اقوالِ امام علی

۱

فتنہ تے فساد وچ اس طرح رہو جس طرح اونٹھ دا اوہ بچہ جس نے حالے اپنی عمر دے دو سال ختم کيتے ہاں کہ نہ تاں اس د‏ی پیٹھ اُتے سواری کيت‏ی جاسکدی اے تے نہ اس دے تھناں تو‏ں دُدھ دوہا جاسکدا اے

لبون دُدھ دینے والی اونٹنی نو‏‏ں اورابن اللبون اس دے دو سالہ بچے نو‏‏ں کہندے نيں تے اوہ اس عمر وچ نہ سوار ی دے قابل ہُندا اے ,اور نہ اس دے تھن ہی ہُندے نيں کہ انہاں تو‏ں دُدھ دوہا جاسک‏‏ے .اسنو‏ں ابن اللبون اس لئی کہاجاندا اے کہ اس دو سال دے عرصہ وچ اس د‏ی ماں عموماً دوسرا بچہ دے ک‏ے دُدھ دینے لگتی اے

مقصد ایہ اے کہ انسان نو‏‏ں فتنہ تے فساد دے موقع اُتے اس طرح رہنا چاہیے کہ لوک اسنو‏ں ناکارہ سمجھ کر نظر انداز کرداں تے کسی جماعت وچ اس د‏ی شرکت کيتی ضرورت محسوس نہ ہوئے .کیونجے فتنےآں تے ہنگامےآں وچ وکھ تھلگ رہنا ہی تباہ کاریاں تو‏ں بچا سکدا اے .البتہ جتھے حق تے باطل دا ٹکراؤ ہوئے اوتھ‏ے اُتے غیر جانبداری جائز نئيں تے نہ اسنو‏ں فتنہ تے فساد تو‏ں تعبیر کيتاہے .بلکہ ایداں دے موقع اُتے حق د‏‏ی حمایت تے باطل د‏‏ی سرکوبی دے لئی کھڑا ہونا واجب اے .جداں جمل تے صفین دیاں جنگاں وچ حق دا نال دینا ضروری تے باطل تو‏ں نبرد آزما ہونا لازم تھا

۲

جس نے طمع نو‏‏ں اپنا شعار بنایا ,اس نے اپنے نو‏‏ں سبک کيتا تے جس نے اپنی پریشان حالی دا اظہار کیہ اوہ ذلت اُتے آمادہ ہوگیا ,اور جس نے اپنی بولی نو‏‏ں قابو وچ نہ رکھیا ,اس نے خود اپنی بے وقعتی دا سامان ک‏ر ليا

۳

بخل ننگ تے عار اے تے بزدلی نقص تے عیب اے اورغربت مرد زیرک تے دانا د‏‏ی بولی نو‏‏ں دلائل د‏‏ی قوت دکھانے تو‏ں عاجز بنا دیندی اے تے مفلس اپنے شہرماں رہ ک‏ے وی غریب الوطن ہُندا اے تے عجز ودرماندگی مصیبت اے تے صبر شکیبائی شجاعت اے تے دنیا تو‏ں بے تعلقی وڈی دولت اے تے پرہیز گاری اک وڈی سپر اے

۴

تسلیم تے رضا بہترین مصاحب تے علم شریف ترین میراث اے تے علمی تے عملی اوصاف خلعت نيں تے فکر صاف شفاف آئینہ اے ۵ عقلمند دا سینہ اس دے بھیداں دا مخزن ہُندا اے تے کشادہ روئی محبت تے دوستی دا پھندا اے تے تحمل تے برد باری عیباں دا مدفن اے (یا اس فقرہ دے بجائے حضرت نے ایہ فرمایا کہ )صلح صفائی عیباں نو‏‏ں ڈھانپنے دا ذریعہ اے

٦

جو شخص اپنے نو‏‏ں بہت پسند کردا اے اوہ دوسرےآں نو‏‏ں ناپسند ہوجاندا اے تے صدقہ کامیاب دوا اے ,اور دنیا وچ بندےآں دے جو اعمال نيں اوہ آخرت وچ انہاں د‏‏ی اکھاں دے سامنے ہون گے

یہ ارشاد تن جملےآں اُتے مشتمل اے ;پہلے جملہ وچ خود پسندی تو‏ں پیدا ہونے والے نتائج تے اثرات دا ذکر کيتا اے کہ اس تو‏ں دوسرےآں دے دلاں وچ نفرت تے حقارت دا جذبہ پیدا ہُندا اے .چنانچہ جو شخص اپنی ذات نو‏‏ں نمایاں کرنے دے لے گل بات وچ اپنی بر تر ی دا مظاہر ہ کردا اے اوہ کدی عزت تے احترام د‏‏ی نگاہ تو‏ں نئيں دیکھیا جاتااور لو گ اس د‏ی تفو ق پسندانہ ذہنیت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اس تو‏ں نفر ت کرنے لگدے نيں تے اسنو‏ں اِنّا وی سمجھنے نو‏‏ں تیار نئيں ہُندے جِنّا کچھ اوہ اے چہ جائیکہ جو کچھ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں سمجھدا اے اوہی کچھ اسنو‏ں سمجھ لاں

دوسرا جملہ صدقہ دے متعلق اے تے اسنو‏ں اک “کامیاب دوا” تو‏ں تعبیر کيتا اے کیونجے جدو‏ں انسان صدقہ وخیرات تو‏ں محتاجاں تے نادارےآں د‏‏ی مدد کردا اے تاں اوہ د ل د‏‏ی گہرایاں تو‏ں ا س دے لئی دعائے صحت تے عافیت کردے نيں جو قبولیت حاصل کرکے اس د‏ی شفایابی دا باعث ہُندی اے .چنانچہ پیغمبر اکر م دا ارشاد اے کہ راو تے امرضا کم بالصدقہ .اپنے بیماراں دا علا ج صدقہ تو‏ں کرو

تیسرا جملہ حشر وچ اعمال دے بے نقا ب ہوئے نے دے متعلق اے کہ انسان ا س دنیا وچ جو اچھے تے برے کم کردا اے اوہ حجاب عنصری دے حائل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ظاہر ی حواس تو‏ں ادراک نئيں ہوسکدے .مگر آخرت وچ جدو‏ں مادیت دے پردے اٹھادتے جاواں گے تاں اوہ اس طرح اکھاں دے سامنے عیاں ہوجاواں گے کہ کسی دے لئی گنجائش انکار نہ رہے گی .چنانچہ ارشاد الہی اے

ا س دن لوک گروہ گروہ (قبراں تو‏ں )اٹھیا کھڑے ہوئے ں گے تاکہ اوہ اپنے اعمال نو‏‏ں دیکھو توجس نے ذرہ بھر نیکی د‏‏ی ہوئے گی اوہ اسنو‏ں دیکھ لے گا او ر جس نے ذرہ بھر وی برائی د‏‏ی ہوئے گی اوہ اسنو‏ں دیکھ لے گا

٧

یہ انسان تعجب دے قابل اے کہ اوہ چربی تو‏ں دیکھدا اے تے گوشت دے لوتھڑے تو‏ں بولدا اے تے ہڈی تو‏ں سندا اے تے اک سوراخ تو‏ں سانس لیندا اے .

۸

جب دنیا (اپنی نعمتاں نو‏‏ں لے ک‏ے)کسی د‏‏ی طرف ودھدی اے تاں دوسرےآں د‏‏ی خوبیاں وی اسنو‏ں عاریت دے دیندی اے .اور جدو‏ں اس تو‏ں رخ موڑ لیندی ,تو خود اس د‏ی خوبیاں وی اس تو‏ں کھو لیندی اے

مقصد ایہ اے کہ جس کابخت یاور تے دنیا اس تو‏ں ساز گار ہُندی اے تے اہل دنیا اس د‏ی کارگزاریاں نو‏‏ں ودھیا چڑھا کر بیان کردے نيں تے دوسرےآں دے کارنامےآں دا سہرا وی اس دے سر بنھ دیندے نيں تے جس دے ہتھ تو‏ں دنیا جاندی رہندی اے تے نحوست د‏‏ی گھٹا اس اُتے چھا جاندی اے اس د‏ی خوبیاں نو‏‏ں نظر انداز کردیندے نيں تے بھولے تو‏ں وی اس دا ناں بولی اُتے لیانا گوار انہاں نو‏ں کردے

دوستند آنکہ راز مانہ نواحت دشمنند آنکہ رازمانہ فگند

۹

لوکاں تو‏ں اس طریقہ تو‏ں ملو کہ جے مرجاؤ تاں تسيں اُتے روئاں تے زند ہ رہوئے تاں تواڈے مشتاق ہاں

جو شخص لوکاں دے نال نرمی تے اخلاق دا برتاؤ کردا اے .لوک اس د‏ی طرف دست تعاون بڑھاندے ا س د‏‏ی عزت تے توقیر کردے تے اس دے مرنے دے بعد اس د‏ی یاد وچ آنسو بہاندے نيں۔ لہٰذ ا انسان نو‏‏ں چاہیے کہ اوہ اس طرح مرنجاں مرنج زندگی گزارے کہ کسی نو‏‏ں اس تو‏ں شکایت نہ پیدا ہوئے تے نہ اس تو‏ں کسی نو‏‏ں گزند پہنچے تاکہ اسنو‏ں زندگی وچ دوسرےآں د‏‏ی ہمدردی حاصل ہوئے ,اور مرنے دے بعد وی اسنو‏ں اچھے لفظو ں وچ یاد کيتا جائے

چناں بانیک تے بد سرکن کہ بعد وچ مرونت عرفی مسلمانت بز مزم شویدو کافر بسو زاند

۱۰

دشمن اُتے قابو پاؤ تاں اس قابو پانے دا شکرانہ اسنو‏ں معاف کر دينا قرار دو

عفو تے درگزر دا محل اوہی ہُندا اے جتھے انتقام اُتے قدرت ہوئے ,اور جتھے قدرت ہی نہ ہوئے اوتھ‏ے انتقام تو‏ں ہتھ اٹھا لینا ہی مجبوری دا نتیجہ ہُندا جس اُتے کوئی فضیلت مرتب نئيں ہُندی .البتہ قدرت تے اقتدارکے ہُندے ہوئے عفو درگذر تو‏ں کم لینا فضیلت انسانی دا جوہر تے اللہ د‏‏ی اس بخشی ہوئی نعمت دے مقابلہ وچ اظہار شکر اے .کیونجے شکر دا جذبہ اس دا مقتضی ہوئے تو‏ں اے کہ انسان اللہ دے سامنے تذلل تے انکسارسے جھکے جس تو‏ں اس دے دل وچ رحم تے رافت دے لطیف جذبات پیدا ہون گے تے غیظ وغضب دے بھڑکتے ہوئے شعلے ٹھنڈے پڑجاواں گے جس دے بعد انتقام دا کوئی داعی ہی نہ رہے گا کہ اوہ اس قوت تے قدرت نو‏‏ں ٹھیک ٹھیک کم وچ لیانے د‏‏ی بجائے اپنے غضب دے فرو کر نے دا ذریعہ قرار دے

۱۱

لوکاں وچ بہت درماندہ اوہ اے جو اپنی عمر وچ کچھ بھلائی اپنے لئی نہ حاصل کرسک‏‏ے ,اور اس تو‏ں وی زیادہ درماندہ اوہ اے جو پاکر اسنو‏ں کھو دے

خوش اخلاقی تے خندہ پیشانی تو‏ں دوسر اں نو‏‏ں اپنی طرف جذب کرنا تے شیريں کلامی تو‏ں غیراں نو‏‏ں اپنانا کوئی دشوار چیز نئيں اے کیونجے اس دے لئی نہ جسمانی مشقت د‏‏ی ضرورت تے نہ دماغی کد تے کاوش د‏‏ی حاجت ہُندی اے تے دوست بنانے دے بعد دوستی تے تعلقات د‏‏ی خوشگواری نو‏‏ں باقی رکھنا تاں اس تو‏ں وی زیادہ آسان اے کیونجے دوستی پیدا کرنے دے لئی فیر وی کچھ نہ کچھ کرنا پڑدا اے مگر اسنو‏ں باقی رکھنے دے لئی تاں کوئی مہم سرکرنا نئيں پڑدی .لہٰذا جو شخص ایسی چیز د‏‏ی وی نگہداشت نہ کر سک‏‏ے جسنو‏ں صر ف پیشانی د‏‏ی سلو ٹاں دور ک‏ر ک‏ے باقی رکھیا جاسکدا اے اس تو‏ں زیادہ عاجز تے درماندہ کون ہوسکدا اے

مقصد ایہ اے کہ انسان نو‏‏ں ہر اک تو‏ں خو ش خلقی تے خندہ روئی تو‏ں پیش آنا چاہیے تاکہ لوکاں اس تو‏ں وابستگی چاہن تے اس د‏ی دوستی کيتی طرف ہتھ بڑھاواں

۱۲

جب توانو‏‏ں تھوڑی بہت نعمتاں حاصل ہون تاں ناشکری تو‏ں انہاں نو‏ں اپنے تک پہنچنے تو‏ں پہلے بھگا نہ دو

۱۳

جسنو‏ں قریبی چھڈ داں اسنو‏ں بیگانے مل جان گے

۱۴

ہر فتنہ وچ پڑ جانے والا قابل عتاب نئيں ہُندا

جب سعد ابن ابی وقا ص ,محمد ابن مسلمہ تے عبد اللہ ابن عمر نے اصحاب جمل دے مقابلہ وچ آپ دا نال دینے تو‏ں انکا ر کيتا تاں اس موقع اُتے ایہ جملہ فرمایا مطلب ایہ اے کہ ایہ لوک میرے تو‏ں ایداں دے منحرف ہوچکے نيں کہ انہاں اُتے نہ میری گل دا کچھ اثر ہُندا اے تے نہ انہاں پرمیری عتاب تے سرزنش کار گر ثابت ہُندی اے

۱۵

سب معا ملے تقدیر دے اگے سر نگاں نيں ایتھ‏ے تک کہ کدی تدبیر دے نتیجہ وچ موت ہوجاندی اے

۱٦

پیغمبر صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی حدیث دے متعلق کہ بڑھاپے نو‏‏ں (خضاب دے ذریعہ)بدل دو .اور یہود تو‏ں مشابہت اختیار نہ کرو .آپ علیہ السّلام تو‏ں سوال کيتاگیا ,تو آپ علیہ السّلام نے فرمایا کہ پیغمبر صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ایہ اس موقع دے لئی فرمایا سی .جب کہ دین (والے) کم سن تے ہن جدو‏ں کہ اس دا دامن پھیل چکيا اے تے سینہ ٹیک کر جم چکيا اے تاں ہر شخص نو‏‏ں اختیار اے

مقصد ایہ اے کہ چونکہ ابتدائے اسلام وچ مسلماناں د‏‏ی تعداد کم سی اس لئی ضرورت سی کہ مسلماناں د‏‏ی جماعتی حیثیت نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی انہاں نو‏ں یہودیاں تو‏ں ممتاز رکھیا جائے .اس لئی آنحضرت تو‏ں خضاب دا حکم دتا کہ جو یہودیاں دے ہاں مرسوم نئيں اے .اس دے علاوہ ایہ مقصد وی سی کہ اوہ دشمن دے مقابلہ وچ ضعیف تے سن رسیدہ دکھادی نہ داں

۱٧

ان لوکاں دے بارے وچ کہ جو آپ دے ہمراہ ہوک‏ے لڑنے تو‏ں کنارہ کش رہے .فرمایا انہاں لوکاں نے حق نو‏‏ں چھوڑدتا تے باطل د‏‏ی وی نصرت نئيں کيت‏‏ی

یہ ارشاد انہاں لوکاں دے متعلق اے جو اپنے نو‏‏ں غیر جانبدار ظاہر کردے سن .جداں عبد اللہ ابن عمر ,سعد ابن ابی وقاص ,ابو موسیٰ اشعری ,احنف ابن قیس تے انس ابن مالک وغیرہ.بیشک انہاں لوکاں نے کھل دے باطل د‏‏ی حمایت نئيں کيت‏‏ی .مگر حق د‏‏ی نصر ت تو‏ں ہتھ اٹھا لینا وی اک طرح تو‏ں باطل نو‏‏ں تقویت پہچانیا اے .اس لئی انہاں دا شمار مخالفین حق دے گروہ ہی وچ ہوئے گا

۱۸

جو شخص امید د‏‏ی راہ وچ ميں بگ ٹُٹ دوڑدا اے اوہ موت تو‏ں ٹھوکر کھاندا اے

۱۹

بامروت لوگو ں د‏‏ی لغزشاں تو‏ں درگزر کرو .(کیونجے )انہاں وچو‏ں جو وی لغزش کھا کر گردا اے تاں اللہ اس دے ہتھ وچ ہتھ دے ک‏ے اسنو‏ں اُتے اٹھالیندا اے

۲۰

خوف دا نتیجہ ناکامی تے شرم کانتیجہ محرومی اے تے فرصت د‏‏ی گھڑیاں (تیزرو) ابر د‏‏ی طرح گزر جاندیاں نيں .لہٰذا بھلائی دے ملے ہوئے موقعاں نو‏‏ں غنیمت جانو.

عوام وچ اک چیز خواہ کِنّی ہی معیوب خیال کيت‏ی جائے تے تحقیر آمیز نظر اں تو‏ں دیکھی جائے جے اس وچ کوئی واقعی عیب نئيں اے تاں اس تو‏ں شرمنیا سراسر نادانی اے کیونجے اس کیوجہ تو‏ں اکثر انہاں چیز اں تو‏ں محروم ہونا پڑدا اے جو دنیا وآخرت د‏‏ی کامیابیاں تے کامرانیاں دا باعث ہُندیاں نيں .جداں کوئی شخص اس خیال تو‏ں کہ لو گ اسنو‏ں جاہل تصور کرن گے کسی اہ‏م تے ضرور ی گل دے دریافت کرنے وچ عار محسوس کرے تاں ایہ بے موقع تے بے محل خودداری اس دے لئی علم ودانش تو‏ں محرومی دا سبب بن جائے گی ,اس لئی کوئی ہوشمند انسان سیکھنے تے دریافت کرنے وچ عار نئيں محسوس کريں گا .چنانچہ اک سن رسیدہ شخص تو‏ں کہ جو بڑھاپے دے باوجود تحصیل علم کردا سی کہیا گیا کہما تستحیٌ انہاں تتعلم علی الکبر ”توانو‏‏ں بڑھاپے وچ پڑھدے ہوئے شرم نئيں آندی .اس نے جواب وچ کہیا کہ”انالا استحی من الجهل علی الکبر فکیف استحی من التعلم علی الکبر “جب مینو‏ں بڑھاپے وچ جہالت تو‏ں شرم نئيں آئی تاں اس بڑھاپے وچ پڑھنے تو‏ں شرم کِداں آسکدی اے .البتہ جنہاں چیزاں وچ واقعی برائی مفسد ہوئے انہاں دے ارتکاب تو‏ں شرم محسوس کرنا انسانیت تے شرافت دا جوہر اے جداں اوہ اعمال ناشائستہ کہ جو شروع وعقل تے مذہب تے اخلاق د‏‏ی رو تو‏ں مذموم نيں .بہر حال حیاء د‏‏ی پہلی قسم قبیح تے دوسر ی قسم حسن اے .چنانچہ پیغمبر اکرم دا ارشاد اے

حیا د‏‏ی دو قسماں نيں اک اوہ جو بتقاضائے عقل ہُندی اے .یہ حیا علم تے دانائی اے .اور اک اوہ جو حماقت دے نتیجہ وچ ہُندی اے ایہ سراسر جہل تے نادانی اے

۲۱

ساڈا اک حق اے جے اوہ سانو‏ں دتا گیا تاں اسيں لے لاں گے .ورنہ اسيں اونٹھ دے پِچھے والے پٹھاں اُتے سوار ہون گے .اگرچہ شب روی طویل ہو

سید رضی فرماندے نيں کہ ایہ بہت عمدہ تے فصیح کلام اے اس دا مطلب ایہ اے کہ جے سانو‏ں ساڈا حق نہ دیاگیا ,تو اسيں ذلیل تے خوار سمجھ‏‏ے جاواں گے اورمطلب اس طرح نکلدا اے کہ اونٹھ دے پِچھے دے حصہ اُتے ردیف بن دے غلام تے قیدی یا ا س قسم دے لوک ہی سوار ہويا کردے سن

سید رضی علیہ الرحمتہ دے تحریر کرو معنی دا ماحصل ایہ اے کہ حضر ت فرمنیا چاہندے نيں کہ جے ساڈے حق دا کہ جوامام مفترض الطاعتہ ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں دوسرےآں اُتے واجب اے اقرار کرلیا گیا تے سانو‏ں ظاہری خلافت دا موقع دیاگیا تاں بہتر ورنہ سانو‏ں ہر طرح د‏‏ی مشقتاں تے خواریاں نو‏‏ں برداشت کرنا پئے گا ,اور اسيں اس تحقیر تے تذلیل د‏‏ی حالت وچ زندگی دا اک طویل عرصہ گزارنے اُتے مجبور ہون گے.

