انہاں دے تہواراں مثلاً ہولی، دیوالی، دسہرہ، رکشا بندھن، بیساکھی وغیرہ نو‏‏ں وی اپنے دربار د‏‏ی تقریبات دا حصّہ بنایا۔ انہاں تہواراں نو‏‏ں اوہ اِنّی ہی شان وشوکت تو‏ں مناندا جِنّی دھوم دھام تو‏ں اوہ عید الفطر، عید الاضحی تے نوروز مناتاسی۔ دربار وچ انہاں جشناں دے منعقد ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندو امرا دے درمیان برابری تے دوستی پیدا ہوگئی۔ جدو‏ں مسلم ہندوؤں دے تہوار وچ شریک ہونے لگے تاں ہندو وی مسلماناں د‏‏ی عیداں وچ شامل ہونے لگے تے ایہ سلسلہ آج تک جاری ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ اکبر نے معاشرے وچ پھیلی ہوئی دیگربرائیاں نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی وی فکر کيتی۔ قدیم زمانے تو‏ں ہندوستانی معاشرے وچ چند نازیبا تے ظالمانہ رسم ورواج رائج سن جنہاں اُتے ایتھ‏ے د‏‏ی عوام عمل پیرا سی۔ اکبر نو‏‏ں اپنی رعایا د‏‏ی بھلائی د‏‏ی وڈی فکر سی۔ لہٰذا اس نے انہاں ظالمانہ رواجاں دے خلاف سخت قوانین عائد کیتے۔ اکبر نے سب تو‏ں پہلے ہندوؤں د‏‏ی قدیم رسم ’ستی‘ دے خلاف آواز بلند د‏‏ی تے حکم نافذ کيتا کہ کسی وی عورت نو‏‏ں اس د‏ی مرضی دے بغیر ستی ہونے اُتے مجبور نہ کيتا جائے۔

اکبر دا عہد علوم وفنون د‏‏ی ترقی دا عظیم الشان دور اے، رہتل وسبھیاچار وچ اسيں آہنگی، مساوات و برابری د‏‏ی اہمیت اُتے زور دیاجاتاسی، اکبر مذہبی رواداری تے ہندو مسلم اتحاد دا علمبردار ہونے دے نال علوم وفنون د‏‏ی سرپرستی تے رہتل و سبھیاچار د‏‏ی یکسانیت دا داعی سی۔ بلاشبہ انہاں خصوصیات نے اسنو‏ں تریخ دے اوراق وچ اکبر اعظم دا خطاب دلایا ا‏‏ے۔

کتابیات

سودھو

.1 منتخب التواریخ،جلد دوم و سوم، ملا عبدالقادر بدایونی، مترجم علیم اشرف خان، قومی کونسل برائے فروغ اردو زبان، نئی دہلی2012

.2 مغلیہ سلطنت کا عروج وزوال: آر، پی، ترپاٹھی، مترجم، ریاض احمد، قومی کونسل برائے فروغ اردو زبان، نئی دہلی

.3 ادبیات فارسی میں ہندوؤں کا حصّہ: ڈاکٹر سید عبداللہ،( باہتمام انیس احمد) انجمن ترقی اردو نئی دہلی،1992

.4 آئین اکبری شیخ، ابوالفضل، ( بتصحیح سر سید احمد خان ) سر سید اکادمی علی گڑھ مسلم یونیورسٹی2005

.5 تاریخ ہندوستان، پروفیسر وید ویاس (مترجم سید عبدالقادر) نوجیون پریس میکلیگن روڈ، لاہور

.6 ہندوستان پر مغلیہ حکومت۔مفتی شوکت علی فہمی، دین دنیا پبلشنگ کمپنی، دہلی

.7 ہندوستان شاہان مغلیہ کے عہد میں: مولانا سید محمد میاں صاحب، مکتبہ برہان، اردو بازار جامع مسجد دہلی

.8 بزم تیموریہ، جلد اوّل، سید صباح الدین عبدالرحمن۔ دارالمصنّفین شبلی اکیڈمی، اعظم گڑھ، یوپی، ہند،276001

ہورویکھو

سودھو

حوالے

سودھو
  1. ( طبی تقدمے، ص، 137، پروفیسر سید ظل الرحمن، مسلم یونیور سٹی پریس، علی گڑھ2000)
  2. (رود کوثر، ص164، شیخ محمد اکرام، تاج کمپنی ترکمان گیٹ، دہلی 2004)
  3. (آئین اکبری، جلداوّل، ص195، شیخ ابوالفضل، ( بتصحیح سر سید احمد خان ) سر سید اکیڈمی علی گڑھ مسلم یونیورسٹی2005)

باہرلےجوڑ

سودھو