انجمن حمایت اسلام لاہور
بر صغیر پاک و ہند وچ انگریزاں دے قدم جداں جداں جمدے گئے انہاں دی تبلیغی سر گرمیاں وی ودھدیاں گئیاں ۔ لیکن ۱۸۵۷ء دے انقلاب دے بعد تاں عیسائی مشنریاں دا اک سیلاب سی جس نے پورے ملک نوں اپنی لپیٹ وچ لے لیا سی ، عیسائی مبلغ سر کاری افسراں دی سر پرستی وچ عیسائیت دی تبلیغ دا فریضہ انجام دے رہے سن ، سرکاری اہتمام وچ جلسے کيتے جاندے تے انہاں وچ پادری عیسائیت دی تبلیغ کردے اسلام دے بارے وچ ناروا گلاں کہندے، مسلماناں دے جہل تے حکومت دی سطوت توں فائدہ اٹھاندے ۔ مشنری اسکولاں دا اک جال سی جو پورے ہندوستا ن وچ پھیلادتا گیا سی ۔ جتھے عیسائی مذہب دی تعلیم دتی جاندی ، ہسپتالاں وچ غیر عیسائی مریضاں نوں عیسائیت دی تلقین کيتی جاندی ، عیسائی عورتاں، ہندو مسلمان گھراناں وچ سلائی کڑھائی دا کم سکھانے یا تعلیم دے بہانے جاندیاں تے رفتہ رفتہ مسلمان سوانیاں تے بچیاں دے عقیدےآں نوں بگاڑتاں، مسلم گھرانے اپنے جہل تے اسلامی تعلیمات توں عدم واقفیت ، توہمات ، معاشی بد حالی ، وغیرہ وچ مبتلا سن فیر حکومت دی جانب داری توں بھَو زدہ وی سن ۔ انہاں دی انہاں کمزوریاں دا فائدہ عیسائی مشنری اٹھارہے سن ۔
اس دور ابتلا وچ حکومت و اقتدار دے چھن جانے تے انگریزی حکومت دا معتوب ہوݨ دے باوجود علما ئے دین نے جس پامردی دے نال عیسائی مبلغاں دا مقابلہ کيتا تے اسلام دے خلاف انہاں دی یاوہ گوئیاں دا جس طرح تحریری و تقریری طور اُتے جواب دتا اوہ مسلمانانِ ہند دی تعلیمی، ثقافتی، تے علمی تریخ دا نہایت شان دار واقعہ اے ۔ پنجاب وچ جنہاں لوکاں نے اس فتنے دا مقابلہ تے دفاعِ اسلام دا فریضہ انجام دتا انہاں وچ انجمن حمایت اسلام دے مقدس بانیاں دا گروہ وی شامل اے ۔ تے اس لحاظ توں تاں انہاں دے شرف وچ کوئی شریک ہی نئيں کہ انہاں نے نہایت منظم طریقے اُتے اس تحریک نوں اگے ودھایا تے صرف تحریر و تقریر ہی دے میدان ہی وچ اس فتنے دا مقابلہ نئيں کيتا بلکہ امت مسلمہ دی انہاں کمزوریاں نوں وی دور کرنے دی کوشش کيتی جنہاں دی بنا اُتے بوہت سارے مسلمان اس فتنے وچ مبتلا ہورہے سن ۔
مسلماناں وچ اس فتنے دی شدت تے دفاع اسلام وچ اپنی ذمہ داری دا احساس تاں پہلے ہی پیدا ہوگیا سی کہ ۱۸۸۳ء وچ اک سید زادی اپنے تن بچےآں نوں لےکے دائرہ عیسائیت وچ چلی گئی ۔ مسلماناں دی ملی حمیت تے اسلامی غیرت دے لئی ایہ اک تازیانہ عبرت سی۔ مسلماناں دی کوششاں توں ایہ سواݨی تے انہاں دے بچے تاں فیر اسلام دے سایہ عاطفت وچ آگئے ۔ لیکن مسلمان اس دے بعد خاموش نئيں ہوگئے تے انہاں نے طے کرلیا کہ ہن صرف اسلام دے دفاع تک اپنی جدو جہد نوں محدود نئيں رکھنا چاہیدا ۔ بلکہ پنجاب توں اس فتنے دا کلی طور اُتے استیصال کردینا نہایت ضروری اے ۔ انہاں حالات تے پس منظر وچ مارچ ۱۸۸۴ء وچ چند درد مند انہاں ملت لاہور وچ سر جوڑ دے بیٹھے تے اک انہاں جمن دے قیام دا فیصلہ کرکے اٹھے۔ ایہ "انجمن حمایت اسلام" سی جس دے تھلے لکھے مقاصد طے پائے سن ۔
۱۔ مخالفین مذہب مقدس اسلام دے جواب تحریری و تقریری رہتل دے نال تے اس غرض دے واسطے واعظاں دے تقرر تے رسالے دے اجرا وغیرہ وسائل نوں عمل وچ لیانا ۔
۲۔ مسلمان کُڑیاں تے لڑکےآں دی مذہبی تعلیم دا انتظام کرنا تاکہ اوہ غیر مذہب دی مذہبی تعلیم دے برے اثر توں محفوظ رہیاں ۔ اور
۳۔ اہل اسلام نوں اصلاح معاشرت تے رہتل اخلاق تے تحصیل علوم دینی ودنیوی تے باہمی اتحاد و اتفاق دا شوق دلیانا۔
انہاں مقاصد نوں بروئے کار لیانے دے لئی سب توں پہلے مناظرین تے واعظین دا انتظام کيتا گیا جو پنجاب دے شہراں، قصبےآں تے پنڈ دے دورے کردے ، مسلماناں نوں اسلام دی خوبیاں توں آگاہ کردے، انہاں دے شکوک و شبہات کودور کردے، اسلامی عقائد اُتے انہاں نوں مستحکم کردے تے عیسائیت دے مقابلے دے لئی انہاں دے ذہناں نوں تیار کردے تے انہاں نوں چند موٹی موٹی گلاں بتادیندے کہ جنہاں توں اوہ عیسائی مبلغاں دے نیڑے توں محفوظ رہ سکدے۔ اس سلسلے وچ بیک وقت کئی کئی حضرات نوں انجمن نے اس کم اُتے مقرر کیتا، دین دے انہاں خدمت گزاراں وچ مولوی سید احمد علی ، منشی شمس الدین ، مولانا عبدالمجید دہلوی ، مولانا غلام محی الدین صوفی، مولوی عبداللہ دہلوی ، مولانا محمد ابراہیم، میاں اللہ دتا ، سید محمد شاہ گیلانی، مولوی محمد مبارک وغیرہ دے ناں خاص طور اُتے قابل ذکر نيں ۔ان حضرات نے پنجاب وچ پھیل کر تبلیغ و اشاعت اسلا م تے عیسائیت وچ قابل قدر خدمات انجام دتیاں ۔ بیسیاں بار عیسائی مبلغاں توں انہاں دا مقابلہ ہويا تے انہاں دے اعتراضات دا منہ توڑ جواب دتا۔ انہاں حضرات نے رسالےآں وچ مضامین تے کتاباں لکھ کے وی تبلیغ اسلام تے رد عیسائیت دا فریضہ انجام دتا۔ اس دے علاوہ انہاں نے لوکاں دے ذہناں نوں تعلیم دے حصول دے لئی وی آمادہ کيتا ، مدرسے کھولنے دی تحریک نوں اگے ودھایا تے جو مدرسے کھولے گئے انہاں نوں ترقی دینے تے استحکام بخشنے دے لئی وی کم کيتا۔