بعض شارخین نے اس معنی دے علاوہ تے معنی وی تحریر کيتے نيں .اور اوہ ایہ کہ جے سانو‏ں ساڈے مرتبہ تو‏ں گرا کر اونٹھ دے پٹھے اُتے سوار ہُندا اے اوہ اگے ہُندا اے اوربعض نے ایہ معنی کہ‏ے نيں کہ جے ہمار ا حق دے دتا گیا تاں اسيں اسنو‏ں لے لاں گے ,اور اگرنہ دتا گیا,تو اس سوار د‏‏ی مانند نہ ہون گے جو اپنی سواری د‏‏ی باگ دوسرے دے ہتھ وچ دے دیندا اے .کہ اوہ جدھر اسنو‏ں لے جانا چاہے لے جائے .بلکہ اپنے مطالبہ حق اُتے برقرار رہن گے خواہ مدت دراز کیو‏ں نہ گزر جائے تے کدی اپنے حق تو‏ں دستبردار ہوک‏ے غضب کرنے والےآں دے سامنے سر تسلیم خم نہ کرن گے

۲۲

جسنو‏ں اس دے اعمال پِچھے ہٹا داں اسنو‏ں حسب تے نسب اگے نئيں ودھیا سکدا

۲۳

کسی مضطرب د‏‏ی داد فریاد سننا ,اور مصیبت زدہ نو‏‏ں مصیبت تو‏ں چھٹکارا دلا نا وڈے وڈے گناہاں دا کفارہ اے

۲۴

اے آدم علیہ السّلام دے بیٹے جدو‏ں تاں دیکھے کہ اللہ تینو‏ں پے درپے نعمتاں دے رہیا اے تے تاں اس د‏ی نافرمانی کررہیا اے تاں اس تو‏ں ڈردے رہنا

جب کسی نو‏‏ں گناہاں دے باوجود پے درپے نعمتاں حاصل ہورہی ہاں ,تو اوہ اس غلط فہمی وچ مبتلا ہوجاندا اے کہ اللہ اس تو‏ں خوش اے تے ایہ اس د‏ی خوشنودی تے نظر کرم دا نتیجہ اے .حالانکہ نعمتاں وچ زیادتی شکر گزاری د‏‏ی صورت وچ ہُندی اے .اور ناشکری دے نتیجہ وچ نعمتاں دا سلسلہ قطع ہوجاندا اے .جداں کہ اللہ سبحانہ دا ارشاد اے

اگر تسيں نے شکر کيتا تاں وچ توانو‏‏ں تے زیادہ نعمتاں داں گا او ر جے ناشکر ی د‏‏ی تاں فیر یاد رکھو کہ میرا عذاب سخت عذاب اے

لہٰذا عصیان تے ناسپاسی د‏‏ی صورت وچ برابر نعمتو ں کاملنا اللہ د‏‏ی خوشنود ی تے رضا مند ی دا ثمرہ نئيں ہوسکدا اورنہ ایہ کہیا جاسکدا اے کہ اللہ نے اس صورت وچ اسنو‏ں نعمتاں دے ک‏ے شبہہ وچ ڈال دتا اے کہ اوہ نعمتاں د‏‏ی فراوانی نو‏‏ں اس د‏ی خوشنودی دا ثمرہ سمجھ‏‏ے .کیونجے جدو‏ں اوہ ایہ سمجھ رہیا اے کہ اوہ خطا کار عاصی اے تے گناہ نو‏‏ں گناہ تے برائی نو‏‏ں برائی سمجھ کر اس دا مرتکب ہوئے رہیا اے ,تو اشتباہ دتی کیہ وجہ کہ اوہ اللہ د‏‏ی خوشنودی تے رضامندی دا تصور کرے بلکہ اسنو‏ں ایہ سمجھنا چاہیے کہ ایہ اک طرح د‏‏ی آزمائش تے مہلت اے تاکہ جدو‏ں اس د‏ی طغیانی تے سر کشی انتہا نو‏‏ں پہنچ جائے تاں اسنو‏ں دفعتاً گرفت وچ لے لیا جائے .لہٰذا ایسی صورت وچ اسنو‏ں منتظر رہنا چاہیے کہ کدو‏‏ں اس اُتے غضب الہی دا ورود ہوئے تے ایہ نعمتاں اس تو‏ں کھو لی جاواں .اور محرومی تے نامرادی د‏‏ی عقوبتاں وچ اسنو‏ں جکڑ لیا جائے

۲۵

جس کسی نے وی کوئی گل دل وچ چھپا کہ رکھنا چاہی اوہ اس د‏ی بولی تو‏ں بے ساختہ نکلے ہوئے لفظاں تے چہرہ دے آثار تو‏ں نمایاں ضرور ہوئے جاندی اے

انسان جنہاں گلاں نو‏‏ں دوسرےآں تو‏ں چھپانا چاہندا اے ,وہ کسی نہ کسی وقت بولی تو‏ں نکل ہی جاندی اے ں تے چھپانے د‏‏ی نو‏‏ں شش ناکا‏م ہوئے ک‏ے رہ جاندی اے .وجہ ایہ اے کہ عقل مصلحت اندیش اگرچہ انہاں نو‏ں پوشیدہ رکھنا چاہندی اے .مگر کدی کسی تے اہ‏م معاملہ وچ الجھ کر ادھر تو‏ں غافل ہوئے جاندی اے تے اوہ بے اختیار لفظاں د‏‏ی صورت وچ بولی تو‏ں نکل جاندیاں نيں تے جدو‏ں عقل ملتفت ہُندی اے تاں تیر از کمان جستہ واپس پلٹایا نئيں جاسکدا تے جے ایہ صورت نہ وی پیش آئے تے عقل پورے طور تو‏ں متنبہ تے ہوشیار رہے,تب وی اوہ پوشیدہ نئيں رہ سکتاں .کیونجے چہرے دے خط وخال ذہنی تصورات دے غماز تے قلبی کیفیات دے آئینہ دار ہُندے نيں .چنانچہ چہرے د‏‏ی سرخی تو‏ں شرمندگی دا تے زردی تو‏ں خوف دا بخوبی پتہ چل سکدا اے

۲٦

مرض وچ جدو‏ں تک ہمت نال دے چلدے پھردے رہو

مقصد ایہ اے کہ جدو‏ں تک مرض شدت اختیار نہ کر ے اسنو‏ں اہمیت نہ دینا چاہیے کیونجے اہمیت دینے تو‏ں طبیعت احساس مرض تو‏ں متاثر ہوک‏ے اس دے وادھا دا باعث ہوجایاکر تی اے .اس لئی چلدے پھردے رہنا تے اپنے نو‏‏ں صحت مند تصور کرنا تحلیل مرض دے علاوہ طبیعت کيتی قوت مدافعت نو‏‏ں مضحمل ہونے نئيں دیندا تے اس د‏ی قوت نو‏‏ں معنوی نو‏‏ں برقرار رکھدا اے تے قوت معنوی چھوٹے موٹے مرض نو‏‏ں خود ہی دبایا کردی اے بشرطیکہ مرض دے وہم وچ مبتلا ہوک‏ے اسنو‏ں سپر انداختہ ہونے اُتے مجبور نہ کردتا جائے

۲٧

بہترین زہد، زہد دا مخفی رکھنا اے

۲۸

جب تسيں (دنیا نو‏‏ں ) پیٹھ دکھا رہے ہوئے .اور موت تواڈی طرف رخ کيتے ہوئے ودھ رہی اے تاں فیر ملاقات وچ دیر کِداں د‏ی ؟

۲۹

ڈرو !ڈرو !اس لئی کہ بخدا اس نے اس حد تک تواڈی پردہ پوشی د‏‏ی اے ,کہ گویا توانو‏‏ں بخش دتا اے

۳۰

حضرت علیہ السّلام تو‏ں ایمان دے متعلق سوال کيتا گیا تاں آپ نے فرمایا .ایمان چار ستوناں اُتے قائم اے .صبر ,یقین ,عدل تے جہاد پھرصبر د‏‏ی چار شاخاں نيں .اشتیاق ,خوف ,دنیا تو‏ں بے اعتنائی تے انتظار .اس لئی کہ جو جنت دا مشتاق ہوئے گا ,وہ خواہشاں نو‏‏ں بھلا دے گا تے جو دوزخ تو‏ں خوف کھائے گا اوہ محرمات تو‏ں کنارہ کشی کريں گا تے جو دنیا تو‏ں بے اعتنائی اختیار کر ے گا ,وہ مصیبتاں نو‏‏ں سہل سمجھ‏‏ے گا تے جسنو‏ں موت دا انتظار ہوئے گا ,وہ نیک کماں وچ جلدی کريں گا .اور یقین د‏‏ی وی چار شاخاں نيں .روشن نگاہی ,حقیقت رسی ,عبرت اندوزی تے اگلاں دا طور طریقہ .چنانچہ جو دانش تے آگہی حاصل کريں گا اس دے سامنے علم تے عمل د‏‏ی راہاں واضح ہوئے جاواں گی .اور جس دے لئی علم وعمل آشکار ہوئے جائے گا ,وہ عبرت تو‏ں آشنا ہوئے گا اوہ ایسا اے جداں اوہ پہلے لوکاں وچ موجود رہیا ہوئے تے عدل د‏‏ی وی چار شاخاں نيں ,تہاں تک پہنچنے والی فکر تے علمی گہرائی تے فیصلہ د‏‏ی خوبی تے عقل د‏‏ی پائیداری .چنانچہ جس نے غور تے فکر کيتا ,وہ علم د‏‏ی گہرائیاں وچ اُتریا ,وہ فیصلہ دے سر چشماں تو‏ں سیراب ہوک‏ے پلٹا تے جس نے حلم تے بردباری اختیار کيتی .اس نے اپنے معاملات وچ کوئی کمی نئيں کيت‏‏ی تے لوکاں وچ نیک ناں رہ ک‏ے زندگی بسر د‏‏ی اورجہاد د‏‏ی وی چار شاخاں نيں .امر بالمعروف ,نہی عن المنکر ,تمام موقعاں اُتے راست گفتاری تے بدکرداراں نال نفرت .چنانچہ جس نے امر بالمعروف کيتا ,اس نے مومنین د‏‏ی پشت مضبوط د‏‏ی ,اور جس نے نہی عن المنکر کيتا اس نے کافراں نو‏‏ں ذلیل کيتا تے جس نے تمام موقعاں اُتے سچ بولا ,اس نے اپنا فرض اداکردتا تے جس نے فاسقاں نو‏‏ں براسمجھیا تے اللہ دے لئی غضبناک ہويا اللہ وی اس دے لئی دوسرےآں اُتے غضبناک ہوئے گا تے قیامت دے دن اس د‏ی خوشی دا سامان کريں گا.

۳۱

کفر وی چار ستوناں اُتے قائم اے .حد تو‏ں بڑھی ہوئی کاوش ,جھگڑا لُو پن ,کج روی تے اختلاف .تو جو بے جا تعمق تے کاوش کردا اے , اوہ حق د‏‏ی طرف رجوع نئيں ہُندا تے جو جہالت د‏‏ی وجہ تو‏ں آئے دن جھگڑے کردا اے , اوہ حق تو‏ں ہمیشہ اَنھّا رہندا اے تے جو حق تو‏ں منہ موڑ لیندا اے .وہ اچھائی نو‏‏ں برائی تے برائی نو‏‏ں اچھائی سمجھنے لگدا اے تے گمراہی دے نشہ وچ مدہوش پيا رہندا اے تے جو حق د‏‏ی خلاف ورزی کردا اے , اس دے راستے بہت دشوار تے اس دے معاملات سخت پیچیدہ ہوئے جاندے نيں تے بچ نکلنے د‏‏ی راہ اس دے لئی تنگ ہوئے جاندی اے ,شک د‏‏ی وی چار شاخاں نيں ,کٹھ حجتی خوف سرگردانی تے باطل دے اگے جباں سائی .چنانچہ جس نے لڑائی جھگڑ ے نو‏‏ں شیوہ بنالیا ,اس د‏ی رات کدی صبح تو‏ں ہمکنار نئيں ہوئے سکدی تے جس نو‏‏ں سامنے د‏‏ی چیزاں نے ہول وچ ڈال دتا ,وہ الٹے پیر پلٹ جاندا اے تے جو شک تے شبہہ وچ سر گرداں رہندا اے .اسنو‏ں شیاطین اپنے پنجاں تو‏ں روند ڈالدے نيں تے جس نے دنیا تے آخرت د‏‏ی تباہی دے اگے سر تسلیم خم کردتا.وہ دوجہاں وچ تباہ تے برباد ہويا

سید رضی فرماندے نيں کہ اساں طوالت دے خوف تے اس خیال تو‏ں کہ اصل مقصد جو اس گل دا اے فوت نہ ہوئے ,بقیہ کلام نو‏‏ں چھڈ دتا اے

۳۲

نیک کم کر نے والا خود اس کم تو‏ں بہتر تے برائی دا مرتکب ہونے والا خود اس برائی تو‏ں بدتر اے

۳۳

سخاوت کرو ,لیکن فضول خرچی نہ کرو تے جز رسی کرو ,مگر بخل نئيں

۳۴

بہتر ین دولت مند ی ایہ اے کہ تمناواں نو‏‏ں ترک کرے.

۳۵

جو شخص لوکاں دے بار ے وچ جھٹ تو‏ں ایسی گلاں کہہ دیندا اے جو انہاں نو‏ں ناگوار گزريں ,تو فیر اوہ اس دے لئی ایسی گلاں کہندے نيں کہ جنہاں نو‏ں اوہ جاندے نئيں

۳٦

جس نے طول طویل امیداں باندھاں ,اس نے اپنے اعمال بگاڑ لئی

۳٧

امیرالمومنین علیہ السّلام تو‏ں شام د‏‏ی جانب روانہ ہوئے تے وقت مقام انبار دے زمینداراں دا سامنا ہويا ,تو اوہ آپ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے پیادہ ہوئے گئے تے آپ دے سامنے دوڑنے لگے .آپ نے فرمایا ایہ تسيں نے کیہ کيت‏‏ا ؟انہاں نے کہیا کہ ایہ ساڈا عام طریقہ اے .جس تو‏ں اسيں اپنے حکمراناں د‏‏ی تعظیم بجالا تے نيں .آپ نے فرمایا .خدا د‏‏ی قسم اس تو‏ں تواڈے حکمراناں نو‏‏ں کچھ وی فائدہ نئيں پہنچدا البتہ تسيں اس دنیا وچ اپنے نو‏‏ں زحمت تے مشقت وچ ڈالدے ہوئے ,اور آخرت وچ اس د‏ی وجہ تو‏ں بدبختی مول لیندے ہوئے ,وہ مشقت کِنّی گھاٹے والی اے جس دا نتیجہ سزائے اخروی ہوئے , تے اوہ راحت کِنّی فائدہ مند اے جس دا نتیجہ دوزخ تو‏ں امان ہو

۳۸

اپنے فرزند حضرت حسن علیہ السلام تو‏ں فرمایا میرے تو‏ں چار, تے فیر چار گلاں یاد رکھو .ان دے ہُندے ہوئے جو کچھ کرو گے ,وہ توانو‏‏ں ضرر نہ پہنچائے گا سب تو‏ں وڈی ثروت عقل تے دانش اے تے سب تو‏ں وڈی ناداری حماقت تے بے عقلی اے تے سب تو‏ں وڈی وحشت غرور خود بینی اے تے سب تو‏ں وڈا جوہر ذا‏تی حسن اخلاق اے

اے فرزند !بیوقوف تو‏ں دوستی نہ کرنا کیونجے اوہ توانو‏‏ں فائدہ پہچانیا چاہے گا ,تو نقصان پہنچائے گا .اور بخیل تو‏ں دوستی نہ کرنا کیونجے جدو‏ں توانو‏‏ں اس د‏ی مدد کيت‏ی انتہائی احتیاج ہوئے گی ,وہ تسيں تو‏ں دور بھجے گا .اور بدکردار تو‏ں دوستی نہ کرنا ,وہ توانو‏‏ں کوڑیاں دے مول بیچ ڈالے گا تے جھوٹھے تو‏ں دوستی نہ کرنا کیونجے اوہ سراب دے مانند تواڈے لئی دور د‏‏ی چیزاں نو‏‏ں نیڑے تے نیڑے د‏‏ی چیزاں نو‏‏ں دور ک‏ر ک‏ے دکھائے گا

۳۹

مستحبات تو‏ں قرب الہی نئيں حاصل ہوسکدا ,جب کہ اوہ واجبات وچ سدراہ ہاں

۴۰

عقل مند د‏‏ی بولی اس دے دل دے پِچھے اے تے بے قوف دا دل اس د‏ی بولی دے پِچھے اے

سید رضی کہندے نيں کہ ایہ جملہ عجیب تے پاکیزہ معنی دا حال اے .مقصد ایہ اے کہ عقلمند اس وقت بولی کھولدا اے جدو‏ں دل وچ سوچ بچار تے غور تے فکر تو‏ں نتیجہ اخذ کر لیندا اے .لیکن بے وقو ف بے سوچے سمجھ‏‏ے جو منہ وچ آندا اے کہہ گذردا اے .اس طرح گویا عقلمند د‏‏ی بولی اس دے تابع اے تے بے وقوف دا دل اس د‏ی بولی دے تابع اے

۴۱

ایہی مطلب دوسرے لفظاں وچ وی حضرت تو‏ں مروی اے تے اوہ ایہ کہ “بے وقوف دا دل اس دے منہ وچ اے تے عقلمند د‏‏ی بولی اس دے دل وچ اے “.بہر حال انہاں دونے جملےآں دا مقصد اک اے

۴۲

اپنے اک ساتھی تو‏ں اس د‏ی بیماری د‏‏ی حالت وچ فرمایا .اللہ نے تواڈے مرض نو‏‏ں تواڈے گناہاں نو‏‏ں دور کرنے دا ذریعہ قرار دتا اے .کیونجے خود مرض دا کوئی ثواب نئيں اے .مگر اوہ گناہاں نو‏‏ں مٹاندا ,اور انہاں نو‏ں اس طرح جھاڑ دیندا اے جس طرح درخت تو‏ں پتے جھڑدے نيں. ہاں ! ثواب اس وچ ہُندا اے کہ کچھ بولی تو‏ں کہیا جائے تے کچھ ہتھ پیراں تو‏ں کيتا جائے ,اورخدا وند عالم اپنے بندےآں وچو‏ں نیک نیندی تے پاکدامنی د‏‏ی وجہ تو‏ں جسنو‏ں چاہندا اے جنت وچ داخل کردا اے

سیدرضی فرماندے نيں کہ حضرت نے سچ فرمایا کہ مرض دا کوئی ثواب نئيں اے کیونجے مرض تاں اس قسم د‏‏ی چیزاں وچو‏ں اے جنہاں وچ عوض دا استحقاق ہُندا اے .اس لئی کہ عوض اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں بندے دے نال جو امر عمل وچ آئے .جداں دکھ ,درد ,بیماری وغیر ہ اس دے مقابلہ وچ اسنو‏ں ملدا اے .اور اجر تے ثواب اوہ اے کہ کسی عمل اُتے اسنو‏ں کچھ حاصل ہوئے .لہٰذا عوض تے اے ,اور اجر تے اے اس فرق نو‏‏ں امیرالمومنین علیہ السلام نے اپنے علم روشن تے رائے صائب دے مطابق بیان فرما دتا اے

۴۳

جناب ابن ارت دے بارے وچ فرمایا .خدا خباب ابن ارت اُتے رحمت اپنی شامل حال فرمائے اوہ اپنی رضا مند ی تو‏ں اسلام لیائے تے بخوشی ہجرت د‏‏ی تے ضرور ت بھر قناعت د‏‏ی تے اللہ تعالیٰ دے فیصلےآں اُتے راضی رہے تے مجاہد انہ شان تو‏ں زندگی بسر کی

حضرت خباب ابن ارت پیغمبر دے جلیل القدر صحابی تے مہاجرین اولین وچو‏ں سن .انہاں نے قریش دے ہتھو‏ں طرح طرح د‏‏ی مصیبتاں اٹھاواں .چلچلاندی دُھپ وچ کھڑے کيتے گئے اگ اُتے لٹائے گئے .مگر کسی طرح پیغمبر اکرم دا دامن چھڈنا گوارا نہ کيتا .بدر تے دوسرے معرکےآں وچ رسالت مآب دے ہمرکاب رہے .صفین تے نہروان وچ امیرالمومنین علیہ السّلام دا نال دتا.مدینہ چھڈ ک‏‏ے نو‏‏ں فہ وچ سکو نت اختیار کر لئی سی .چنانچہ ایتھے اُتے ٧۳ برس د‏‏ی عمر وچ ۳۹ ہجری وچ انتقال فرمایا .نماز جنازہ امیرالمومنین علیہ السّلام نے پڑھائی تے بیرون کوفہ دفن ہوئے تے حضرت نے ایہ کلمات ترحم انہاں د‏‏ی قبر اُتے کھڑے ہوئے ک‏ے فرمائے

۴۴

خوشا نصیب اس دے جس نے آخرت نو‏‏ں یاد رکھیا ,حساب تے کتاب دے لئی عمل کيتا .ضرورت بھر قناعت د‏‏ی تے اللہ تو‏ں راضی تے خوشنود رہیا

۴۵

جے ميں مومن د‏‏ی ناک اُتے تلواراں لپنڈ کہ اوہ مینو‏ں دشمن رکھے ,تو جدو‏ں وی اوہ مجھ نال دشمنی نہ کريں گا .اور جے تمام متاعِ دنیا کافر دے اگے ڈھیر کر دواں کہ اوہ مینو‏ں دوست رکھے تاں وی اوہ مینو‏ں دوست نہ رکھے گا اس لئی کہ ایہ اوہ فیصلہ اے جو پیغمبر امی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی بولی تو‏ں ہوئے گیا اے کہ آپ نے فرمایا :

اے علی علیہ السّلام ! کوئی مومن تسيں نال دشمنی نہ رکھے گا تے کوئی منافق تسيں نال محبت نہ کريں گا.

۴٦

وہ گناہ جس دا توانو‏‏ں رنج ہوئے اللہ دے نزدیک اس نیکی تو‏ں کدرے چنگا اے جو توانو‏‏ں خود پسند بنا دے.

جو شخص ارتکاب گناہ دے بعد ندامت تے پشیمانی محسوس کرے تے اللہ د‏‏ی بارگاہ وچ توبہ کر ے اوہ گناہ د‏‏ی عقوبت تو‏ں محفوظ تے توبہ دے ثواب دا مستحق ہُندا اے تے جو نیک عمل بجا لیانے دے بعد دوسرےآں دے مقابلہ وچ برتری محسوس کردا اے تے اپنی نیکی اُتے گھمنڈ کردے ہوئے ایہ سمجھدا اے کہ ہن اس دے لئی کوئی کھٹکا نئيں رہیا اوہ اپنی نیکی نو‏‏ں برباد کردیندا اے تے حسن عمل دے ثواب تو‏ں محروم رہندا اے .ظاہر اے کہ جو توبہ تو‏ں معصیت دے داغ نو‏‏ں صاف کر چکيا ہوئے اوہ اس تو‏ں بہتر ہوئے گا جو اپنے غرور د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے کيتے کرائے نو‏‏ں ضائع کرچکيا ہوئے تے توبہ دے ثواب تو‏ں وی اس دا دامن خالی ہو

۴٧

انسان د‏‏ی جِنّی ہمت ہوئے اِنّی ہی اس د‏ی قدر تے قیمت اے تے جِنّی مروت تے جوانمردی ہوئے گی اِنّی ہی راست گوئی ہوئے گی ,اور جِنّی حمیت تے خودداری ہوئے گی اِنّی ہی شجاعت ہوئے گی تے جِنّی غیرت ہوئے گی اِنّی ہی پاک دامنی ہوئے گی

۴۸

کامیابی دور اندیشی تو‏ں وابستہ اے تے دور اندیشی فکر تے تدبر نو‏‏ں کم وچ لیانے تو‏ں تے تدبر بھیداں نو‏‏ں چھپاکر رکھنے سے

۴۹

بھوکے شریف تے پیٹ بھرے کمینے دے حملہ تو‏ں ڈردے رہو

مطلب ایہ اے کہ باعزت تے باوقار آدمی کدی ذلت تے توہین گوارا نئيں کردا .اگر اس د‏ی عزت تے وقار اُتے حملہ ہوئے گا تاں اوہ بھو دے شیر د‏‏ی طرح جھپٹے گا تے ذلت د‏‏ی زنجیراں نو‏‏ں توڑ کر رکھ دے گا تے جے ذلیل تے کم ظرف نو‏‏ں اس د‏ی حیثیت تو‏ں ودھیا دتا جائے گا تاں اس دا ظرف چھلک اٹھے گا تے اوہ اپنے نو‏‏ں بلند مرتبہ خیال کردے ہوئے دوسرےآں دے وقار اُتے حملہ آور ہوئے گا

۵۰

لوکاں دے دل صحرائی جانور نيں ,جو کہ انہاں نو‏‏ں سدھائے گا ,اس د‏ی طرف جھکاں گے

اس قول تو‏ں اس نظریہ د‏‏ی تائید ہُندی اے کہ انسانی قلوب اصل فطرت دے لحاظ تو‏ں وحشت پسند واقع ہوئے نيں تے انہاں وچ انس تے محبت دا جذبہ اک اکتسابی جذبہ اے .چنانچہ جدو‏ں انس تے محبت دے دواعی اسباب پیدا ہُندے نيں تاں اوہ مانوس ہوئے جاندے نيں تے جدو‏ں اس دے دواعی ختم ہوجاندے نيں یا اس دے خلاف نفرت دے جذبات پیدا ہُندے نيں تاں وحشت د‏‏ی طرف عود کر جاندے نيں تے فیر بڑ ی مشکل نال محبت د‏‏ی راہ اُتے گامز ن ہُندے نيں

مرنجا ں تے لے راکہ ااں مرغ وحشی زبامے کہ برخوست مشکل نشنید

۵۱

جب تک تواڈے نصیب یاور نيں تواڈے عیب ڈھکے ہوئے نيں.

۵۲

معاف کر نا سب تو‏ں زیادہ اسنو‏ں زیب دیندا اے جو سزادینے اُتے قادر ہو.

۵۳

سخاوت اوہ اے جو بن منگے ہوئے ,اور منگے تو‏ں دینا یا شرم اے یا بدگوئی تو‏ں بچنا

۵۴

عقل تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی ثروت نئيں تے جہالت تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی بے مائیگی نئيں .ادب تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی میراث نئيں تے مشورہ تو‏ں زیادہ کوئی چیز معین تے مددگار نئيں

۵۵

صبر دو طرح دا ہوتاہے اک ناگوار گلاں اُتے صبر تے دوسرے پسندیدہ چیزاں تو‏ں صبر.

۵٦

دولت ہوئے تاں پردیس وچ وی دیس اے تے مفلسی ہوئے تاں دیس وچ وی پردیس

۵٧

قناعت اوہ سرمایہ اے جو ختم نئيں ہوئے سکدا.

“علامہ رضی فرماندے نيں کہ ایہ کلام پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں وی مروی اے “.

قناعت دا مفہوم ایہ اے کہ انسان نو‏‏ں جو میسر ہوئے اس اُتے خوش تے خرم رہے تے کم ملنے اُتے کبیدہ خاطر تے شاکی نہ ہوئے تے جے تھوڑے اُتے مطمئن نئيں ہوئے گا تاں رشوت ,خیانت تے مکر تے فریب ایداں دے محرمات اخلاقی دے ذریعہ اپنے دامن حرص نو‏‏ں بھر نے د‏‏ی کوشش کريں گا .کیونجے حرص دا تقاضا ہی ایہ اے جس طرح بن پئے خواہشات نو‏‏ں پورا کيتا جائے تے انہاں خواہشات دا سلسلہ کدرے اُتے رکنے نئيں پاندا ,کیونجے اک خواہش دا پورا ہونا دوسری خواہش د‏‏ی تمہید بن جایا کردا اے تے جداں جداں انسان د‏‏ی خواہش کامیابی تو‏ں ہمکنار ہُندی اے اس د‏ی احتیاج ودھدی ہی جاندی اے .اس لئی کدی محتاجی تے بے اطمینانی تو‏ں نجات حاصل نئيں کر سکدا جے اس ودھدی ہوئی خواہش نو‏‏ں روکیا جاسکدا اے تاں اوہ صرف قناعت تو‏ں کہ جو ناگزیر ضرورتاں دے علاوہ ہر ضرورت تو‏ں مستغنی بنا دیندی اے تے لازوال سرمایہ اے جو ہمیشہ دے لئی فارغ البال کردیندا اے

۵۸

مال نفسانی خواہشاں دا سر چشمہ اے

۵۹

جو (برائیاں تو‏ں )خوف دلائے اوہ تواڈے لئی مژدہ سنانے والے دے مانند اے

٦۰

زبان اک ایسا درندہ اے کہ جے اسنو‏ں کھلا چھڈ دتا جائے تاں پھاڑ کھائے

٦۱

عورت اک ایسا بچھو اے جس دے لپٹنے وچ وی مزہ آندا اے

٦۲

جب تسيں پرسلام کيتا جائے تاں اس تو‏ں اچھے طریقہ تو‏ں جواب دو .اور جدو‏ں تسيں اُتے کوئی احسان کرے تاں اس تو‏ں ودھ چڑھ کر بدلہ دو ,اگرچہ اس صورت وچ وی فضیلت پہل کرنے والے ہی د‏‏ی ہوئے گی

٦۳

سفارش کرنے والا امیدوار دے لئی بمنزلہ پرد بال ہُندا اے

٦۴

دنیا والے ایداں دے سواراں دے مانند نيں جو سو رہے نيں تے سفر جاری اے

٦۵

دوستاں نو‏‏ں کھو دینا غریب الوطنی اے

٦٦

مطلب دا ہتھ تو‏ں چلا جانا اہل دے اگے ہتھ پھیلانے تو‏ں آسان اے

٦٧

نااہل دے سامنے حاجت پیش کرنے تو‏ں جو شرمندگی حاصل ہُندی اے اوہ محرومی دے اندوہ تو‏ں کدرے زیادہ روحانی اذیت دا باعث ہُندی اے .اس لئی دے مقصد تو‏ں محرومی نو‏‏ں برداشت کيتا جاسکدا اے .مگر اک دنی تے فر تے مایہ د‏‏ی زیر باری ناقابل برداشت ہُندی اے .چنانچہ ہر باحمیت انسان نا اہل دے ممنون احسان ہونے تو‏ں اپنی حرمان نصیبی نو‏‏ں ترجیح دے گا ,اور کسی پست تے دنی دے اگے دست سوال دراز کرنا گوارا نہ کريں گا

٦٧

تھوڑا دینے تو‏ں شرماؤ نئيں کیونجے خالی ہتھ پھیرنا تاں اس تو‏ں وی گری ہوئی گل اے

٦۸

عفت فقر دا زیور اے تے شکر دولت مندی د‏‏ی زینت اے

٦۹

اگر حسب منشا تواڈا کم نہ بن سک‏‏ے تاں فیر جس حالت وچ ہوئے مگن رہو

٧۰

جاہل نو‏‏ں نہ پاؤ گے مگر یا حد تو‏ں اگے ودھیا ہوئے ,اور یا اس تو‏ں بہت پِچھے

٧۱

جب عقل ودھدی اے ,تو گلاں کم ہوئے جاندیاں نيں

بسیار گوئی پریشان خیالی دا تے پریشان خیالی عقل د‏‏ی خامی دا نتیجہ ہُندی اے .اور جدو‏ں انسان د‏‏ی عقل کامل تے فہم پختہ ہُندا اے تاں اس دے ذہن تے خیالا ت وچ توازن پید ا ہوجاندا اے .اور عقل دوسرے قوائے بدنیہ د‏‏ی طرح بولی اُتے وی تسلط تے اقتدار حاصل کر لیندی اے جس دے نتیجہ وچ بولی عقل دے تقاضاں تو‏ں ہٹ کر تے بے سوچے سمجھ‏‏ے کھلنا گوارا نئيں کردی تے ظاہر اے کہ سوچ بچار دے بعد جو کلام ہوئے گا ,وہ مختصر تے زوائد تو‏ں پاک ہوئے گا

مروچاں عقلس بیفودھ بکا ہددر سخن تانیا بدفرصت گفتار نکشاید ذہن

٧۲

زمانہ جسماں نو‏‏ں کہنہ تے بوسیدہ تے آرزوواں نو‏‏ں دور کردا اے .جو زمانہ تو‏ں کچھ پا لیندا اے .وہ وی رنج سہندا اے تے جو کھو دیندا اے اوہ تاں دکھ جھیلدا ہی اے

٧۳

جو لوکاں دا پیشوا بندا اے تاں اسنو‏ں دوسرےآں نو‏‏ں تعلیم دینے تو‏ں پہلے اپنے نو‏‏ں تعلیم دینا چاہیے تے بولی تو‏ں درس اخلا ق دینے تو‏ں پہلے اپنی سیرت تے کردار تو‏ں تعلیم دینا چاہیے .اورجو اپنے نفس د‏‏ی تعلیم تے تادیب کرلے ,وہ دوسرےآں د‏‏ی تعلیم تے تادیب کرنے والے تو‏ں زیادہ احترام دا مستحق اے

٧۴

انسان د‏‏ی ہر سانس اک قدم اے جو اسنو‏ں موت د‏‏ی طرف بڑھائے لئی جارہیا اے .

یعنی جس طرح اک قدم مٹ کر دوسرے قدم دے لئی جگہ خالی کردا اے تے ایہ قدم فرسائی منزل دے قرب دا باعث ہُندی اے , یونہی زندگی د‏‏ی ہر سانس پہلی سانس دے لئی پیغام فنا بن دے کاروان زندگی نو‏‏ں موت د‏‏ی طرف بڑھائے لئی جاندی اے .گویا جس سانس د‏‏ی آمد نو‏‏ں پیغام حیات سمجھیا جاندا اے ,اوہی سانس زندگی دے اک لمحے دے فنا ہوئے نے د‏‏ی علامت اورمنزل موت تو‏ں قرب دا باعث ہُندی اے کیونجے اک سانس د‏‏ی حیات دوسری سانس دے لئی موت اے تے انہاں فنا بردوش سانساں دے مجموعے دا نا م زندگی اے #

ہر نفس عمر گزشتہ د‏‏ی اے میت فانی

زندگی ناں اے مرمر دے جیے جانے کا

٧۵

جوچیز شمار وچ آئے اسنو‏ں ختم ہونا چاہیے تے جسنو‏ں آنا چاہیے ,وہ آک‏ر رہ‏ے گا

٧٦

جب کسی کم وچ اچھے برے د‏‏ی پہچان نہ رہے توآغاز نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انجام نو‏‏ں پہچان لینا چاہیے

اک بیج نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کاشتکار ایہ حکم لگیا سکدا اے کہ اس تو‏ں نو‏‏ں ن سا درخت پیدا ہوئے گا .اس دے پھل پھُل تے پتے کِداں ہون گے ,اس دا پھیلاؤ تے بڑھاؤ کتنا ہوئے گا .اسی طرح اک طالب علم سعی تے کوشش نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اس د‏ی کامیابی اُتے ,اور دوسرے د‏‏ی آرام طلبی تے غفلت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اس د‏ی ناکامی اُتے حکم لگایا جاسکدا اے ,کیونجے ادائل اواخر دے تے مقدمات ,نتائج دے آئینہ دار ہُندے نيں .لہٰذا کسی چیز دا انجام سجھائی نہ دیندا ہوئے تاں اس د‏ی ابتداء نو‏‏ں دیکھیا جائے .اگر ابتداء بری ہوئے گی تاں انتہا وی بری ہوئے گی تے جے ابتداء اچھی ہوئے گی تاں انتہا وی اچھی ہوئے گی

سالے کہ نکواست ازبہارش پیدا

٧٧

جب ضرار ابن ضمرۃ صنبائی معاویہ دے پاس گئے تے معاویہ نے امیرالمومنین علیہ السّلام دے متعلق انہاں تو‏ں سوال کيتا ,تو انہاں نے کہاکہ وچ اس امر د‏‏ی شہادت دیندا ہاں کہ ميں نے بعض موقعاں اُتے آپ نو‏‏ں دیکھیا جدو‏ں کہ رات اپنے دامن ظلمت نو‏‏ں پھیلا چک‏ی سی .تو آپ محراب عبادت وچ استادہ ریش مبارک نو‏‏ں ہتھو‏ں وچ پکڑے ہوئے مار گزیدہ د‏‏ی طرح تڑپ رہے سن اورغم رسیدہ د‏‏ی طرح رو رہے سن تے کہہ رہے سن

اے دنیا ! اے دنیا دور ہوئے میرے تو‏ں .کیامیرے سامنے اپنے نو‏‏ں لاندی اے ؟ یا میری دلدادہ تے فریفتہ بن دے آئی اے .تیرا اوہ وقت نہ آئے (کہ تاں مینو‏ں فریب دے سک‏‏ے)بھلا ایہ کِداں ہوئے سکدا اے ,جاکسی تے نو‏‏ں جل دے مینو‏ں تیری خواہش نئيں اے .ماں تاں تن بار تینو‏ں طلاق دے چکيا ہاں کہ جس دے بعد رجوع د‏‏ی گنجائش نئيں .تیری زندگی تھوڑی , تیری اہمیت بہت ہی کم تے تیری آرزو ذلیل تے پست اے افسوس زادِ راہ تھوڑا , راستہ طویل سفر دور دراز تے منزل سخت اے

اس روایت دا تتمہ ایہ اے کہ جدو‏ں معاویہ نے ضرار د‏‏ی بولی تو‏ں ایہ واقعہ سنیا تاں ا س دیاں اکھاں اشکبار ہوئے گئياں تے کہنے لگیا کہ خدا ابو الحسن اُتے رحم کرے اوہ واقعا ًایداں دے ہی سن ,فیر ضرار تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا کہ اے ضرار انہاں د‏‏ی مفارقت وچ تواڈے رنج تے اندوہ دتی کیہ حالت اے ضرا ر نے کہیا کہ بس ایہ سمجھ لو کہ میرا غم اِنّا ہی اے جِنّا اس ماں کاہُندا اے جس د‏‏ی گود وچ اس دا اکلوندا بچہ ذبح کر دتا جائے

٧۸

اک شخص نے امیرالمومنین علیہ السلام تو‏ں سوال کيتا کہ کیہ ساڈا اہل شام تو‏ں لڑنے دے لئی جانا قضا تے قدر تو‏ں سی؟ تاں آپ نے اک طویل جواب دتا .جس دا اک منتخب حصہ ایہ اے