واعظین تے مناظرین دے تقرر دے نال انجمن نے اسلامی مدرسےآں دے قیام دا بیڑا اٹھایا سی تے دو سال دی کوششاں توں لاہور وچ مسلمان کُڑیاں دے لئی دس مدرسے قائم کردیے ، جنہاں وچ قرآن حکیم تے دینیات دی تعلیم دے نال دنیوی امور دی تعلیم وی دتی جاندی سی۔ انجمن نوں انہاں کوششاں وچ وڈی کامیابی ہوئی ، مسلماناں نے انہاں دے نال وڈا تعاون کیتا، لوک اپنی بچیاں نوں عیسائی مشنری اسکولاں وچ بھیجنے دے بجائے انجمن دے اسکولاں وچ بھیجنے لگے ۔ متعدد مشنری اسکول بند ہوگئے ۔ اک مشنری مدرسہ دی معلمہ جو اپنی ناداری دی بنا اُتے عیسائیت دی تبلیغ دا آلہ کار بنی ہوئی سی، عیسائیت دی خدمت توں تائب ہوئی تے اپنی زندگی نوں مسلمان بچےآں دی اسلامی تعلیم و تربیت دے لئی وقف کردتا۔ انجمن نے تعلیم دے میدان وچ اس دے بعد وی نہایت قابل قدر خدمات انجام دتیاں ۔ لیکن اودوں دی ایہ خدمت تریخ وچ سونے دے لفظاں وچ لکھی جانے دے قابل نيں۔ انجمن دی رپورٹ نسوانی مدارس ۱۳۸۵ھ دے مطالعہ توں معلوم ہُندا اے کہ ابتدائی دو سال دی مدت وچ لاہور دے وکھ وکھ علاقےآں وچ دس زنانہ اسکول قائم ہوچکے سن ، انہاں مدارس وچ بوہتے مسلمان سوانیاں تعلیم دیندی سی ۔ ايسے وجہ توں ایہ نسوانی اسکول کہلاندے سن ۔ لیکن ایہ ابتدائی درجات دے اسکول سن تے مسلمان لڑکے تے لڑکیاں دونے ہی انہاں وچ تعلیم حاصل کردے سن ۔ انہاں مدارس نے اسلام دی جو خدمت انجام دتی انہاں دا اندازہ امدا د صابری دے انہاں خیالات توں لگایاجاسکدا اے کہ"ان مدرسےآں دے قیام توں انجمن دے پیش نظر ایہ مقصد سی کہ پادریاں دا زور ٹوٹے تے محلےآں وچ مشن دے مدرسے بند ہاں ۔ چنانچہ مدرسے بند ہوئے تے مدرسے بن ہوݨ دی اطلاع ۱۸۸۶ء تک آچکی اے ۔ انجمن دے مدرسےآں توں مسلماناں نوں بہت فائدہ ہويا ، کیونجے پادریاں دے روز افزاں، مدارس دی تعداد ودھنے توں رک گئی ۔ بلاشہ اگراودوں توجہ نہ دتی جاندی تے انجمن دے مناظر و نصاری نہ کردے تے انجمن مشنری اسکولاں دے مقابلے وچ اپنے مدرسے نہ قائم کردی تاں اج لاہور دی کوئی گلی کوچہ تے کوئی گھر ایسا نہ ہُندا جس وچ مشن دا اثر نہ ہُندا۔
۱۸۸۶ء وچ مدرسۃ المسلمین دے ناں توں لڑکےآں دا اک مدرسہ وی قائم کردتا۔ اس مدرسہ نے وڈی تیزی دے نال ترقی دی طلبہ دی تعداد اِنّی ودھ ہوگئی کہ اوہ مکان جس وچ مدرسہ کھولیا گیا سی، ناکافی ثابت ہويا چنانچہ سکندر خاں دی حویلی وچ اسنوں تبدیل کردتا گیا ۔ اس مدرسہ وچ اردو، فارسی، انگریزی زباناں دے نال تریخ ، جغرافیہ، حساب وغیرہ فنون وی پڑھائے جاندے سن ۔ اس دے علاوہ قرآن مجید ناظرہ وی پڑھایا جاندا سی ۔ نماز تے لباس و اسلامی وضع دی پابندی دے لئی طلبہ نوں تاکید کيتی جاندی سی، جمعہ دے روز جامع مسجد وچ طلبہ دی حاضری لی جاندی سی۔ انجمن دے اس نصاب تعلیم، نماز وغیرہ دی پابندی دی تاکید دی وجہ توں مسلماناں وچ بہت جلد انجمن دا اعتماد قائم ہوگیا ۔ لوک اپنے بچےآں نوں انجمن دے مدرسہ وچ پڑھانے دے خواہشمند ہوگئے ۔ ايسے وجہ توں مدرسہ نے وڈی تیزی دے نال ترقی دی اواخر دسمبر ۱۸۸۶ء تک پرائمری دی پنج جماعتاں قائم ہوگئياں ، جنہاں وچ طلبہ دی تعداد ۱۹، سی، تے انہاں دی تعلیم دے لئی چھ استاداں تے اک مانیٹر مقرر کرنا پيا ۔ اک وڈی کامیابی ایہ ہوئی کہ شروع دسمبر وچ موچی دروازے دا مشن اسکول بند ہوکے اس وچ شامل ہوگیا ۔ ۱۸۸۷ء دے شروع وچ مدرسہ نوں مڈل تک کردتا گیا ، اس طرح تقریبا ً ہر سال اک نويں جماعت دا وادھا کیاجاندا رہیا۔ حتی کہ ۱۸۹۲ء وچ کالج قائم کردتا گیا ۔ تے فسٹ ایر دی کلاس کھول دتی گئی ۔ اس توں اگلے سال سیکنڈ ایئر دی کلاس وی کھول دتی گئی ۔ انجمن دے مدرسےآں دے چرچے شہر توں نکل اُتے پنجاب دے ہور شہراں تے قصبےآں تک پہنچ گئے ۔ تے بیرونی طلبہ دے رجوع نے بانیان انجمن نوں کالج دے نال بورڈنگ دا انتظام کرنے اُتے وی مجبور کردتا۔
بھانويں مدارس تے کالجاں دی تعداد دے لحاظ توں تاں اس تیز رفتاری دے نال بعد وچ وادھا نئيں ہويا ۔ لیکن گنجائش توں انجمن دا کالج روز افزاں ترقی کردا رہیا۔ انجمن دے کالج دا نام"اسلامیہ کالج" سی۔ جو اج وی قائم اے ۔ انجمن نے شروع ہی توں مسلمان کُڑیاں دی تعلیم دی اہمیت نوں محسوس کرلیا سی ۔ لیکن کُڑیاں دے لئی کالج دے قیام وچ بوجوہ تاخیر ہوئی ۔ بالآخر مسلمان کُڑیاں نوں اعلیٰ تعلیم دلانے دے احساس نے بانیانِ انجمن نوں "اسلامیہ کالج برائے سوانیاں" دے قیام اُتے مجبور کردتا۔ چنانچہ ۱۹۳۹ء وچ کُڑیاں دے لئی وی کالج قائم ہوگیا۔ کُڑیاں دے کالج دی وی ایہ خصوصیت سی کہ طلبہ دی دینی تعلیم تے اسلامی تربیت اُتے خاص توجہ دتی جاندی سی ۔ ابتدا وچ "اسلامیہ کالج" شیرانوالہ اسکول دے دو کمرےآں وچ قائم ہويا سی ۔ ۱۹۰۸ء وچ اسنوں ریلوے روڈ اُتے منتقل کردتا گیا ۔ قیام پاکستان دے بعد ایہ عمارت طلبہ دی لوڑ دے لئی بالکل ناکافی ہوگئی تاں کالج دی ڈگری کلاسیز ۱۹۵۵ء وچ سول لائنز وچ منتقل کردتی گئياں۔ گویا کالج دو حصےآں وچ تقسیم ہوگیا۔