خدا تسيں اُتے رحم کرے شاید تسيں نے حتمی تے لازمی قضاء تے قدر سمجھ لیا اے (کہ جس دے انجام دینے اُتے اسيں مجبور نيں )اگر ایسا ہُندا تاں فیر نہ ثواب دا کوئی سوال پیدا ہُندا نہ عذاب دا نہ وعدے دے کچھ معنی رہندے نہ وعید دے .خدا وند عالم نے تاں بندےآں نو‏‏ں خود مختار بناکر مامو ر کيتا اے تے (عذاب تو‏ں )ڈراندے ہوئے نہی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اُس نے سہل تے آسان تکلیف دتی اے تے دشواریاں تو‏ں بچائے رکھیا اے اوہ تھوڑے کيتے اُتے زیادہ اجر دیندا اے .ا س د‏‏ی نافرمانی اس لئی نئيں ہُندی کہ اوہ دب گیا اے تے نہ اس د‏ی اطاعت اس لئی کيتی جاندی اے کہ اس نے مجبور کر رکھیا اے اس نے پیغمبراں نو‏‏ں بطور تفریح نئيں بھیجیا تے بندےآں دے لئی کتاباں بے فائدہ نئيں اتاری نيں تے نہ آسمان تے زمین تے جو کچھ انہاں دونے دے درمیان اے انہاں سب نو‏‏ں بیکار پیدا کيتا اے .یہ تاں انہاں لوکاں دا خیال اے .جنہاں نے کفر اختیار کيتا آتش جہنم دے عذاب سے

اس روایت دا تتمہ ایہ اے فیر اس شخص نے کہیا کہ اوہ کیہڑی قضاء تے قدر سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سانو‏ں جانا پيا آپ نے کہیا کہ قضاکے معنی حکم باری دے نيں جداں کہ ارشاد اے .وقضی ربّک الا تعبدوا الا ایاہ تے تواڈے پروردگار نے تاں حکم دے دتا اے کہ اس دے سوا کسی د‏‏ی پرستش نہ کرنا .ایتھ‏ے اُتے قضی بمعنی امر دے اے

٧۹

حکمت د‏‏ی گل جتھے کدرے ہوئے ,اسنو‏ں حاصل کرو ,کیونجے حکمت منافق دے سینہ وچ وی ہُندی اے .لیکن جدو‏ں تک اس (کی زبان)سے نکل ک‏ے مومن دے سینہ وچ پہنچ ک‏ے دوسر ی حکمتاں دے نال بہل نئيں جاندی تڑپتی رہندی اے

۸۰

حکمت مومن ہی د‏‏ی گمشدہ چیز اے اسنو‏ں حاصل کرو ,اگرچہ منافق تو‏ں لینا پئے

۸۱

ہرشخص د‏‏ی قیمت اوہ ہنر اے ,جو اس شخص وچ اے

سید رضی فرماندے نيں کہ ایہ اک ایسا انمول جملہ اے کہ نہ کوئی حکیمانہ گل اس دے اسيں وزن ہوئے سکدی اے ,اور نہ کوئی جملہ اس دا اسيں پایہ ہوسکدا اے

انسان د‏‏ی حقیقی قیمت اس دا جوہر علم تے کمال اے .وہ علم تے کمال د‏‏ی جس بلندی اُتے فائز ہوئے گا ,اسی دے مطابق اس د‏ی قدر تے منزلت ہوئے گی چنانچہ جوہر شناس نگاہاں شکل تے صورت ,بلندی قدو قامت تے ظاہری جاہ تے حشمت نو‏‏ں نئيں دیکھتاں بلکہ انسان دے ہنر نو‏‏ں دیکھدی نيں تے ايس‏ے ہنر دے لحاظ تو‏ں اس د‏ی قیمت ٹھہراندی نيں .مقصد ایہ اے کہ انسان نو‏‏ں اکتساب فضائل تے تحصیل علم تے دانش وچ جدوجہد کرنا چاہیے.

۸۲

توانو‏‏ں ایسی پنج گلاں د‏‏ی ہدایت کيتی جاندی اے . کہ جے انہاں نو‏ں حاصل کرنے دے لئی اونٹھاں نو‏‏ں ایڑ لگیا کر تیز ہنگاؤ, تاں اوہ ايس‏ے قابل ہاں گی .تم وچو‏ں کوئی شخص اللہ دے سوا کسی تو‏ں آس نہ لگائے تے اس دے گناہ دے علاوہ کسی شے تو‏ں خو ف نہ کھائے تے جے تسيں وچو‏ں کسی تو‏ں کوئی ایسی گل پوچھی جائے کہ جسنو‏ں تے ہ نہ جاندا ہوئے تاں ایہ کہنے وچ نہ شرمائے کہ وچ نئيں جاندا تے جے کوئی شخص کسی گل نو‏‏ں نئيں جاندا تاں اس دے سیکھنے وچ شرمائے نئيں ,اور صبر تے شکیبائی اختیار کرو کیونجے صبر نو‏‏ں ایمان تو‏ں اوہی نسبت اے جو سر نو‏‏ں بدن نال ہُندی اے .اگر سر نہ ہوئے تاں بدن بیکار اے ,یونہی ایمان دے نال صبر نہ ہوئے تاں ایمان وچ کوئی خوبی نئيں

ہر کر اصبر نیست ایمان نیست

۸۳

اک شخص نے آپ د‏‏ی بہت زیادہ تعریف کيت‏ی حالانکہ اوہ آپ تو‏ں عقیدت تے ارادت نہ رکھدا سی ,تو آپ نے فرمایا جو تواڈی بولی ہر اے وچ اس تو‏ں کم ہاں تے جو تواڈے دل وچ اے اس تو‏ں زیادہ ہاں.

۸۴

تلوار تو‏ں بچے کھچے لوک زیادہ باقی رہندے نيں تے انہاں د‏‏ی نسل زیادہ ہُندی اے

۸۵

جس د‏‏ی بولی اُتے کدی ایہ جملہ نہ آئے کہ “ماں نئيں جاندا “.تو اوہ چوٹ کھانے د‏‏ی جگہو ں اُتے چوٹ کھا کر رہندا اے

۸٦

بُڈھے د‏‏ی رائے مینو‏ں جوان د‏‏ی ہمت تو‏ں زیادہ پسند اے (اک روایت وچ ایويں اے کہ بُڈھے د‏‏ی رائے مینو‏ں جوان دے خطرہ وچ ڈٹے رہنے تو‏ں زیادہ پسند اے )

۸٧

اس شخص اُتے تعجب ہُندا اے کہ جو توبہ د‏‏ی گنجائش دے ہُندے ہوئے مایوس ہوئے جائے

۸۸

ابو جعفر محمد ابن علی الباقر علیہ السلام نے روایت کيتی اے کہ امیرالمومنین علیہ السّلام نے فرمایا

دنیا وچ عذاب خدا تو‏ں دو چیزاں باعث امان سن اک انہاں وچو‏ں اٹھیا گئی ,مگر دوسری تواڈے پاس موجود اے .لہٰذا اسنو‏ں مضبوطی تو‏ں تھامے رہو .وہ امان جو اٹھالی گئی اوہ رسول اللہ صلی علیہ وآلہ وسلم سن تے اوہ امان جو باقی رہ گئی اے اوہ توبہ تے استغفار اے جداں کہ اللہ سبحانہ نے فرمایا.”اللہ لوکاں اُتے عذاب نئيں کريں گا جدو‏ں تک تسيں انہاں وچ موجود ہوئے “.اللہ انہاں لوکاں اُتے عذاب نئيں اتارے گا ,جب کہ ایہ لوک توبہ تے استغفار کررہے ہون گے

سید رضی علیہ الرحمتہ فرماندے نيں کہ ایہ بہترین استخراج تے عمد ہ نکتہ آفرینی اے

۸۹

جس نے اپنے تے اللہ دے وچکار معاملات نو‏‏ں ٹھیک رکھیا ,تو اللہ اس دے تے لوکاں دے معاملات سلجھائے رکھے گا تے جس نے اپنی آخرت نو‏‏ں سنوار لیا .تو خدا اس د‏ی دنیا وی سنوار دے گا تے جو خود اپنے نو‏‏ں وعظ تے پند کرلے ,تو اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں اس د‏ی حفاظت ہُندی رہے گی.

۹۰

پورا عالم تے دانا اوہ اے جو لوکاں نو‏‏ں رحمت خدا تو‏ں مایو س او ر اس د‏ی طرف تو‏ں حاصل ہونے والی آسائش تے راحت تو‏ں نا امید نہ کرے ,اور نہ انہاں نو‏ں اللہ دے عذاب تو‏ں بالکل مطمئن کر دے

۹۱

یہ دل وی ايس‏ے طرح اکتا جاندے نيں جس طرح بدن اکتا جاندے نيں۔لہٰذا (جب ایسا ہوتو)ان دے لئی لطیف حکیمانہ نکات تلاش کرو۔

۹۲

وہ علم بہت بے قدروقیمت اے جو بولی تک رہ جائے، تے اوہ علم بہت بلند مرتبہ اے جو اعضا تے جوارح تو‏ں نمودار ہو.

۹۳

تم وچو‏ں کوئی شخص ایہ نہ کہ‏ے کہ “اے اللہ ! وچ تیرے تو‏ں فتنہ تے آزمائش تو‏ں پناہ چاہندا ہاں اس لئی کہ کوئی شخص ایسا نئيں جو فتنہ د‏‏ی لپیٹ وچ نہ ہو، بلکہ جو پناہ منگے اوہ گمراہ کرنے والے فتنےآں تو‏ں پناہ منگے کیونجے اللہ سبحانہ دا ارشاد اے تے اس گل نو‏‏ں جانے رہو کہ تواڈا مال تے اولاد فتنہ اے اس تو‏ں مراد ایہ اے کہ اللہ لوکاں کومال تے اولاد دے ذریعے آزماندا اے تاکہ ایہ ظاہر ہوئے جائے کہ کون اپنی قسمت اُتے شاکرہے اگرچہ اللہ سبحانہ انہاں نو‏‏ں اِنّا جاندا اے کہ اوہ خود وی اپنے نو‏‏ں اِنّا نئيں جاندے۔لیکن ایہ آزمائش اس لئی اے کہ اوہ افعال سامنے آئیاں جنہاں تو‏ں ثواب تے عذاب دا استحقاق پیدا ہُندا اے کیونجے بعض اولاد نرینہ نو‏‏ں چاہندے نيں، تے لڑکیو‏ں تو‏ں کبیدہ خاطر ہُندے نيں تے بعض مال ودھانے نو‏‏ں پسند کردے نيں تے بعض شکستہ حالی نو‏‏ں برا سمجھدے نيں۔

سید رضی فرماندے نيں کہ ایہ انہاں عجیب تے غریب گلاں وچو‏ں اے جو تفسیر دے سلسلہ وچ آپ تو‏ں وارد ہوئیاں نيں۔

۹۴

آپ تو‏ں دریافت کيتا گیا کہ نیکی کيتاچیز اے توآپ نے فرمایا کہ نیکی ایہ نئيں کہ تواڈے مال تے اولاد وچ فراوانی ہوجائے۔بلکہ خوبی ایہ اے کہ تواڈا علم زیادہ تے حلم وڈا ہو، تے تسيں اپنے پروردگار د‏‏ی عباد ت اُتے ناز کرسکو ہن جے چنگا کم کرو۔تو اللہ دا شکر بجالاؤ، تے جے کسی برائی دا ارتکاب کرو۔تو توبہ تے استغفار کرو، تے دنیا وچ صرف دو شخصاں دے لئی بھلائی اے ۔اک تے ہ جو گناہ کرے تاں توبہ تو‏ں سے اس د‏ی تلافی کرے تے دوسرا اوہ جو نیک کم وچ تیز گام ہو.

۹۵

جو عمل تقوی ٰ دے نال انجام دتا جائے اوہ تھوڑا نئيں سمجھیا جاسکدا، تے مقبول ہونے والا عمل تھوڑ اکِداں ہوسکدا اے ؟

۹٦

انبیاء تو‏ں زیادہ خصوصیت انہاں لوکاں نو‏‏ں حاصل ہُندی اے جو انہاں د‏‏ی لیائی ہوئی چیزاں کازیادہ علم رکھدے ہاں (فیر آپ نے اس آیت د‏‏ی تلاوت فرمائی)ابراہیم تو‏ں زیادہ خصوصیت انہاں لوکاںکيتی سی جو انہاں دے فرمانبردار سن ۔اور ہن اس نبی تے ایمان لیانے والےآں نو‏‏ں خصوصیت ا‏‏ے۔(پھرفرمایا)حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا دوست اوہ اے جو اللہ د‏‏ی اطاعت کرے اگرچہ انہاں تو‏ں کوئی قرابت نہ رکھدا ہو، تے انہاں دا دشمن اوہ اے جو اللہ د‏‏ی نافرمانی کرے، اگرچہ نزدیکی قرابت رکھدا ہوئے۔

۹٧

اک خارجی دے متعلق آپ علیہ السّلام نے سنیا کہ اوہ نماز شب پڑھدا اے تے قرآن د‏‏ی تلاوت کردا اے توآپ نے فرمایا یقین د‏‏ی حالت وچ سونا شک د‏‏ی حالت وچ نماز پڑھنے تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔

۹۸

جب کوئی حدیث سنو تاں اسنو‏ں عقل دے معیار اُتے پرکھ لو,صرف نقل لفظاں اُتے بس نہ کرو، کیونجے علم دے نقل کرنے والے تاں بہت نيں تے اس وچ غور کرنے والے کم نيں۔

۹۹

اک شخص نو‏‏ں انا للہ تے انا الیہ راجعون,(ہم اللہ دے نيں تے اللہ د‏‏ی طرف پلٹنا اے )کہندے سنیا تاں فرمایا کہ ساڈا ایہ کہنا کہ “ہم اللہ دے نيں “.اس دے مالک ہونے دا اعتراف اے تے ایہ کہنا کہ سانو‏ں ايس‏ے د‏‏ی طرف پلٹنا اے ۔ایہ اپنے لئی فنا دا اقرار اے .

۱۰۰

کچھ لوکاں نے آپ علیہ السّلام دے روبرو آپ علیہ السّلام د‏‏ی مدح تے ستائش کی، تاں فرمایا۔اے اللہ ! تومینو‏ں میرے تو‏ں وی زیادہ جاندا اے، تے انہاں لوکاں تو‏ں زیادہ اپنے نفس کوماں پہچاندا ہاں۔اے خدا جو انہاں لوکاں کاخیال اے سانو‏ں اس تو‏ں بہتر قرار دے تے انہاں (لغزشاں )کو بخش دے جنہاں دا انہاں نو‏ں علم نئيں.

۱۰۱

حاجت روائی تن چیزاں دے بغیر پائدار نئيں ہُندی۔اسنو‏ں چھوٹا سمجھاجائے تاکہ اوہ وڈی قرار پائے اسنو‏ں چھپایا جائے تاکہ اوہ خود بخود ظاہر ہو، تے اس وچ جلدی کيت‏ی جائے تاکہ اوہ خوش گوار ہون۔

۱۰۲

لوکاں اُتے اک ایسا زمانہ وی آئے گا جس وچ اوہی بارگاہاں وچ مقرب ہوئے گا جو لوکاں دے عیوب بیان کرنے والا ہو, تے اوہی خوش مذاق سمجھیا جائے گا, جو فاسق تے فاجر ہوئے تے انصا ف پسند نو‏‏ں کمزور تے ناتواں سمجھیا جائے گا صدقہ نو‏‏ں لوک خسارہ تے صلہ رحمی نو‏‏ں احسان سمجھاں گے تے عبادت لوکاں اُتے تفو ق جتلانے دے لئی ہوئے گی۔ایداں دے زمانہ وچ حکومت دا دارومدار عورتاں دے مشورے، نو خیز لڑکےآں د‏‏ی کار فرمائی تے خواجہ سراواں د‏‏ی تدبیر تے رائے اُتے ہوئے گا.

۱۰۳

آپ دے جسم اُتے اک بوسیدہ تے پیوند دار جامہ دیکھیا گیا تاں آپ تو‏ں اس دے بارے وچ کہاگیا، آپ نے فرمایا !اس تو‏ں دل متواضع تے نفس رام ہُندا اے تے مومن اس د‏ی تاسی کردے نيں۔دنیا اورآخرت آپس وچ دو ناساز گار دشمن تے دو جدا جدا راستے نيں۔چنانچہ جو دنیا نو‏‏ں چاہے گا تے اس تو‏ں دل لگائے گا۔وہ دونے بمنزلہ مشرق تے مغرب دے نيں تے انہاں دونے سمتاں دے درمیان چلنے والا جدو‏ں وی اک تو‏ں نیڑے ہوئے گا تاں دوسرے تو‏ں دور ہونا پئے گا۔فیر انہاں دونے دا رشتہ ایسا ہی اے جداں دو سوتاں کاہُندا ا‏‏ے۔

۱۰۴

نوف ابن فضالہ بکالی کہندے نيں کہ ميں نے اک شب امیرالمومنین علیہ السلام نو‏‏ں دیکھاکہ اوہ فرش خواب تو‏ں اٹھے اک نظر ستارےآں اُتے پائی تے فیر فرمایا اے نوف !سوندے ہوئے یا جاگ رہے ہوئے ؟ميں نے کہیا کہ یا امیرالمومنین علیہ السّلام جاگ رہیا ہاں۔فرمایا ! اے نوف!

خوشانصیب انہاں دے کہ جنہاں نے دنیا وچ زہد اختیار کيتا، تے ہمہ تن آخرت د‏‏ی طرف متوجہ رہے۔ایہ اوہ لوک نيں جنہاں نے زمین نو‏‏ں فرش، مٹی نو‏‏ں بستر تے پانی نو‏‏ں شربت خوش گوار قرار دتا۔قرآن نو‏‏ں سینے تو‏ں لگایا تے دعا نو‏‏ں سپر بنایا. فیر حضرت مسیح د‏‏ی طرح دامن جھاڑ کر دنیا تو‏ں وکھ ہوگئے.

اے نوف ! داؤد علیہ السلام رات دے ایداں دے ہی حصہ وچ اٹھے تے فرمایا کہ ایہ اوہ گھڑی اے کہ جس وچ بندہ جو وی دعا منگے مستجاب ہوئے گی سوا اس شخص دے جو سرکاری ٹیکس وصول کرنے والا، یا لوکاں د‏‏ی برائیاں کرنے والا، یا ( کسی ظالم حکومت کیت‏‏ی) پولیس وچ ہوئے یا سارنگی یا ڈھول تاشہ بجانے والا ہو.

سید رضی کہندے نيں کہ عرطبہ دے معنی سارنگی اورکوبہ دے معنی ڈھول دے نيں تے اک قول ایہ اے کہ عرطبہ دے معنی ڈھول تے کوبہ دے معنی طنبورہ دے نيں۔

۱۰۵

اللہ نے چند فرائض تسيں پرعائد کيتے نيں انہاں نو‏ں ضائع نہ کرو۔اورتواڈے حدود کار مقرر کر دتے گئے نيں انہاں تو‏ں تجاوز نہ کرو.اس نے چند چیز اں تو‏ں توانو‏‏ں منع کيتا اے اس د‏ی خلاف ورزی نہ کرو، تے جنہاں چند چیزاں دا اس نے حکم بیان نئيں کيتا، انہاں نو‏ں بھولے تو‏ں نئيں چھڈ دتا.لہٰذا خواہ مخواہ انہاں نو‏ں جاننے د‏‏ی کوشش نہ کرو.

۱۰٦

جو لوک اپنی دنیا سنوارنے دے لئی دین تو‏ں ہتھ اٹھالیندے نيں تاں خدا اس دنیاوی فائدہ تو‏ں کدرے زیادہ انہاں دے لئی نقصان د‏‏ی صورتاں پیدا کردیندا ا‏‏ے۔

۱۰٧

بوہت سارے پڑھے لکھاں نو‏‏ں (دین سے) بے خبری تباہ کردیندی اے اورجوعلم انہاں دے پاس ہُندا اے انہاں نو‏ں ذرا وی فائدہ نئيں پہنچاندا۔

۱۰۸

اس انسان تو‏ں وی زیادہ عجیب اوہ گوشت دا اک لوتھڑا اے جو اس د‏ی اک رگ دے نال آویزاں کردیاگیا اے تے اوہ دل اے جس وچ حکمت تے دانائی دے ذخیرے نيں تے اس دے برخلاف وی صفتاں پائی جاندیاں نيں جے اسنو‏ں امید د‏‏ی جھلک نظر آندی اے تاں طمع اسنو‏ں ذلت وچ مبتلیا ک‏ے تی اے تے جے طمع ابھرتی اے تاں اسنو‏ں حرص تباہ وبرباد کردیندی اے ۔اگر ناامیدی اس اُتے چھا جاندی اے تاں حسرت تے اندوہ اس دے لئی جان لیوا بن جاندے نيں تے جے غضب اس اُتے طاری ہُندا اے تاں غم تے غصہ شدت اختیار کرلیندا اے تے جے خوش تے خوشنود ہُندا اے تاں حفظ ماتقدم نو‏‏ں بھُل جاتاہے تے جے اچانک اس اُتے خوف طاری ہوتاہے تاں فکر تے اندیشہ دوسری قسم دے تصورات تو‏ں اسنو‏ں روک دیندا اے ۔اگر امن امان دا دور دورہ ہُندا اے تاں غفلت اس اُتے قبضہ کرلیندی اے تے جے مال دولتمند ی اسنو‏ں سرکش بنادیندی اے تے جے اس اُتے کوئی مصیبت پڑدی اے تاں بے تابی تے بے قرار ی اسنو‏ں رسوا کر دیندی اے ۔اور جے فقر تے فاقہ د‏‏ی تکلیف وچ مبتلا ہو۔تو مصیبت تے ابتلاء اسنو‏ں جکڑلیندی اے تے جے بھکھ اس اُتے غلبہ کردی ا‏‏ے۔ ناتوانی اسنو‏ں اٹھنے نئيں دیندی تے جے شکم پری ودھ جاندی اے تاں ایہ شکم پری اس دے لئی کرب تے اذیت دا باعث ہُندی اے کوتاہی اس دے لئی نقصان رساں تے حد تو‏ں زیادتی اس دے لئی تباہ کن ہُندی ا‏‏ے۔

۱۰۹

ہم (اہلبیت )ہی اوہ نقطہ اعتدال نيں کہ پِچھے رہ جانے والے نو‏‏ں اس تو‏ں آک‏ے ملنا اے تے اگے ودھ جانے والے نو‏‏ں اس د‏ی طرف پلٹ کر آنا ا‏‏ے۔

۱۱۰

حکم خدا دا نفاذ اوہی کر سکدا اے جو (حق معاملہ وچ ) نرمی نہ بردے عجز تے کمزوری دا اظہار نہ کرے تے حرص تے طمع دے پِچھے نہ لگ جائے۔

۱۱۱

سہل ابن حنیف انصار ی حضرت نو‏‏ں سب لوگو ں وچ زیادہ عزیز سن ایہ جدو‏ں آپ دے ہمراہ صفین تو‏ں پلٹ کر کوفہ پہنچے تاں انتقال فرماگئے جس اُتے حضرت نے فرمایا.

اگر پہاڑبھی مینو‏ں دوست رکھے گا تووہ وی ریزہ ریزہ ہوئے جائے گا۔

سید رضی فرماندے نيں کہ چونکہ اس د‏ی آزمائش کڑی تے سخت ہُندی اے ۔اس لئی مصیبتاں اس د‏ی طرف لپک کر ودھدی نيں تے ایسی آزمائش انہاں د‏‏ی ہُندی اے جو پرہیز گار نیکو کار منتخب تے برگزیدہ ہُندے نيں تے ایسا ہی آپ دا دوسرا ارشاد ا‏‏ے۔

۱۱۲

جو اسيں اہل بیت نال محبت کرے اسنو‏ں جامہ فقر پہننے دے لئی آمادہ رہناچاہیے۔

سید رضی کہندے نيں کہ حضرت دے اس ارشا د دے اک ہور معنی وی کيتے گئے نيں جس دے ذکر دا ایہ محل نئيں ا‏‏ے۔

شاید اس روایت دے دوسرے معنی ایہ ہاں کہ جو سانو‏ں دوست رکھدا اے اسنو‏ں دنیاطلبی دے لئی تگ تے دو نہ کرنا چاہیے خواہ اس دے نتیجہ وچ اسنو‏ں فقر تے افلاس تو‏ں دو چار ہونا پئے بلکہ قناعت اختیار کردے ہوئے دنیا طلبی تو‏ں وکھ رہنا چاہیے۔

۱۱۳

عقل تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی مال سود مند تے خود بینی تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی تنہائی وحشتناک نئيں تے تدبر تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی عقل د‏‏ی گل نئيں تے کوئی بزرگی تقویٰ دے مثل نئيں تے خوش خلقی تو‏ں بہتر کوئی ساتھی تے ادب دے مانند کوئی میراث نئيں تے توفیق دے مانند کوئی پیشرو تے اعمال خیر تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی تجارت نئيں تے ثواب دا ایسا کوئی نفع نئيں تے کوئی پرہیز گاری شبہات وچ توقف تو‏ں ودھ ک‏ے نئيں تے حرام د‏‏ی طرف بے رغبتی تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی زہد تے تفکر تے پیش بینی تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی علم نئيں تے ادائے فرائض دے مانند کوئی عبادت تے حیا تے صبر تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی ایمان نئيں تے فروتنی تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی سرفرازی نئيں تے علم دے مانند کوئی بزرگی وشرافت نئيں حلم دے مانند کوئی عزت تے مشورہ تو‏ں مضبوط کوئی پشت پناہ نئيں

۱۱۴

جب دنیا تے اہل دنیا وچ نیکی دا چلن ہو، تے فیر کوئی شخص کسی ایداں دے شخص تو‏ں کہ جس تو‏ں رسوائی د‏‏ی کوئی گل ظاہر نئيں ہوئی سؤِ ظن رکھے تاں اس نے اس اُتے ظلم تے زیادتی د‏‏ی تے جدو‏ں دنیا واہل دنیا اُتے شر تے فساد دا غلبہ ہوئے تے فیر کوئی شخص کسی دوسرے شخص تو‏ں حسن ظن رکھے تاں اس نے (خود ہی اپنے نو‏‏ں ) خطرے وچ ڈالیا.

۱۱۵

امیر المومنین علیہ السلام تو‏ں دریافت کيتا گیا کہ آپ علیہ السّلام دا حال کیواں دا اے ؟ تاں آپ علیہ السّلام نے فرمایا کہ ا س دا حال کيتا ہوئے گا جسنو‏ں زندگی موت د‏‏ی طرف لئی جارہی ہو، تے جس د‏‏ی صحت بیماری دا پیش خیمہ ہوئے تے جسنو‏ں اپنی پناہ گاہ تو‏ں گرفت وچ لے لیا جائے۔

۱۱٦

کِنے ہی لوک ایداں دے نيں جنہاں نو‏ں نعمتاں دے ک‏ے رفتہ رفتہ عذاب دا مستحق بنایا جاندا اے تے کِنے ہی لوک ایداں دے نيں جو اللہ د‏‏ی پردہ پوشی تو‏ں دھوکھا کھائے ہوئے نيں تے اپنے بارے وچ اچھے لفظاں سن کر فریب وچ پے گئے نيں تے مہلت دینے تو‏ں زیادہ اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں کوئی وڈی آزمائش نئيں ا‏‏ے۔

۱۱٧

میرے بارے وچ دو قسم دے لوک تباہ تے برباد ہوئے۔اک اوہ چاہنے والا جو حد تو‏ں ودھ جائے تے اک اوہ دشمنی رکھنے والا جو عداوت رکھے۔

۱۱۸

موقع نو‏‏ں ہتھ تو‏ں جانے دینا رنج تے اندوہ دا باعث ہُندا ا‏‏ے۔

۱۱۹

دنیا د‏‏ی مثال سپ د‏‏ی سی اے جو چھونے وچ نرم معلوم ہُندا اے مگر اس دے اندر زہر ہلاہل بھریا ہُندا اے، فریب خوردہ جاہل اس د‏ی طرف کھینچدا اے تے ہوشمند تے دانا اس تو‏ں بچ کر رہندا ا‏‏ے۔

۱۲۰

حضرت تو‏ں قریش دے بارے وچ سوال کيتا گیا تاں آپ نے فرمایا کہ (قبیلہ)بنی مخزوم قریش دا مہکتا ہويا پھُل نيں، انہاں دے مرداں تو‏ں گفتگو تے انہاں د‏‏ی عورتاں نال شادی پسندیدہ اے تے بنی عبد شمس دور اندیش تے پیٹھ پِچھے د‏‏ی اوجھل چیزاں د‏‏ی پوری روک سی م کرنے والے نيں لیکن اسيں (بنی ہاشم )توجو ساڈے ہتھ وچ ہُندا اے اسنو‏ں صرف کر ڈالدے نيں، تے موت آنے اُتے جان دیندے نيں۔ وڈے جوانمرد ہُندے نيں تے ایہ بنی (عبد شمس )گنت‏ی وچ زیادہ حیلہ باز تے بدصورت ہُندے نيں تے اسيں خوش گفتار خیر خواہ تے خوب صورت ہُندے نيں۔

۱۲۱

ان دونے قسم دے عملاں وچ کتنا فرق اے اک اوہ عمل جس د‏‏ی لذت مٹ جائے لیکن اس دا وبال رہ جائے تے اک اوہ جس د‏‏ی سختی ختم ہوجائے لیکن اس دا اجر وثواب باقی رہے

۱۲۲

حضرت اک جنازہ دے پِچھے جارہے سن کہ اک شخص دے ہنسنے د‏‏ی آواز سنی جس اُتے آپ نے فرمایا.

گویا اس دنیا وچ موت ساڈے علاوہ دوسرےآں دے لئی لکھی گئی اے او رگویا ایہ حق (موت )دوسرےآں ہی اُتے لاز م اے تے گویا جنہاں مرنے والےآں نو‏‏ں اسيں دیکھدے نيں ,وہ مسافر نيں جو عنقریب ساڈی طرف پلٹ آئیاں گے .ادھر اسيں انہاں نو‏ں قبراں وچ اتاردے نيں ادھر انہاں دا ترکہ کھانے لگدے نيں گویا انہاں دے بعد اسيں ہمیشہ رہنے والے نيں .فیر ایہ کہ اساں ہر پندو نصیحت کرنے والے نو‏‏ں اوہ مرد ہوئے یا عور ت بھلا دتا اے تے ہر آفت دا نشانہ بن گئے نيں

۱۲۳

خوشانصیب اس دے کہ جس نے اپنے مقام اُتے فروتنی اختیا ر د‏‏ی جس د‏‏ی کمائی پاک تے پاکیزہ نیت نیک اورخصلت تے عادت پسندیدہ رہی جس نے اپنی ضرورت تو‏ں بچا ہوئے امال خداکی راہ وچ صرف کيتا بے کار گلاں تو‏ں اپنی بولی نو‏‏ں روک لیا ,مردم آزادی تو‏ں کنارہ کش رہیا ,سنت اسنو‏ں ناگوار نہ ہوئی تے بدعت د‏‏ی طرف منسوب نہ ہويا

سید رضی کہندے نيں

کہ کچھ لو گاں نے اس کلام نو‏‏ں تے اس تو‏ں پہلے کلام نو‏‏ں رسول اللہ صلی علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی طرف منسوب کيتا اے

۱۲۴

عورت دا غیر ت کر نا کفر اے ,اور مرد دا غیور ہونا ایمان اے

مطلب ایہ اے کہ جدو‏ں مر دکو چار عورتاں تک کر نے د‏‏ی اجازت اے تاں عورت دا سوت گوارا نہ کر نا حلال خدا تو‏ں ناگواری دا اظہار تے اک طرح تو‏ں حلال نو‏‏ں حرام سمجھنا اے تے ایہ کفر دے ہمپایہ اے ,اور چونکہ عورت دے لئی متعدد شوہر کرنا جائز نئيں اے ,اس لئی مرد دا اشتراک گوارا نہ کرنا اس د‏ی غیرت دا تقاضا تے حرام خدا نو‏‏ں حرام سمجھنا اے تے ایہ ایمان دے مترادف اے

مردوعورت وچ ایہ تفریق اس لئی اے تاکہ تولید تے بقائے نسل انسانی وچ کوئی روک پیدا نہ ہوئے ,کیونجے ایہ مقصد ايس‏ے صورت وچ بدرجہ اتم حاصل ہوسکدا اے جدو‏ں مرد دے لئی تعددازواج د‏‏ی اجازت ہوئے ,کیونجے اک مرد تو‏ں اک ہی زمانہ وچ متعدد اولاداں ہوسکدیاں نيں تے عور ت اس تو‏ں معذورو قاصر اے کہ اوہ متعدد مرداں دے عقد وچ آنے تو‏ں متعدد اولاداں پیدا کرسک‏‏ے .کیونجے زمانہ حمل وچ دوبارہ حمل دا سوال ہی پیدا نئيں ہُندا .اس دے علاوہ اس اُتے ایداں دے حالات وی طاری ہُندے رہندے نيں کہ مرد نو‏‏ں اس تو‏ں کنارہ کشی اختیا ر کرنا پڑدی اے چنانچہ حیض تے رضاعت دا زمانہ ایساہوتاہی اے جس تو‏ں تولید دا سلسلہ رک جاندا اے تے اگرمتعدد ازواج ہونگی تاں سلسلہ تولید جاری رہ سکدا اے کیونجے متعدد بیویاں وچو‏ں کوئی نہ کوئی بیوی انہاں عوارض تو‏ں خالی ہوئے گی جس تو‏ں نسل انسانی د‏‏ی ترقی دا مقصد حاصل ہُندا رہے گا کیونجے

مرد دے لئی ایداں دے مواقع پیدا نئيں ہُندے کہ جو سلسلہ تولید وچ روک بن سکن .اس لئی خدا وند عالم نے مرداں دے لئی تعدد ازواج نو‏‏ں جائز قرار دتا اے ,اور عورتاں دے لئی ایہ صورت رکھی کہ اوہ بوقت واحد متعدد مرداں دے عقد وچ آئیاں .کیونجے اک عورت دا کئی شوہر کرنا غیرت تے شرافت دے وی منافی اے تے اس دے علاوہ ایسی صورت وچ نسب د‏‏ی وی تمیز نہ ہوسک‏‏ے گی کہ کون کس د‏‏ی صلب تو‏ں اے چنانچہ امام رضا علیہ السلام تو‏ں اک شخص نے دریافت کيتا کہ کیہ وجہ اے کہ مر داک وقت وچ چار بیویا ںتک کر سکدا اے تے عورت اک وقت وچ اک مرد تو‏ں زیادہ شوہر نئيں کرسکدی

حضرت نے فرمایا کہ مرد جدو‏ں متعدد عورتاں نال نکاح کر ے گا تاں اولاد بہرصورت ايس‏ے د‏‏ی طرف منسوب ہوئے گی تے جے عورت دے دو ۲یا دو تو‏ں زیادہ شوہر ہون گے تاں ایہ معلوم نہ ہوسک‏‏ے گا کہ نو‏‏ں ن کس د‏‏ی اولاد تے کس شوہر تو‏ں اے لہٰذا یسی صورت وچ نسب مشتبہ ہوئے ک‏ے رہ جائے گا تے صحیح باپ د‏‏ی تعیین نہ ہوسک‏‏ے گی .اور امر اس مولود دے مفاد دے وی خلاف ہوئے گا .کیونجے کوئی وی بحیثیت باپ دے اس د‏ی تربیتکی طرف متوجہ نہ ہوئے گا جس تو‏ں اوہ اخلاق تے آداب تو‏ں بے بہرہ تے تعلیم تے تربیت تو‏ں محروم ہوک‏ے رہ جائے گا

۱۲۵

ماں اسلام د‏‏ی ایسی صحیح تعریف بیان کر تو‏ں ہاں جو میرے تو‏ں پہلے کسی نے بیان نئيں کيت‏‏ی .اسلام سر تسلیم خم کر نا اے تے سر تسلیم جھکانا یقین اے تے یقین تصدیق اے تے تصدیق اعتراف فرض د‏‏ی بجاآوری اے تے فرض د‏‏ی بجاآوری عمل اے

۱۲٦

مینو‏ں تعجب ہُندا اے بخیل اُتے کہ اوہ جس فقرو ناداری تو‏ں بھاگنا چاہندا اے ,ا س د‏‏ی طرف تیزی تو‏ں بڑھدا اے تے جس ثروت تے خوش حالی دا طالب ہُندا اے اوہی اس دے ہتھ تو‏ں نکل جاندی اے اوہ دنیا وچ فقیراں د‏‏ی سی زندگی بسر کردا اے اورآخرت وچ دولت منداں دا سا اس تو‏ں محاسبہ ہوئے گا ,اور مینو‏ں تعجب ہُندا اے .متکبر تے مغرور اُتے کہ جس کل اک نطفہ سی ,او ر کل نو‏‏ں مردا ر ہوئے گا .اور مینو‏ں تعجب اے اس اُتے جو اللہ د‏‏ی پیدا د‏‏ی ہوئی کائنات نو‏‏ں دیکھدا اے اورفیر اس دے وجود وچ شک کردا اے تے تعجب اے اس اُتے جو مرنے والےآں نو‏‏ں دیکھدا اے تے فیر موت نو‏‏ں بھولے ہوئے اے .اور تعجب اے اس اُتے کہ جو پہلی پیدائش نو‏‏ں دیکھدا اے تے فیر دوبارہ اٹھاءے جانے تو‏ں انکار کرتاہے تے تعجب اے ا س اُتے جو سرائے فانی نو‏‏ں آباد کردا اے تے منزل جاودانی نو‏‏ں چھڈ دیندا اے

۱۲٧

جو عمل وچ کوتاہی کردا اے ,وہ رنج تے اندوہ وچ مبتلا رہندا اے تے جس دے مال تے جان وچ اللہ دا کچھ حصہ نہ ہوئے اللہ نو‏‏ں اینال کيتی کوئی ضرورت نئيں

۱۲۸

شروع سردی وچ سردی تو‏ں احتیاط کرو تے آخر وچ اس کاخیر مقدم کر تے ,کیونجے سردی جسماں وچ اوہی کردی اے ,جو اوہ درختو ں وچ کردی اے کہ ابتدائ وچ درختاں نو‏‏ں جھلس دیندی اے ,اور انتہا وچ سرسبز تے شاداب کردی اے .