انجمن حمایت اسلام دے کالجاں نے غریب تے اوسط درجے دے خانداناں وچ تعلیم دے پھیلانے وچ نہایت شان دار خدمات انجام دتی نيں۔ پنجاب وچ علمی، تعلیمی ، انتظامی ، کاروباری زندگی دے ہر گوشے وچ انجمن حمایت اسلام دے کالجاں دا پڑھیا ہويا کوئی نہ کوئی شخص ضرور مل جائے گا۔ انجمن دے کالجاں نے پنجاب وچ اک اعلیٰ ادبی تے ثقافتی تے تعلیمی تریخ بنائی اے ۔ اس دے طلبہ نے ملک دی آزادی تے تحریک پاکستان وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا ، تے ہر طرح دی قربانیاں داں ، اس دے استاداں نے اپنے علم و فضل توں پورے ملک نوں متاثر کيتا۔ علامہ علاؤ الدین صدیقی ، پروفیسر یوسف جمال انصاری ، علامہ عبداللہ یوسف علی، ڈاکٹر تاثیر ، پروفیسر ایم۔ ایم ۔ شریف ، خواجہ عبدالحئی فاروقی ۔پروفیسر علم الدین سالک ، خواجہ دل محمد، وغیراساں اس دے کالج وچ استاداں دی حیثیت توں خدمات انجام دتیاں ۔ انہاں وچوں بعض حضرات بعض علوم و فنون وچ بین الاقوامی شہرت دے مالک ہوئے ۔ پروفیسر حمید احمد خاں نے پہلے استاد دی حیثیت توں فیر صدر شعبہ انگریزی دی حیثیت توں تے فیر کالج دے پرنسپل دی حیثیت توں انجمن حمایت اسلام دی تعلیمی تحریک نوں نہایت پروقار طریقے اُتے اگے ودھایا ۔ اس دے طلبہ وچوں وی وڈے وڈے نامور نکلے جنہاں نے زندگی دے وکھ وکھ گوشےآں وچ عوام دی خدمت و رہنمائی کيتی۔
عیسائی مشنری مسلماناں دی جنہاں کمزوریاں توں فائدہ اٹھاندے سن انہاں وچ مسلماناں دے معاشرتی نظام دی ابتری وی اے۔ مسلماناں وچ اک مدت توں ایسا کوئی نظام باقی نئيں رہیا سی کہ کسی خاندان دے سرپرست تے کمانے والے دے انتقال دے بعد جے اوہ اپنے پِچھے کوئی جائداد تے آمدنی دا معقول ذریعہ نہ چھڈ گیا ہوئے تاں اس دے بے آسرا پس ماندگان عزت تے آبرو دی زندگی بسر کرسکن تے بچےآں دی تعلیم و تربیت مناسب طریقے اُتے ہُندی رہے۔ مسلماناں وچ کِسے ایداں دے نظام دے نہ ہوݨ دی وجہ توں جو بہت ساریاں خرابیاں پیدا ہوئی سی۔ انہاں وچوں اک خرابی ایہ سی کہ ایداں دے لاوارث بچےآں نوں عیسائی اپنی سر پرستی وچ لے لیندے تے اس دے بعد انہاں دے دین تے عقائد اسلامی دا جو حال ہُندا اوہ محتاج تشریح نئيں ۔ ارباب انجمن نے قوم اُتے وڈا احساس کيتا کہ ایسی بے آسرا و بے وسیلہ تے معاشرے دی ٹھکرائی ہوئی سوانیاں دے لئی آبرو مندانہ تے دین و ایمان دے نال زندگی گزارنے تے انہاں نوں اپنے پیراں اُتے کھڑے ہوݨ وچ مدد دینے دے لئی "داراالامان" دے ناں توں اک فلاحی ادارہ قائم کردتا۔ جتھے انہاں نوں زیور تعلیم و تربیت ہی توں آراستہ نئيں کيتا جاندا سی بلکہ انہاں نوں سلائی، کڑھائی ، بنائی وغیرہ وکھ وکھ فن تے دستکاریاں وی سکھائی جاندیاں تے اس توں اگے ودھ کے انہاں دے لئی خوش حال زندگی فراہم کرنے دے لئی مناسب رشتاں دی تلوتھ (لاش) کيتی جاندی تے رشتاں دے بارے وچ انجمن دے ذمہ دار اس طرح چھان بین کردے جس طرح اپنی بیٹیاں دے سلسلے وچ معاملات دی چھان بین کيتی جاندی اے تے جدوں مناسب رشتے مل جاندے نيں تاں انہاں نوں اک نويں زندگی شروع کرنے دے لئی مناسب جہیز دے کے شان ووقار دے نال رخصت کيتا جاندا۔ تاکہ اوہ ایہ محسوس نہ کرن کہ اوہ بے ماں باپ دی یا بے آسرا بچیاں تے سوانیاں نيں ۔