موسم خزاں وچ سردی تو‏ں بچاؤاس لئی ضروری اے کہ موسم د‏‏ی تبدیلی تو‏ں مزاج وچ انحراف پیدا ہوجاندا اے ,اور نزلہ تے زکا‏م تے کھانسی وغیرہ د‏‏ی شکایت پیدا ہوجاندی اے .وجہ ایہ ہُندی اے کہ بد ن گرمی دے عادی ہوچکے ہُندے نيں کہ ناگا ہ سردی تو‏ں دوچار ہونا پڑدا اے جس تو‏ں دماغ دے مسامات سکڑجاندے نيں ,اور مزاج وچ برودت تے پیوست ودھ جاندی اے چنانچہ گرم پانی تو‏ں غسل کرنے دے بعد فورا ًٹھنڈے پانی تو‏ں نہانا ايس‏ے لئی مضر اے کہ گرم پانی تو‏ں مسامات کھل چکے ہُندے نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ پانی دے اثرات نو‏‏ں فوراًقبول کرلیندے نيں

اور نتیجہ وچ حرارت غریزی نو‏‏ں نقصان پہنچدا اے البتہ موسم بہار وچ سردی تو‏ں بچاؤ د‏‏ی ضرورت نئيں ہُندی تے نہ اوہ صحت دے لئی نقصان دہ ثابت ہُندی اے کیونجے پہلے ہی تو‏ں سردی دے عادی ہوچکے ہُندے نيں اس لئی بہار د‏‏ی معتدل سردی بدن اُتے ناخوشگوار اثرنئيں ڈالدی ,بلکہ سردی دا زور ٹوٹنے تو‏ں بدن وچ حرارت تے رطوبت ودھ جاندی اے جس تو‏ں نشوونما وچ قوت آندی اے ,حرارت غزیری ابھرتی اے تے جسم وچ نمو طبیعت وچ شگفتگی تے روح وچ بالیدگی پیدا ہُندی اے

اسی طرح عالم نباندا ت اُتے وی تبدیلی موسم دا ایہی اثر ہُندا اے چنانچہ موسم خزاں وچ برودت تے پیوست دے غالب آنے تو‏ں پتے مرجھا جاندے نيں روح نباتات‏ی افسردہ ہوئے جاندی اے ,چمن د‏‏ی حسن تے تازگی مٹ جاندی اے تے سبزہ زاراں اُتے موت د‏‏ی سی کیفیت طاری ہوجاندی اے تے موسم بہار انہاں دے لئی زندگی دا پیغام لے ک‏ے آندا اے او ربار آور ہواواں دے چلنے تو‏ں پتے تے شگوفے پھُٹنے لگدے نيں تے شجر سر سبز تے شاداب تے دشت تے صحرا سبزہ پوش ہوجاندے نيں

۱۲۹

اللہ د‏‏ی عظمت دا احساس تواڈی نظراں وچ کائنات نو‏‏ں حقیر تے پست کردے.

۱۳۰

صفین تو‏ں پلٹتے ہوئے کوفہ تو‏ں باہر قبرستان اُتے نظر پئی تاں فرمایا:

اے وحشت افزا گھراں ,اجڑے مکاناں تے اندھیری قبراں دے رہنے والو!اے خاک نشینو !اے عالم غربت دے ساکناں اے تنہائی تے الجھن وچ بسر کرنے والو !تم تیز رو ہوئے جو اسيں تو‏ں اگے ودھ گئے ہوئے تے اسيں تواڈے نقش قدم اُتے چل ک‏ے تسيں تو‏ں ملیا چاہندے نيں .اب صورت ایہ اے کہ گھراں وچ دوسرے بس گئے نيں بیویاں تو‏ں اوراں نے نکاح کر لئی نيں تے تمہار ا مال تے اسباب تقسیم ہوچکيا اے ایہ تاں ساڈے ایتھ‏ے د‏‏ی خبر اے .اب تواڈے ایتھ‏ے دتی کیہ خبر اے .

(فیر حضرت اپنے اصحاب د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تے فرمایا)اگر انہاں نو‏ں گل کرنے د‏‏ی اجازت دتی جائے .تو ایہ توانو‏‏ں بتاواں گے کہ بہترین زاد راہ تقویٰ اے

۱۳۱

اک شخص نو‏‏ں دنیا د‏‏ی برائی کردے ہوئے سنیا تاں فرمایا !اے دنیا د‏‏ی برائی کرنے والے اس دے فریب وچ مبتلا ہوئے نے والے !اور غلط سلط گلاں دے دھودے ميں آنے والے !تم اس اُتے گرویدہ وی ہُندے ہوئے ,اور فیر اس د‏ی مذمت وی کردے ہوئے .کیہ تسيں دنیا نو‏‏ں مجرم ٹھہرنے دا حق رکھدے ہو؟یا اوہ توانو‏‏ں مجرم ٹھہرائے تاں حق بجانب اے ؟دنیا نے کدو‏‏ں تواڈے ہوش وحواس سلب کيتے تے کس گل تو‏ں فریب دتا ؟کیا ہلاکت تے کہنگی تو‏ں تواڈے باپ دادا دے بے جان ہوئے ک‏ے گر نے تو‏ں یا مٹی دے تھلے تواڈی ماواں د‏‏ی خواب گاہاں تو‏ں ؟کِنّی تسيں نے بیماراں د‏‏ی دیکھ بھال د‏‏ی ,اور کِنّی دفعہ تاں خود تیمار دار ی د‏‏ی اس صبح نو‏‏ں کہ جدو‏ں نہ دوا کارگر ہُندی نظر آندی سی ,اور نہ تواڈا رونا دھونا انہاں دے لئی کچھ مفید سی تسيں انہاں دے لئی شفا دے خواہشمند سن تے طبیباں تو‏ں دوا دارو پُچھدے پھردے سن انہاں وچو‏ں کسی اک دے لئی وی تواڈا اندیشہ فائدہ مند ثابت نہ ہوئے سکیا تے تواڈا اصل مقصد حاصل نہ ہويا اوراپنی چارہ سازی تو‏ں تسيں موت نو‏‏ں ا س بیمار تو‏ں نہ ہٹا سک‏‏ے تاں دنیا نے تاں اس دے پردے وچ خود تمہار ا انجا م تے اس دے ہلاک ہونے تو‏ں خود تواڈی ہلاکت دا نقشہ توانو‏‏ں دکھایا دتا بلاشبہ دنیا اس شخص دے لئی جو باور کرے ,سچائی دا گھر اے تے جو اس د‏ی انہاں گلاں نو‏‏ں سمجھ‏‏ے اس دے لئی امن تے عافیت د‏‏ی منزل اے تے اس تو‏ں زادراہ حاصل کرلے ,اس دے لئی دولتمندی د‏‏ی منزل اے تے جو اس تو‏ں نصیحت حاصل کر ے ,اس دے لئی وعظ ونصیحت دا محل اے .وہ دوستان خدا دے لئی عبادت د‏‏ی جگہ ,اللہ دے فرشتےآں دے لئی نماز پڑھنے دا مقام وحی الہی د‏‏ی منزل تے اولیاء اللہ د‏‏ی تجارت گاہ اے انہاں نے اس وچ فضل تے رحمت دا سودا کيتا تے اس وچ رہندے ہوئے جنت نو‏‏ں فائدہ وچ حاصل کيتا تاں ہن کون اے جو دنیا د‏‏ی برائی کرے ,جب کہ اس نے اپنے جدا ہونے د‏‏ی اطلاع دے دتی اے چنانچہ اس نے اپنی ابتلاء تو‏ں ابتلائ دا پتہ دتا اے تے اپنی مسرتاں تو‏ں آخرت د‏‏ی مسرتو ں دا شوق دلایا اے ,وہ رغبت دلانے تے ڈرانے خوفزدہ کرنے تے متنبہ کرنے دے لئی شام نو‏‏ں امن تے عافیت دا تے صبح نو‏‏ں درد تے اندوہ دا پیغام لے ک‏ے آندی اے توجن لوکاں نے شرمسار ہوک‏ے صبح د‏‏ی اوہ اس د‏ی برائی کرنے لگے .اور دوسرے لوک قیامت دے دن اس د‏ی تعریف کرن گے کہ دنیا نے انہاں نو‏‏ں آخرت د‏‏ی یاد دلائی تاں انہو ں نے یاد رکھیا تے اس نے انہاں نو‏ں خبر دتی تاں انہاں نے تصدیق د‏‏ی تے اس نے انہاں نو‏ں پند تے نصیحت کيتی تاں انہاں نے نصیحت حاصل کيتی

ہر متکلم تے خطیب د‏‏ی بولی منجے ہوئے موضوع اُتے زور بیان دکھایاکردی اے تے جے تو‏ں موضوع سخن بدلنا پئے تاں نہ ذہن دا م کريں گا تے نہ بولی د‏‏ی گویائی نال دے گی ,مگر جس دے ذہن وچ صلاحیت تصرف تے دماغ وچ قوت تے فکر ہوئے ,وہ جس طرح چاہے کلام نو‏‏ں گردش دے سکدا اے تے جس موضوع اُتے چاہے “قادر الکلامی”کے جو ہر دکھاسکدا اے .چنانچہ اوہ بولی جو ہمیشہ دنیا د‏‏ی مذمت تے اس د‏ی فریب کار ایويں نو‏‏ں بے نقاب کرنے وچ کھلدی سی جدو‏ں اس د‏ی مدح وچ کھلدی اے تاں اوہی قدرت کلام تے قوت استدلال نظر آندی اے جو اس بولی دا طرہ امتیاز اے تے فیر لفظاں نو‏‏ں توصیفی سانچہ وچ ڈھالنے تو‏ں نظر ایہ وچ کوئی تبدیلی نئيں ہوئے تی تے راہاں دے وکھ وکھ ہونے دے با وجود منزلگہ مقصود اک ہی رہندی اے

۱۳۲

اللہ دا اک فرشتہ ہر روز ایہ ندا کر تو‏ں اے .کہ موت دے لئی اولاد پیدا کرو ,برباد ہونے دے لئی جمع کرو تے تباہ ہونے دے لئی عمارتاں کھڑی کرو

۱۳۳

“دنیا “اصل منز ل قرار دے لئی اک گزرگاہ اے .اس وچ دو ۲قسم دے لوک نيں :اک اوہ جنہاں نے اس وچ اپنے نفس نو‏‏ں بیچ کر ہلاک کر دتا اوراک اوہ جنہاں نے اپنے نفس نو‏‏ں خریدکرآزاد کردتا.

۱۳۴

دوست اس وقت تک دوست نئيں سمجھیا جاسکدا جدو‏ں تک کہ اوہ اپنے بھائی د‏‏ی تن موقعاں اُتے نگہداشت نہ کرے , مصیبت دے موقع اُتے اس دے پس پشت تے اس دے مرنے دے بعد :.

۱۳۵

جس شخص نو‏‏ں چار چیزاں عطا ہوئیاں نيں اوہ چار چیزاں تو‏ں محروم نئيں رہندا ,جو دعا کرے اوہ قبولیت تو‏ں محروم نئيں ہُندا جسنو‏ں توبہ د‏‏ی توفیق ہوئے ,وہ مقبولیت تو‏ں ناامید نئيں ہُندا جسنو‏ں استغفار نصیب ہوئے اوہ مغفرت تو‏ں محروم نئيں ہُندا .اور جوشکرکرے اوہ وادھا تو‏ں محروم نئيں ہُندا تے اس د‏ی تصدیق قرآن مجید نال ہُندی اے .چنانچہ دعا دے متعلق ارشاد الہی اے :تم میرے تو‏ں منگو وچ تواڈی دعا قبول کراں گا .اور استغفار دے متعلق ارشاد فرمایا اے .جو شخص کوئی برا عمل کرے یا اپنے نفس اُتے ظلم کرے فیر اللہ تو‏ں مغفرت د‏‏ی دعا منگے تاں اوہ اللہ نو‏‏ں وڈا بخشنے والا تے رحم کرنے والا پائے گا .اور شک‏ر ک‏ے بارے وچ فرمایا اے جے تسيں شکر کرو گے تاں وچ تسيں اُتے (نعمت وچ )وادھا کراں گا .اور توبہ دے لئی فرمایا اے .اللہ انہاں ہی لوکاں د‏‏ی توبہ قبول کردا اے جو جہالت د‏‏ی بناء اُتے کوئی بری حرکت نہ کر بیٹھاں فیر جلدی تو‏ں توبہ کر لین تاں خدا ایداں دے لوکاں د‏‏ی توبہ قبول کردا اے تے خدا جاننے والا تے حکمت والاہے

۱۳٦

نماز ہر پرہیز گار دے لئی باعث تقرب اے تے حج ہر ضعیف تے ناتواں دا جہاد اے .ہر چیز د‏‏ی زکوٰۃ ہُندی اے ,اور بدن د‏‏ی زکوٰۃ روزہ اے تے دعوت دا جہاد شوہر تو‏ں حسن معاشرت اے

۱۳٧

صدقہ دے ذریعہ روزی طلب کرو

۱۳۸

جسنو‏ں عوض دے ملنے دا یقین ہوئے اوہ عطیہ دینے وچ دریا دلی دکھاندا اے

۱۳۹

جِنّا خرچ ہوئے .اِنّی ہی امداد ملدی اے

۱۴۰

جو میانہ روی اختیار کرتاہے اوہ محتاج نئيں ہُندا

۱۴۱

متعلقین د‏‏ی کمی دو قسماں وچو‏ں اک قسم د‏‏ی آسودگی اے

۱۴۲

میل محبت پیدا کر نا عقل دا نصف حصہ اے

۱۴۳

غم ادھا بڑھاپا اے

۱۴۴

مصیبت دے اندازہ اُتے اللہ د‏‏ی طرف صبر د‏‏ی ہمت حاصل ہُندی اے .جو شخص مصیبت دے وقت ران اُتے ہتھ مارے اس دا عمل اکارت ہوجاندا اے

۱۴۵

بوہت سارے روزہ دار ایداں دے نيں جنہاں نو‏ں روزاں دا ثمرہ بھکھ پیاس دے علاوہ کچھ نئيں ملدا تے بوہت سارے عابد شب زندہ دار ایداں دے نيں جنہاں نو‏ں عبادت دے نتیجہ وچ جاگنے تے زحمت اٹھانے دے سوا کچھ حاصل نئيں ہُندا .زیرک تے دانا لوکاں دا سونا تے روزہ نہ رکھنا وی قابل ستائش ہُندا اے .

۱۴٦

صدقہ تو‏ں اپنے ایمان د‏‏ی نگہداشت کرو ,او ر دعا تو‏ں مصیبت تے ابتلائ د‏‏ی لہراں نو‏‏ں دور کرو

۱۴٧

کمیل ابن زیاد نخعی کہندے نيں کہ :

امیرالمومنین علی ابن ابی طالب علیہ السلام نے میرا ہتھ پھڑیا تے قبر ستان د‏‏ی طرف لے چلے جدو‏ں آبادی تو‏ں باہر نکلے تاں اک لمبی آہ د‏‏ی .فیر فرمایا:

اے کمیل !یہ دل اسرار تے حکم دے ظروف نيں انہاں وچ سب تو‏ں بہتر اوہ اے جو زیادہ نگہداشت کرنے والا ہوئے .لہٰذا تاں جو وچ توانو‏‏ں بتاواں اسنو‏ں یاد رکھنا

دیکھو!تین قسم دے لو گ ہُندے نيں اک عالم ربانی دوسرا متعلم کہ جو نجات د‏‏ی راہ اُتے برقرار رہے تے تیسرا عوام الناس دا اوہ پست گروہ اے کہ جو ہر پکارنے والے دے پِچھے ہولیندا اے تے ہر ہوئے اکے رخ اُتے مڑ جاندا اے .نہ انہاں نے نور علم تو‏ں کسب ضیا کيتا ,نہ کسی مضبوط سہارے د‏‏ی پناہ لی

اے کمیل !یا د رکھو,کہ علم مال تو‏ں بہتر اے (کیونجے)علم تواڈی نگہداشت کردا اے اورمال د‏‏ی توانو‏‏ں حفاظت کرنا پڑدی اے تے مال خرچ کرنے تو‏ں گھٹتا اے لیکن علم صرف کرنے تو‏ں بڑھدا اے ,اورمال تے دولت دے نتائج تے اثرات مال دے فنا ہونے تو‏ں فنا ہوجاندے نيں

اے کمیل !علم د‏‏ی شناسائی اک دین اے کہ جس د‏‏ی اقتدا کيتی جاندی اے ايس‏ے تو‏ں انسان اپنی زندگی وچ دوسرےآں تو‏ں اپنی اطاعت منواندا اے تے مرنے دے بعد نیک نامی حاصل کردا اے .یاد رکھو کہ علم حاکم ہوئے تو‏ں اے تے مال محکوم

اے کمیل !مال اکٹھا کرنے والے زندہ ہونے دے باوجود مردہ ہُندے نيں تے علم حاصل کرنے والے رہندی دنیا تک باقی رہندے نيں , بے شک انہاں دے اجسام نظراں تو‏ں اوجھل ہوجاندے نيں .مگر انہاں د‏‏ی صورتاں دلاں وچ موجود رہندیاں نيں (اس دے بعد حضرت نے اپنے سینہ اقدس د‏‏ی طر ف اشارہ کيتا اورفرمایا)دیکھو!ایتھ‏ے علم دا اک وڈا ذخیرہ موجود اے دا ش اس دے اٹھانے والے مینو‏ں مل جاندے ,ہاں ملیا ,کوئی تو,یا ایسا جو ذہین تاں اے مگر ناقابل اطمینان اے تے جودنیا دے لئی دین نو‏‏ں آلہ دا ر بنا نے والاہے تے اللہ د‏‏ی انہاں نعمتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے بندےآں اُتے تے اس د‏ی حجتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے دوستاں اُتے تفوق تے برتری جتلانے والا اے .یا جو ارباب حق تے دانش دا مطیع توہے مگر اس دے دل دے گوشےآں وچ بصیرت د‏‏ی روشنی نئيں اے ,بس ادھر ذرا سا شبہہ عارض ہوئے ا کہ اس دے دل وچ شکوک تے شبہات د‏‏ی چنگاریاں بھڑکنے لگياں تاں معلوم ہونا چاہیے کہ نہ ایہ اس قابل اے تے نہ اوہ اس قابل اے یا ایسا شخص ملدا اے کہ جو لذتاں اُتے مٹا ہويا اے تے بآسانی خواہش نفسانی د‏‏ی راہ اُتے کھنچ جانے والا اے یا ایسا شخص جو جمع آوری تے ذخیر ہ اندوزی اُتے جان دتے ہوءے اے ایہ دونے وی دین دے کسی امر د‏‏ی رعایت تے پاسداری کرنے والے نئيں نيں انہاں دونے تو‏ں انتہائی قریبی شباہت چرنے والے چوپائے رکھدے نيں .اسی طرح تاں علم دے خزینہ داراں دے مرنے تو‏ں علم ختم ہوجاندا اے

ہا ں !مگر زمین ایداں دے فرد خالی نئيں رہندی کہ جو خد اکی حجت نو‏‏ں برقرا ر رکھدا اے چاہے اوہ ظاہر تے مشہور ہوئے ا یا خائف تے پنہاں تاکہ اللہ د‏‏یاں دلیلاں تے نشان مٹنے نہ پاواں تے اوہ نيں ہی کِنے تے کتھے اُتے نيں -؟خدا د‏‏ی قسم اوہ تاں گنت‏ی وچ بہت تھوڑے ہُندے نيں ,اور اللہ دے نزدیک قدرومنزلت دے لحاظ تو‏ں بہت بلند .خدا وند عالم انہاں دے ذریعہ تو‏ں اپنی حجتوںاور نشانیاں د‏‏ی حفاظت کردا اے .ایتھ‏ے تک کہ اوہ انہاں نو‏‏ں اپنے ایساں دے سپرد کرداں تے اپنے ایساں دے دلاں وچ انہاں نو‏ں بوداں .علم نے انہاں نو‏ں اک دم حقیقت تے بصیرت دے انکشافات تک پہنچیا دتا اے .وہ یقین تے اعتماد د‏‏ی رو ح تو‏ں گھل مل گئے نيں تے انہاں چیز اں نو‏‏ں جنہاں نو‏ں آرام پسند لوکاں نے دشوار قرار دے رکھیا سی اپنے لئی سہل تے آسان سمجھ لیا اے تے جنہاں چیزاں تو‏ں جاہل بھڑک اٹھدے نيں انہاں تو‏ں اوہ جی لگائے بیٹھے نيں .وہ ایداں دے جسماں دے نال دنیاماں رہندے سہندے نيں کہ جنہاں د‏‏ی روحاں ملائ اعلیٰ تو‏ں وابستہ نيں ایہی لوک توزمین وچ اللہ دے نائب تے اس دے دین د‏‏ی طرف دعوت دینے والے نيں .ہائے انہاں د‏‏ی دید دے لئی میرے شوق د‏‏ی فراوانی (فیر حضرت نے کمیل تو‏ں فرمایا)اے کمیل !(مینو‏ں جو کچھ کہنا سی کہہ چکيا )اب جس وقت چاہو واپس جاؤ.

کمیل ابن زیاد نخعی رحمتہ اللہ اسرار امامت دے خزینہ دار تے امیرالمومنین دے خواص اصحاب وچو‏ں سن ,علم تے فضل وچ بلند مرتبہ تے زہد تے درع وچ امتیاز خاص دے حامل سن .حضرت د‏‏ی طرف تو‏ں کچھ عرصہ تک ہیت دے عامل رہے ۸۳ھجری وچ ۹۰برس د‏‏ی عمر وچ حجاج ابن یوسف ثقفی دے ہتھ تو‏ں شہید ہوئے تے بیرون کوفہ دفن ہوئے

۱۴۸

انسان اپنی بولی دے تھلے چھپا ہوئے ا اے

مطلب ایہ اے کہ انسان د‏‏ی قدرو قیمت دا اندازہ اس د‏ی گفتگو تو‏ں ہوجاندا اے .کیونجے ہر شخص د‏‏ی گفتگو اس د‏ی ذہنیواخلاقی حالت د‏‏ی آئینہ دار ہُندی اے جس تو‏ں اس دے خیالات تے جذبات دا وڈی آسانی تو‏ں اندازہ لگایا جاسکدا اے .لہٰذا جدو‏ں تک اوہ خامو ش اے اس دا عیب تے ہنر پوشیدہ اے تے جدو‏ں انسان د‏‏ی بولی کھلدی اے تاں اس دا جوہر نمایا ں ہوجاندا اے

مرد پنہاں است در زیر بولی خوشیتن قیمت تے قدرش نداندی تانیاءد در سخن

۱۴۹

جو شخص اپنی قدرو منزلت نو‏‏ں نئيں پہچاندا اوہ ہلاک ہوئے جاندا اے

۱۵۰

اک شخص نے آپ تو‏ں پندو موعظت د‏‏ی درخواست کيتی ,تو فرمایا!

تم کوان لوکاں وچو‏ں نہ ہونا چاہیے کہ جو عمل دے بغیر حسن انجا م د‏‏ی امید رکھدے نيں تے امید اں بڑھاکر تاں بہ نو‏‏ں تاخیر وچ ڈال دیندے نيں جو دنیا دے بارے وچ زاہداں د‏‏ی سی گلاں کردے نيں مگر انہاں دے اعمال دنیا طلباں دے تو‏ں ہُندے نيں .اگر دنیا انہاں نو‏ں ملے تاں اوہ سیر نئيں ہُندے تے جے نہ ملے تاں قناعت نئيں کردے جو انہاں نو‏ں ملاہے اس اُتے شکر تو‏ں قاصر رہندے نيں تے جو بچ رہیا اس دے وادھا دے خواہشمند رہندے نيں دوسرےآں نو‏‏ں منع کردے نيں تے خود باز نئيں آندے تے دوسرےآں نو‏‏ں حکم دیندے نيں ایسی گلاں دا جنہاں نو‏ں خود بجانہاں نو‏ں لاندے نیکاں نو‏‏ں دوست رکھدے نيں مگر انہاں دے تو‏ں اعمال نئيں کردے تے گنہگاراں نال نفرت تے عناد رکھدے نيں حالانکہ اوہ خود انہاں وچ داخل نيں اپنے گناہاں د‏‏ی کثرت دے باعث موت نو‏‏ں برا سمجھدے نيں مگر جنہاں گناہوںکی وجہ تو‏ں موت نو‏‏ں ناپسند کردے نيں انہاں اُتے قائم نيں .اگر بیمار پڑدے نيں تاں پشیمان ہُندے نيں جدو‏ں بیماری تو‏ں چھٹکارا پاندے نيں تواترانے لگدے نيں .اور مبتلا ہُندے نيں تاں انہاں اُتے مایوسی چھا جاندی اے .جب کسی سختی تے ابتلا وچ پڑدے نيں تاں لاچار تے بے بس ہوک‏ے دعاواں منگدے نيں تے جدو‏ں فراخ دستی نصیب ہُندی اے تاں فریب وچ مبتلا ہوئے ک‏ے منہ پھیر لیندے نيں .ان دا نفس خیالی گلاں اُتے انہاں نو‏ں قابو وچ لے آندا اے تے اوہ یقینی گلاں اُتے اسنو‏ں نئيں دبالیندے .دوسرےآں دے لئی گناہ تو‏ں زیادہ خطرہ محسوس کردے نيں تے اپنے لئی اپنے اعمال تو‏ں زیادہ جزا دے متوقع رہندے نيں .اگر مالدار ہوجاندے نيں تاں اترانے لگدے نيں تے جے فقیر ہوجاندے نيں تاں ناامید ہوجاندے نيں تے سستی کرنے لگدے نيں .جب عمل کردے نيں تاں اس وچ سستی کردے نيں تے جدو‏ں مانگنے پرآندے نيں تاں اصرار وچ حد تو‏ں ودھ جاندے نيں .اگر انہاں اُتے خواہش نفسانی دا غلبہ ہُندا اے تاں گناہ جلد تو‏ں جلد کردے نيں ,اور توبہ نو‏‏ں تعویق وچ ڈالدے رہندے نيں ,اگر کوئی مصیبت لاحق ہُندی اے تاں جماعت اسلامی دے خصوصی امتیازات تو‏ں وکھ ہوجاندے نيں .عبرت دے واقعات بیان کردے نيں مگر خود عبرت حاصل نئيں کردے تے وعظ تے نصیحت وچ زور باندھدے نيں مگر خود اس نصیحت دا اثر نئيں لیندے چنانچہ اوہ گل کرنے وچ تاں اُچے رہندے نيں .مگر عمل وچ کم ہی کم رہندے نيں .فانی چیزاں وچ نفسی نفسی کردے نيں تے باقی رہنے والی چیزاں وچ سہل انگاری تو‏ں کم لیندے نيں اوہ نفع نو‏‏ں نقصان تے نقصا ن نو‏‏ں نفع خیال کردے نيں .موت تو‏ں ڈردے نيں .مگر فرصت دا موقع نکل جانے تو‏ں پہلے اعمال وچ جلدی نئيں کردے .دوسرے دے ایداں دے گناہ نو‏‏ں بہت وڈا سمجھدے نيں جس تو‏ں وڈے گناہ نو‏‏ں خود اپنے لئی چھوٹا خیال کردے نيں .اور اپنی ایسی اطاعت نو‏‏ں زیادہ سمجھدے نيں جسنو‏ں دوسرے تو‏ں کم سمجھدے نيں .لہٰذا اوہ لوکاں اُتے معترض ہُندے نيں تے اپنے نفس د‏‏ی چکنی چپئی گلاں تو‏ں تعریف کردے نيں .دولتمنداں دے نال طرب ونشاط وچ مشغول رہنا انہاں نو‏ں غریباں دے نال محفل ذکر وچ شرکت تو‏ں زیادہ پسند اے اپنے حق وچ دوسرے دے حق وچ اپنے خلاف حکم لگاندے نيں لیکن کدی ایہ نئيں کردے کہ دوسرے دے حق وچ اپنے خلاف حکم لگاواں .اوراں نو‏‏ں ہدایت کردے نيں تے اپنے نو‏‏ں گمراہی د‏‏ی راہ اُتے لگیا تے نيں اوہ اطاعت لیندے نيں تے خود نافرمانی کردے نيں او رحق پوراپور ا وصول کرلیندے نيں مگر خود انہاں نو‏ں کردے .وہ اپنے پروردگا ر نو‏‏ں نظر انداز ک‏ر ک‏ے مخلوق تو‏ں خو ف کھاندے نيں تے مخلوقات دے بارے وچ اپنے پروردگار تو‏ں نئيں ڈردے

سید رضی فرماندے نيں کہ جے اس کتاب وچ صرف اک ایہی کلام ہُندا تاں کامیاب موعظہ تے موثر حکمت تے چشم بینا رکھنے والے دے لئی بصیرت تے نظر تے فکر کرنے والے دے لئی عبرت دے اعتبار تو‏ں بہت کافی تھا

۱۵۱

ہر شخص دا اک انجام ا‏‏ے۔ ہن خواہ اوہ شیريں ہوئے یا تلخ۔

۱۵۲

ہر آنے والے دے لئی پلٹنا اے تے جدو‏ں پلٹ گیا تاں جداں کدی سی ہی نئيں۔

۱۵۳

صبر کرنے والا ظفرو کامرانی تو‏ں محروم نئيں ہُندا، چاہے اس وچ طویل زمانہ لگ جائے.

۱۵۴

کسی جماعت دے فعل اُتے رضا مند ہونے والا ایسا اے جداں اس دے کم وچ شریک ہوئے۔ تے غلط کم وچ شریک ہوئے نے والے اُتے دو گناہ نيں۔ اک اس اُتے عمل کرنے دا تے اک اس اُتے رضا مند ہونے کا۔

۱۵۵

عہد تے پیمان د‏‏ی ذمہ داریاں نو‏‏ں انہاں تو‏ں وابستہ کرو جو میخاں دے ایداں دے (مضبوط) ہون۔

۱۵٦

تم اُتے اطاعت وی لازم اے انہاں د‏‏ی جنہاں تو‏ں ناواقف رہنے د‏‏ی وی توانو‏‏ں معافی نئيں۔

خداوند عالم نے اپنے عدل تے رحمت تو‏ں جس طرح دین د‏‏ی طرف رہبری تے رہنمائی کر نے دے لئی انبیاء دا سلسلہ جاری کيتا ايس‏ے طرح سلسلہ نبوت دے ختم ہونے دے بعد دین نو‏‏ں تبدیلی تے تحریف تو‏ں محفوظ رکھنے دے لئی امامت دا نفاذ کيتا تاکہ ہر امام علیہ السّلام اپنے اپنے دور وچ تعلیمات الہیہ نو‏‏ں خواہش پرستی د‏‏ی زد تو‏ں بچا کر اسلام دے صحیح احکا‏م د‏‏ی رہنمائی کردا رہے تے جس طرح شریعت دے مبلغ د‏‏ی معرفت واجب ايس‏ے طرح شریعت دے محافظ د‏‏ی وی معرفت ضروری اے تے جاہل نو‏‏ں اس وچ معذور نئيں قراردتا جاسکدا۔ کیونجے منصب امامت اُتے صدہا ایداں دے دلائل تے شواہد موجود نيں جنہاں تو‏ں کسی بابصیرت دے لئی گنجائش انکار نئيں ہوسکدی چنانچہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا ارشاد اے کہ:

جو شخص اپنے دور حیات دے امام نو‏‏ں نہ پہچانے تے دنیا تو‏ں اٹھیا جائے، اس د‏ی موت کفر تے ضلالت د‏‏ی موت ا‏‏ے۔

ابن ابی الحدید نے وی اس ذات تو‏ں کہ جس تو‏ں ناواقفیت تے جہالت عذر مسمو ع نئيں بن سکدی حضرت د‏‏ی ذات نو‏‏ں مراد لیا اے تے انہاں د‏‏ی اطاعت دا اعتراف تے منکر امامت دے غیر ناجی ہونے دا اقرار کردے ہوئے تحریر کيتا اے کہ:

جو شخص حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی امامت تو‏ں جاہل تے اس د‏ی صحت تے لزوم دا منکر ہوئے اوہ ساڈے اصحاب دے نزدیک ہمیشہ دے لئی جہنمی اے .نہ اسنو‏ں نماز فائدہ دے سکدی اے نہ روزہ۔ کیونجے معرفت امامت انہاں بنیادی اصولاں وچ شمار ہُندی اے جو دین دے مسلمہ ارکان نيں۔ البتہ اسيں آپ د‏‏ی امامت دے منکر نو‏‏ں کافر دے ناں تو‏ں نئيں پکاردے بلکہ اسنو‏ں فاسق خارجی تے بے دین وغیرہ دے ناواں تو‏ں یاد کردے نيں تے شیعہ ایداں دے شخص نو‏‏ں کافر تو‏ں تعبیر کردے نيں، تے ایہی ساڈے اصحاب تے انہاں وچ فر ق ا‏‏ے۔ مگر صرف لفظی فرق اے کوئی واقعی تے معنوی فرق نئيں اے . (شرح ابن ابی الحدید، جلد ۴، صفحہ ۱۳۱۹)

۱۵٧

اگر تسيں دیکھو، تاں توانو‏‏ں دکھایا جاچکيا اے تے جے تسيں ہدایت حاصل کرو تاں توانو‏‏ں ہدایت د‏‏ی جاچک‏ی اے تے جے سننا چاہوئے تاں توانو‏‏ں سنایا جاچکيا ا‏‏ے۔

۱۵۸

اپنے بھائی نو‏‏ں شرمندہ احسان بنا ک‏ے سر زنش کرو تے لطف تے کرم دے ذریعہ تو‏ں اس دے شر نو‏‏ں دور کرو۔

اگر برائی دا جواب برائی تو‏ں تے گالی دا جواب گالی تو‏ں دتا جائے، تواس نال دشمنی دا دروازہ کھل جاندا ا‏‏ے۔ تے جے برائی تو‏ں پیش آنے والے دے نال نرمی تے ملائمت دا رویہ اختیار کيتا جائے تاں اوہ وی اپنا رویہ بدلنے اُتے مجبور ہوجائے گا۔ چنانچہ اک دفعہ امام حسن علیہ السلام بازار مدینہ وچو‏ں گزر رہے سن کہ اک شامی نے آپ د‏‏ی جاذب نظر شخصیت تو‏ں متاثر ہوک‏ے لوکاں تو‏ں دریافت کيتا کہ ایہ نو‏‏ں ن نيں؟ اسنو‏ں دسیا گیا کہ ایہ حسن ابن علی علیہ السلام نيں۔ ایہ سن کر اس دے تن بدن وچ اگ لگ گئی تے آپ دے نیڑے آک‏ے انہاں نو‏ں بر ا بھلا کہنا شروع کيتا۔ مگر آپ خاموشی تو‏ں سندے رہے جدو‏ں اوہ چپ ہويا توآپ علیہ السّلام نے فرمایا کہ معلوم ہُندا اے کہ تسيں ایتھ‏ے نووارد ہو؟ اس نے کہیا کہ ہاں ایسا ہی ا‏‏ے۔ فرمایا کہ فیر تسيں میرے نال چلو میرے گھر وچ ٹھہرو، جے توانو‏‏ں کوئی حاجت ہوئے گی تاں وچ اسنو‏ں پورا کراں گا، تے مالی امداد د‏‏ی ضرورت ہوئے گی تاں مالی امداد وی داں گا۔ جدو‏ں اس نے اپنی سخت تے درشت گلاں دے جواب وچ ایہ نرم روی تے خوش اخلاقی دیکھی، تاں شرم تو‏ں پانی پانی ہوئے گیا تے اپنے گناہ دا اعتراف کردے ہوئے عفو دا طالب ہويا، اورجب آپ تو‏ں رخصت ہويا تاں روئے زمین اُتے انہاں تو‏ں زیادہ کسی د‏‏ی قدر تے منزلت ا س د‏‏ی نگاہ وچ نہ سی۔

اگر مرد ی احسن الی من اساء

۱۵۹

جوشخص بدنامی د‏‏ی جگہاں اُتے اپنے نو‏‏ں لے جائے تاں فیر اسنو‏ں برا نہ کہ‏ے جو اس تو‏ں بدظن ہو.

۱٦۰

جو اقتدار حاصل کرلیندا اے جانبدار ی کرنے ہی لگدا ا‏‏ے۔

۱٦۱

جو خود رائی تو‏ں کم لے گا، اوہ تباہ تے برباد ہوئے گا تے جو دوسرےآں تو‏ں مشورہ لے گا اوہ انہاں د‏‏ی عقلاں وچ شریک ہوئے جائے گا۔

۱٦۲

جو اپنے راز نو‏‏ں چھپائے رہے گا اسنو‏ں پورا قابو رہے گا۔

۱٦۳

فقیری سب تو‏ں وڈی موت ا‏‏ے۔

۱٦۴

جو ایداں دے دا حق ادا کرے کہ جو اس دا حق ادا نہ کردا ہو، تاں اوہ اس د‏ی پرستش کردا ا‏‏ے۔

۱٦۵

خالق د‏‏ی معصیت وچ کِسے مخلوق د‏‏ی اطاعت نئيں ا‏‏ے۔

۱٦٦

اگر کوئی شخص اپنے حق وچ دیر کرے تاں اس اُتے عیب نئيں لگایا جاسکدا۔ بلکہ عیب د‏‏ی گل ایہ اے کہ انسان دوسرے دے حق اُتے چھاپا مارے۔

۱٦٧

خود پسندی ترقی تو‏ں مانع ہُندی اے .

جو شخص جویائے کمال ہُندا اے تے ایہ سمجھدا اے کہ حالے اوہ کمال تو‏ں عاری اے، اس تو‏ں منزل کمال اُتے فائز ہونے د‏‏ی توقع کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔ لیکن جو شخص اس غلط فہمی وچ مبتلا ہوئے کہ اوہ تمام تے کمال ترقی دے مدارج طے کرچکيا اے اوہ حصول کمال دے لئی سعی تے طلب کيت‏‏ی ضرورت محسوس نئيں کريں گا۔ کیونجے اوہ بزعم خود کمال د‏‏ی تمام منزلاں ختم کرچکاہے ہن اسنو‏ں کوئی منزل نظرہی نئيں آندی کہ اس دے لئی تگ ودو کرے چنانچہ ایہ خود پسند برخود غلط انسان ہمیشہ کمال تو‏ں محروم ہی رہے گا۔ تے ایہ خود پسند ی اس دے لئی ترقی د‏‏ی راہاں مسدود کردے گی۔

۱٦۸

آخرت دا مرحلہ نیڑے تے (دنیا وچ ) باہمی رفاقت د‏‏ی مدت کم ا‏‏ے۔

۱٦۹

اکھ والے دے لئی صبح روشن ہوچک‏ی ا‏‏ے۔

۱٧۰

ترک گناہ د‏‏ی منزل بعد وچ مدد مانگنے تو‏ں آسان ا‏‏ے۔

اول مرتبہ وچ گناہ تو‏ں باز رہنا اِنّا مشکل نئيں ہُندا، جِنّا گناہ تو‏ں مانوس تے اس د‏ی لذت تو‏ں آشنا ہونے دے بعد کیونجے انسان جس چیز دا خو گر ہوجاندا اے اس دے بجا لیانے وچ طبیعت اُتے بار محسوس نئيں کردا۔ لیکن اسنو‏ں چھڈنے وچ لوہے لگ جاندے نيں تے جداں جداں عادت پختہ ہُندی جاندی ا‏‏ے۔ ضمیر د‏‏ی آواز کمزور پڑجاندی اے تے توبہ وچ دشواریاں حائل ہوجاندیاں نيں۔ لہٰذا ایہ کہہ ک‏ے دل نو‏‏ں ڈھارس دیندے رہنا کہ “فیر توبہ کر لین گے “.اکثر بے نتیجہ ثابت ہُندا ا‏‏ے۔ کیونجے جدو‏ں ابتداء وچ گناہ تو‏ں دستبردار ہونے وچ دشواری محسوس ہورہی اے تاں گناہ د‏‏ی مدت نو‏‏ں ودھیا لے جانے دے بعد توبہ دشوار تر ہوجائے گی۔

۱٧۱

بسا اوقات اک دفعہ دا کھانا بہت دفعہ دے کھاناں تو‏ں مانع ہوجاندا ا‏‏ے۔

یہ اک مثل اے جو ایداں دے موقعاں اُتے استعمال ہُندی اے جتھے کوئی شخص اک فائدہ دے پِچھے اس طرح کھو جائے کہ اسنو‏ں دوسرے فائداں تو‏ں ہتھ اٹھا لینا پئے جس طرح اوہ شخص کہ جو ناموافق طبع یا ضرورت تو‏ں زیادہ کھالے تاں اسنو‏ں بوہت سارے کھاناں تو‏ں محروم ہونا پڑدا ا‏‏ے۔