اسی طرح یتیم بچےآں نوں عیسائیت توں بچانے دے لئی انجمن نے "دارالشفقت" دے ناں توں لڑکےآں تے کُڑیاں دے لئی وکھ وکھ دو یتیم خانے بنائے تے بچےآں دی اسلامی تربیت تے دینی و دنیوی تعلیم دا بندوبست اس طرح کيتا کہ اوہ اپنی خصوصیات دی بنا اُتے انجمن دی اک قابل قدر روایت بن گیا۔ یتیم بچےآں دی تعلیم انہاں دے اخلاق دی رہتل، اعمال دی اصلاح ، وکھ وکھ علوم و فنون وچ انہاں دی تربیت ، انہاں دے رہن سہن دا معیار، انہاں دے لباس و خوراک دا اہتمام بچےآں دے نال انجمن دے متعلقہ افراد دا برتاؤ ہر لحاظ توں انجمن نے اس گل دا خیال رکھیا کہ بچےآں وچ اعتماد ، عزت نفس، خیالات وچ بلندی، دل وچ عزم و ہمت تے زندگی وچ اگے ودھنے دا اک ولولہ تے ہمہمہ پید اہو تے اوہ کسی نفسیاتی الجھن تے احساس کمتری دا شکار نہ ہون۔
"دارالشفقت" دے قیام توں صرف ایہی فائدہ نئيں ہويا کہ ہزارہیا مسلمان یتیم بچے جو عیسائی مشنریاں دے ہتھے چڑھ جانے توں بچ گئے، تے انہاں دا دین و ایمان محفوظ ہوگیا ۔ بلکہ اوہ اس قابل ہوگئے کہ اپنے پیراں اُتے کھڑے ہوجاواں تے معاشرے وچ باعزت زندگی گزار سکن۔ اوہ معاشرے دے مفید رکن ثابت ہاں نہ کہ انہاں دا وجود معاشرے دے لئی اک بجھ بن جائے ۔ مسلمان یتیم بچےآں تے بچیاں دے وکھ وکھ" دارالشفقت" دا قیام انجمن دا بہت وڈا کارنامہ تے دینی و ملی خدمت اے ، جس دا اعتراف کیاجانا چاہیدا ۔
انجمن حمایت اسلام دی ايسے سلسلے دی خدمات وچ "لی دارالاطفال" دا قیام وی اے۔ ایہ ادارہ انہاں مصیبت زدہ سوانیاں دے لئی قائم کيتا گیا سی جنہاں دے شوہر، والدین تے سر پرست ۱۹۴۷ء دے قیامت خیز فسادات وچ شہید ہوگئے سن تے اوہ بالکل بے آسرا و بے یارومددگار رہ گئی سی۔ انجمن دی سرپرستی وچ آنے دے بعد انجمن دے ارباب حل و عقد نے اپنی انہاں تمام ذمہ داریاں نوں خوش اسلوبی تے کمال دور اندیشی دے نال پورا کيتا جو قوم دی بیٹیاں دی انہاں اُتے عائد ہُندیاں سن۔
اودوں انجمن دے تقریباً ۲۶؍ادارے قائم نيں تے انہاں دی مختصر تفصیل ایہ اے :
"دو ڈگری کالج، اک انٹر میڈیٹ کالج ، اک طبیہ کالج، ست ہائی اسکول، تن جونیر ماڈل اسکول، اک سینئر و رنیکلر سینٹر ، دو تعلیم بالغاں دے مرکز، اک پیشہ وارانہ تعلیم دا مرکز، دو دارالشفقت ، اک دارالاطفال ملی ، اک دارالامان تے تن تجارتی و ثقافتی ادارے نيں۔" وکھ وکھ قسم دے تعلیمی ادارےآں وچ تقریباً تیرہ ہزار طلبہ زیر تعلیم نيں دونے" دارالشفقتاں" تے "دارالاطفال ملی" وچ تقریباً پنج سو یتیم تے ہور بچے نيں۔ تے تقریباً گیارہ سو افراد انجمن دے انہاں ادارےآں وچ وکھ وکھ خدمات اُتے مامور نيں ۔
انجمن حمایت اسلام دے ایہ وکھ وکھ ادارے گویا خدمت ملی دے وکھ وکھ میدان نيں جنہاں وچ انجمن اپنے وسائل تے بہترین صلاحیتاں توں قوائے ملی نوں تقویت پہنچارہی اے۔
انجمن حمایت اسلام نے علمی میدان وچ وی بیش بہا خدمات انجام دتی نيں ۔ اس دی جانب توں تریخ، سوانح، سیرت، تعلیم، رہتل ، سبھیاچار وغیرہ موضوعات اُتے بہت ساریاں بلند پایہ لکھتاں شائع ہوئیاں نيں۔ انجمن دا مطبوعہ قرآن حکیم نہ صرف صحت کتابت دے لحاظ توں بلکہ حسن کتابت و طباعت دے لحاظ توں وی اپنی مثال آپ اے۔ حال ہی وچ حکومت پاکستان نے انجمن دے مطبوعہ قرآن حکیم نوں کتابت و طباعت تے حسن ظاہری دے لحاظ توں اک مثالی ایڈیشن دے طور اُتے تسلیم کيتا اے۔ ایہ انجمن دا بہت وڈا اعزاز اے ۔ ادب و صحافت دے میدان وچ وی انجمن دی خدمات توں صرف نظر نئيں کیاجاسکدا ۔ ۱۸۸۵ء وچ انجمن دی جانب توں اک ماہنامہ" حمایت اسلام" دے ناں توں جاری کيتا گیا ، جسنوں ۱۹۲۶ء وچ ہفت روزہ کردتا گیا ۔ ایہ رسالہ ہن تک وڈی باقاعدگی دے نال نکل رہیا اے ۔
انجمن دا اک اشاعتی ادارہ وی اے جس دی جانب توں کتاباں شائع ہُندیاں نيں ، پریس وی انجمن دا اپنا اے ۔ انجمن دا کتب خانہ وی نہایت شاندار اے ۔ ایہ کتب خانہ انجمن دی کالج لائبریریاں دی صورت وچ اے تے تقریباً پنجاہ ہزار کتاباں اُتے مشتمل اے ۔
انجمن نے مسلماناں دی معاشرتی اصلاح دی لوڑ تے اس دی اہمیت نوں وی نظر انداز نئيں کيتا۔ سیاسی میدان وچ وی قوم دی رہنمائی دی اسلامیہ کالج دے استاداں تے طلبہ نے ملک دی آزادی دی تحریک وچ تے قیام پاکستان دی جدوجہد وچ وی حصہ لیا۔
انجمن حمایت اسلام دے سالانہ جلسے تاں گویا کہ ساڈی ثقافتی تریخ اک قابل قدر ورثہ نيں ۔ انہاں اجلاساں دی حیثیت تعلیمی کانفرنساں دی سی ہُندی سی ، اکابر ملت انہاں وچ جمع ہُندے سن تے تعلیم دے علاوہ مسلماناں دی سیاسی، ثقافتی، علمی، زندگی ، انہاں دی فلاح و بہبود، انہاں دی ترقی دے بارے وچ انہاں اجلاساں وچ غوروفکر کیاجاندا سی۔ انجمن دے جلسے خطابت دی تربیت گاہ سن ۔ پورے ملک وچ خصوصاً پنجاب وچ اس دے خطبا دی وجہ توں خطابت توں دلچسپی پیدا ہوئی ۔ انہاں توں خطیبانہ صلاحیتاں دی تربیت وچ مدد ملی ۔ اس دے اجلاساں نے قومی شاعری دے فروغ وچ تے اسنوں ملک وچ مقبول بنانے وچ نہایت شاندار حصہ لیا ۔ اقبال دی شاعرانہ صلاحیتاں دے چمکانے تے انہاں دی ملکی سطح اُتے شہرت و مقبولیت وچ انجمن دے انہاں اجلاساں دا وی حصہ اے ۔ اقبال نے اپنی متعدد بلند پایہ نظماں"نالہ یتیم، شکوہ ، جواب شکوہ ، شمع و شاعر خضر راہ ، طلوع اسلام انجمن دے سالانہ اجلاساں وچ پڑھیاں تے اپنے سوز دلی توں ملت دے غم خواراں نوں تڑپایا ملک دے تمام وڈے شاعراں تے خطیباں تے رہنمایان ملت نے انجمن دے پلیٹ فارم توں ملت نوں مخاطب کيتا تے انہاں دی ذہنی و فکری رہنمائی دی ۔ بھانويں انجمن دے دور آخر وچ بعض افراد اس دے لئی تے اسکے تعلیمی ادارےآں دے لئی باعث رسوائی بن گئے ۔ انہاں افراد تے بعض گلاں نوں دردمندان ملت نے بھانويں پسند نئيں کيتا۔ اوہ اپنی ناپسندیدگی دا اظہار کردے رہے نيں انہاں دی شکایت کچھ بے جا وی نئيں۔ لیکن ایہ شکایات انجمن دی خدمات دے اعتراف وچ مانع نئيں ہوسکدیاں ۔
انجمن حمایت اسلام اک مذہبی تے تبلیغی انجمن دی حیثیت توں قائم ہوئی ، اس دی خدمات دا پہلا میدان تبلیغ اشاعت اسلام ہی سی، اس نے اپنے مقاصد دی تکمیل دے لئی چند مکتب وی قائم کيتے ، لیکن بہت جلد اس نے اک تعلیمی تحریک دی شکل اختیار کرلئی ۔ جس دی فیض بخشیاں توں پنجاب دا ریگستان جہالت تعلیم دے میداناں وچ تبدیل ہوگیا ۔ تے اج انجمن حمایت اسلام ، اسلامی رہتل و سبھیاچار تے احیائے ملت دی اک تریخ دا ناں اے ۔
جن بزرگاں نے انجمن دے آغاز توں لے کے اودوں تک صدر دی حیثیت توں انجمن دی رہنمائی دی ، نامناسب نہ ہوئے گا کہ انہاں دے اسمائے گرامی توں قارئین نوں متعارف کرادیاجائے ۔
قاضی خلیفہ حمید الدین( انجمن دے پہلے صدر)، خان بہادر شیخ خدا بخش، شمس العلما مفتی عبداللہ ٹونکی ، نواب سر فتح علی خاں قرباش، سر محمد شفیع، سر عبدالقادر، ڈاکٹر سر محمد اقبال ، سر عبدالقادر(دوسری بار)نوا ب مظفر خاں، ڈاکٹر خلیفہ شجاع الدین ، مولوی غلام محی الدین خاں قصوری، سید محسن شاہ ، تے میاں امیر الدی (انجمن دے موجودہ صدر)
بر صغیر پاک و ہند دے تمام مسلمان اکابر نے انجمن دی خدمات دا اعتراف کيتا اے ۔ لیکن سب توں ودھ دل اُتے اثر کرنے والا اعتراف مولانا الطاف حسین حالی نے کيتا اے ۔ مولانا حالی ۱۹۰۴ء وچ انجمن دے اجلاس وچ آخری بار شریک ہوئے تاں اس وچ انہاں نے خود انجمن اُتے اک معرکہ آرانظم پیش کيتی ۔ اس وچ انجمن دی پوری تریخ ہی نئيں آگئی بلکہ ایہ انجمن دی خصوصیات تے خدمات اُتے اک دل فریب تبصرہ وی اے ۔