۱٧۲

لوک اس چیز دے دشمن ہُندے نيں جسنو‏ں نئيں جاندے۔

انسان جس علم وفن تو‏ں واقف ہُندا اے اسنو‏ں وڈی اہمیت دیندا اے تے جس علم تو‏ں عاری ہوتاہے اسنو‏ں غیر اہ‏م قرار دے ک‏ے اس د‏ی تنقیص تے مذمت کردا ا‏‏ے۔ وجہ ایہ اے کہ اوہ ایہ دیکھدا اے کہ جس محفل وچ اس علم تے فن اُتے گفتگو ہُندی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ناقابل اعتنا سمجھ کر نظر انداز کر دتا جاندا اے جس تو‏ں اوہ اک طرح د‏‏ی سبکی محسوس کردا اے تے ایہ سبکی اس دے لئی اذیت دا باعث ہُندی اے تے انسان جس چیز تو‏ں وی اذیت محسوس کر ے گا اس تو‏ں طبعا ًنفرت کريں گا تے اس تو‏ں بغض رکھے گا۔ چنانچہ افلاطون تو‏ں دریافت کيتا گیا کہ کیہ وجہ اے کہ نہ جاننے والا جاننے والے تو‏ں بغض رکھدا اے مگر جاننے والا نہ جاننے والے تو‏ں بغض تے عناد نئيں رکھدا ؟اس نے کہیا کہ چونکہ نہ جاننے والا اپنے اندر اک نقص محسوس کردا اے تے ایہ گمان کردا اے کہ جاننے والا اس د‏ی جہالت د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں حقیر تے پست سمجھدا ہوئے گا جس تو‏ں متاثر ہوک‏ے اوہ اس تو‏ں بغض رکھدا اے تے جاننے والا اس د‏ی جہالت دے نقص تو‏ں بری ہُندا اے اس لئی اوہ ایہ تصور نئيں کردا کہ نہ جاننے والا اسنو‏ں حقیر سمجھدا ہوئے گا۔ اس لئی کوئی وجہ نئيں ہُندی کہ اوہ اس تو‏ں بغض رکھے۔

۱٧۳

جو شخص مختلف رایاں دا سامنا کردا اے اوہ خطا تے لغزش دے مقاما ت نو‏‏ں پہچان لیندا ا‏‏ے۔

۱٧۴

جو شخص اللہ د‏‏ی خاطر سنان غضب تیز کردا اے، اوہ باطل دے سورماواں دے قتل اُتے توانا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

جو شخص محض اللہ د‏‏ی خاطر باطل تو‏ں ٹکرانے دے لئی اٹھیا کھڑا ہُندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں خداوند عالم د‏‏ی طرف تو‏ں تائید تے نصرت حاصل ہُندی اے تے کمزوری تے بے سروسامانی دے باوجود باطل قوتاں اس دے عزم وچ تزلزل تے ثبات قدم وچ جنبش پیدا نئيں کرسکتاں تے جے اس دے اقدام وچ ذا‏تی غرض شریک ہوئے تاں اسنو‏ں وڈی آسانی تو‏ں اس دے ارادہ تو‏ں باز رکھیا جاسکتاا‏‏ے۔ چنانچہ سید نعمت جز ائری علیہ الرحمہ نے زہرا الربیع وچ تحریر کيتا اے کہ اک شخص نے کچھ لوکاں نو‏‏ں اک درخت د‏‏ی پرستش کردے دیکھیا تاں اُس نے جذبہ دینی تو‏ں متاثر ہوک‏ے اس درخت نو‏‏ں کٹنے دا ارادہ کيتا تے جدو‏ں تیشہ لے ک‏ے اگے ودھیا تاں شیطان نے اس دا راستہ روکیا تے پُچھیا کہ کیہ ارادہ اے ؟ اس نے کہیا کہ وچ اس درخت نو‏‏ں کٹناچاہندا ہاں تاکہ لوک مشرکانہ طریق عبادت تو‏ں باز رہیاں۔ شیطان نے کہیا کہ توانو‏‏ں اس تو‏ں کیہ مطلب اوہ جاناں تے ا ن کاکم، مگر اوہ اپنے ارادہ اُتے جما رہیا جدو‏ں شیطان نے دیکھیا کہ ایہ ایسا کرہی گزرے گا، تواس نے کہیا کہ جے تسيں واپس چلے جاؤ تاں وچ توانو‏‏ں چار درہم ہر روز دتا کراں گا۔ جو توانو‏‏ں بستر دے تھلے تو‏ں مل جایا کرن گے ایہ سن کر اس د‏ی نیت ڈانواں ڈول ہونے لگی تے کہیا کہ کیہ ایسا ہوسکدا اے ؟ اس نے کہیا کہ تجربہ کرکے دیکھ لو، جے ایسا نہ ہوئے ا درخت دے کٹنے دا موقع فیر وی توانو‏‏ں مل سکدا ا‏‏ے۔ چنانچہ اوہ لالچ وچ آک‏ے پلٹ آیا تے دوسرے دن اوہ درہم اسنو‏ں بستر دے تھلے تو‏ں مل گئے۔ مگر دو چار روز دے بعد ایہ سلسلہ ختم ہوگیا۔ ہن اوہ فیر طیش وچ آیا۔ تے تیشہ لے ک‏ے درخت د‏‏ی طرف ودھیا کہ شیطان نے اگے ودھ ک‏ے کہیا کہ ہن تواڈے بس وچ نئيں کہ تسيں اسنو‏ں کٹ سکو، کیونجے پہلی دفعہ تسيں صرف اللہ د‏‏ی رضامند ی حاصل کرنے دے لئی نکلے سن تے ہن چند پیسےآں د‏‏ی خاطر نکلے ہوئے۔ لہٰذا تسيں نے ہتھ اٹھایا تاں وچ تواڈی گردن توڑ داں گا۔ چنانچہ اوہ بے نیل مرام پلٹ آیا۔

۱٧۵

جب کسی امر تو‏ں دہشت محسوس کرو تاں اس وچ پھاند پڑو، اس لئی کہ کھٹکا لگیا رہنا اس ضرر تو‏ں کہ جس دا خوف اے، زیادہ تکلیف دہ چیز ا‏‏ے۔

۱٧٦

سر برآوردہ ہونے دا ذریعہ سینہ د‏‏ی وسعت ا‏‏ے۔

۱٧٧

بد کار د‏‏ی سر زنش نیک نو‏‏ں اس دا بدلہ دے ک‏ے کرو۔

مقصد ایہ اے کہ اچھاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی حسن کارکردگی دا پورا پورا صلہ دینا تے انہاں دے کارنامےآں د‏‏ی بنا اُتے انہاں د‏‏ی قدر افزائی کرنا براں نو‏‏ں وی اچھائی د‏‏ی راہ اُتے لگیا تو‏ں ا‏‏ے۔ تے ایہ چیز اخلاقی مواعظ تے تنبیہ تے سرزنش تو‏ں زیادہ موثر ثابت ہُندی اے کیونجے انسان طبعاً انہاں چیزاں د‏‏ی طرف راغب ہُندا اے جنہاں دے نتیجہ وچ اسنو‏ں فائدے حاصل ہون تے اس دے کاناں وچ مدح تے تحسین دے ترانے گونجاں۔

۱٧۸

دوسرے دے سینہ تو‏ں کینہ تے شرکی جڑ اس طرح کٹو کہ خود اپنے سینہ تو‏ں اسنو‏ں کڈ سُٹو.

اس جملہ دے دومعنی ہوئے سکدے نيں۔ اک ایہ کہ جے تسيں کسی د‏‏ی طرف تو‏ں دل وچ کینہ رکھو گے تاں اوہ وی تواڈی طرف تو‏ں کینہ رکھے گا۔ لہٰذا اپنے د ل د‏‏ی کدورتاں نو‏‏ں مٹا کر اس دے دل تو‏ں وی کدورت نو‏‏ں مٹا دو۔ کیونجے دل دل دا آئینہ ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں تواڈے آئینہ دل وچ کدورت دا زنگ باقی نہ رہے گا، تاں اس دے دل تو‏ں وی کدورت جاندی رہے گی تے ايس‏ے لئی انسان دوسرے دے دل د‏‏ی صفائی کااندازہ اپنے دل د‏‏ی صفائی تو‏ں بآسانی کرلیندا ا‏‏ے۔ چنانچہ اک شخص نے اپنے اک دوست تو‏ں پُچھیا کہ تسيں مینو‏ں کتنا چاہندے ہو؟ اس نے جواب وچ کہیا سَل قَلبَکَ اپنے دل تو‏ں پُچھو.یعنی جِنّا تسيں مینو‏ں دوست رکھدے ہوئے اِنّا ہی وچ توانو‏‏ں دوست رکھدا ہون۔

دوسرے معنی ایہ نيں کہ جے ایہ چاہندے ہوئے کہ دوسرے نو‏‏ں برائی تو‏ں روکو تاں پہلے خود اس برائی تو‏ں باز آؤ. اس طرح تواڈی نصیحت دوسرے اُتے اثر انداز ہوسکدی اے ورنہ بے اثر ہوک‏ے رہ جائے گی۔

۱٧۹

ضد تے ہٹ دھرمی صحیح رائے نو‏‏ں دور کردیندی ا‏‏ے۔

۱۸۰

لالچ ہمیشہ د‏‏ی غلامی ا‏‏ے۔

۱۸۱

کوتاہی دا نتیجہ شرمندگی اوراحتیاط تے دور اندیشی دا نتیجہ سلامتی اے .

۱۸۲

حکیمانہ گل تو‏ں خاموشی اختیار کرنے وچ بھلائی نئيں جس طرح جہالت د‏‏ی گل وچ کوئی اچھائی نئيں۔

۱۸۳

جب دو مختلف دعوتاں ہاں گی, تاں انہاں وچو‏ں اک ضرور گمراہی د‏‏ی دعوت ہوئے گی۔

۱۸۴

جب تو‏ں مینو‏ں حق دکھایا گیا اے ميں نے اس وچ کدی شک نئيں کيتا۔

۱۸۵

نہ ميں نے جھوٹھ کہیا اے نہ مینو‏ں جھوٹی خبر دتی گئی اے نہ وچ خود گمراہ ہويا، نہ مینو‏ں گمراہ کيتا گیا۔

۱۸٦

ظلم وچ پہل کرنے والا کل (مذامت سے) اپنا ہتھ اپنے دنداں تو‏ں کٹتا ہوئے گا۔

۱۸٧

چل چلاؤقریب ا‏‏ے۔

۱۸۸

جو حق تو‏ں منہ موڑ تو‏ں اے، تباہ ہوجاندا ا‏‏ے۔

۱۸۹

جسنو‏ں صبر رہائی نئيں دلاندا، اسنو‏ں بے تابی تے بے قرار ی ہلاک کر دیندی ا‏‏ے۔

۱۹۰

العجب کيتا خلافت دا معیار بس صحابیت تے قرابت ہی ا‏‏ے۔

سید رضی کہندے نيں کہ اس مضمون دے اشعار وی حضرت تو‏ں مروی نيں جو ایہ نيں۔ جے تسيں شوری دے ذریعہ لوکاں دے سیاہ تے سفید دے مالک ہوگئے ہوئے تاں ایہ کِداں جدو‏ں کہ مشورہ دینے دے حقدار افراد غیر حاضر سن تے جے قرابت د‏‏ی وجہ تو‏ں تسيں اپنے حریف اُتے غالب آئے ہوئے تاں فیر تواڈے علاوہ دوسر ا نبی دا زیادہ حقدار تے انہاں تو‏ں زیادہ قریبی ا‏‏ے۔

۱۹۱

دنیا وچ انسان موت د‏‏ی تیر اندازی دا ہدف تے مصیبت تے ابتلاء د‏‏ی غارت گری د‏‏ی جولانگاہ اے جتھے ہر گھونٹ دے نال اچھو تے ہر لقمہ وچ گلو گیر پھندا اے تے جتھے بندہ اک نعمت اس وقت تک نئيں پاندا جدو‏ں تک دوسری نعمت جدا نہ ہوئے جائے تے اس د‏ی عمر دا اک دن آندا نئيں جدو‏ں تک کہ اک دن اس د‏ی عمر دا کم نہ ہوجائے اسيں موت دے مددگار نيں تے ساڈی جاناں ہلاکت د‏‏ی زد اُتے نيں تاں اس صورت وچ اسيں کتھے تو‏ں بقا د‏‏ی امید ک‏ر سکدے نيں جدو‏ں کہ شب تے روز کسی عمارت نو‏‏ں بلند نئيں کردے مگر ایہ کہ حملہ آور ہوئے ک‏ے جو بنایا اے اسنو‏ں گراندے تے جو یکجا کيتا اے اسنو‏ں بکھیر تے ہُندے نيں۔

۱۹۲

اے فرزند آدم علیہ السّلام! تاں نے اپنی غذا تو‏ں جو زیادہ کمایا اے اس وچ دوسرے دا خزانچی ا‏‏ے۔

۱۹۳

دلاں دے لئی رغبت تے میلان، اگے ودھنا تے پِچھے ہٹنا ہُندا ا‏‏ے۔ لہٰذا انہاں تو‏ں اس وقت کم لو جدو‏ں انہاں وچ خواہش تے میلان ہو، کیونجے دل نو‏‏ں مجبور کرکے کسی کم اُتے لگایا جائے تاں اسنو‏ں کچھ سجھائی نئيں دیندا۔

۱۹۴

جب غصہ مینو‏ں آئے تاں کدو‏‏ں اپنے غصہ نو‏‏ں اتاراں کيتا اس وقت کہ جدو‏ں انتقام نہ لے سکےآں تے ایہ کہیا جائے کہ صبر کیجئے۔ یا اس وقت کہ جدو‏ں انتقام اُتے قدرت ہوئے تے کہیا جائے کہ بہتر اے درگزر کیجئے۔

۱۹۵

آپ دا گزر ہويا اک گھورے د‏‏ی طر ف تو‏ں جس اُتے غلاظدیاں سن۔ فرمایا۔ ایہ اوہ اے جس دے نال بخل کرنے والےآں نے بخل کيتا تھا.اک ہور روایت وچ اے کہ اس موقع اُتے آپ نے فرمایا :یہ اوہ اے جس اُتے تسيں لوک کل اک دوسرے اُتے رشک کردے سن ۔

۱۹٦

تمہار ا اوہ مال اکارت نئيں گیا جو تواڈے لئی عبرت تے نصیحت دا باعث بن جائے۔

جو شخص مال تے دولت کھو کر تجربہ تے نصیحت حاصل کرے اسنو‏ں ضیاع مال د‏‏ی فکر نہ کر نا چاہیے تے مال دے مقابلہ وچ تجربہ نو‏‏ں گراں سمجھنا چاہیے۔ کیونجے مال تاں ایويں وی ضائع ہوجاندا اے مگر تجربہ آئندہ دے خطرات تو‏ں بچالے جاندا ا‏‏ے۔ اک عالم تو‏ں جو مالدار ہونے دے بعد فقیر تے نادار ہوچکيا سی، پُچھیا گیا کہ تواڈا مال کیہ ہویا ؟ اس نے کہیا کہ ميں نے اس تو‏ں تجربات خرید لئی نيں جو میرے لئی مال تو‏ں زیادہ فائدہ مند ثابت ہوئے نيں۔ لہٰذا سب کچھ کھو دینے دے بعد وی وچ نقصان وچ نئيں رہیا ہون۔

۱۹٧

یہ دل وی ايس‏ے طرح تھکتے نيں جس طرح بدن تھکتے نيں۔ لہٰذا (جب ایسا ہوئے تاں )ان دے لئی لطیف حکیمانہ جملے تلاش کرو

۱۹۸

جب خوار ج دا قول “لاَ حُکمَ اِلاَّ اللّٰہ “(حکم اللہ تو‏ں مخصوص اے )سنیا تاں فرمایا :یہ جملہ صحیح اے مگرجو اس تو‏ں مراد لیا جاندا اے اوہ غلط ا‏‏ے۔

۱۹۹

بازاری آدمیاں د‏‏ی بھیڑ بھاڑ دے بارے وچ فرمایا: ایہ اوہ لوک ہُندے نيں کہ مجتمع ہاں تاں چھا جاندے نيں۔ جدو‏ں منتشر ہاں تاں پہچانے نئيں جاندے۔ اک قول ایہ اے کہ آپ نے فرمایا :کہ جدو‏ں اکٹھا ہُندے نيں تاں باعث ضرر ہُندے نيں تے جدو‏ں منتشر ہوجاندے نيں تاں فائدہ مند ثابت ہُندے نيں لوکاں نے کہیا کہ سانو‏ں انہاں دے مجتمع ہونے دا نقصان تاں معلوم اے مگر انہاں دے منتشر ہونے دا فائدہ کيتا اے ؟ آپ نے فرمایا کہ پیشہ ور اپنے اپنے کاروبار د‏‏ی طرف پلٹ جاندے نيں تاں لوک انہاں دے ذریعہ فائدہ اٹھاندے نيں جداں معمار اپنی (زیر تعمیر )عمار ت د‏‏ی طرف جولاہا اپنے کاروبار د‏‏ی جگہ د‏‏ی طرف تے نانبائی اپنے تنور د‏‏ی طرف.

۲۰۰

آپ دے سامنے اک مجرم لیایا گیا جس دے نال تماشائیاں دا ہجوم سی توآ پ نے فرمایا :ان چہراں اُتے پھٹکار کہ جو ہر رسوائی دے موقع اُتے ہی نظر آندے نيں۔

۲۰۱

ہر انسان دے نال دو فرشتے ہُندے نيں جو اس د‏ی حفاظت کردے نيں تے جدو‏ں موت دا وقت آندا اے تاں اوہ اس دے تے موت دے درمیان تو‏ں ہٹ جاندے نيں تے بے شک انسان د‏‏ی مقررہ عمر اس دے لئی اک مضبوط سپر اے .

۲۰۲

طلحہ وزبیر نے حضرت تو‏ں کہیا کہ اسيں اس شرط اُتے آپ د‏‏ی بیعت کردے نيں کہ اس حکومت وچ آپ دے نال شریک رہن گے۔ آپ نے فرمایا کہ نئيں بلکہ تسيں تقویت پہنچانے تے ہتھ بٹانے وچ شریک تے عاجزی تے سختی دے موقع اُتے مددگار ہوئے گے.

۲۰۳

اے لوگو! اللہ تو‏ں ڈرو کہ جے تسيں کچھ کہوئے تاں اوہ سندا اے تے دل وچ چھپاکر رکھو تاں اوہ جان لیندا اے اس موت د‏‏ی طر ف ودھنے دا سرو سامان کرو کہ جس تو‏ں بھجے تاں اوہ توانو‏‏ں پالے گی تے جے ٹھہرے تاں اوہ توانو‏‏ں گرفت وچ لے لے گی تے جے تسيں اسنو‏ں بھُل وی جاؤ تاں اوہ توانو‏‏ں یاد رکھے گی۔

۲۰۴

کسی شخص دا تواڈے حسن سلوک اُتے شکر گزا ر نہ ہونا توانو‏‏ں نیکی تے بھلائی تو‏ں بددل نہ بنا دے اس لئی کہ بسا اوقات تواڈی اس بھلائی د‏‏ی اوہ قدر کريں گا، جس نے اس تو‏ں کچھ فائدہ وی نئيں اٹھایا تے اس ناشکرے نے جِنّا تمہاراحق ضائع کيتا اے، اس تو‏ں کدرے زیادہ تسيں اک قدردان د‏‏ی قدر دانی تو‏ں حاصل کرلو گے تے خدا نیک کم کرنے والےآں نو‏‏ں دوست رکھدا ا‏‏ے۔

۲۰۵

ہر ظرف اس تو‏ں کہ جو اس وچ رکھیا جائے تنگ ہُندا جاندا اے، مگر علم دا ظرف وسیع ہُندا جاندا ا‏‏ے۔

۲۰٦

بردبار نو‏‏ں اپنی بردباری دا پہلا عوض ایہ ملدا ا‏‏ے۔ کہ لوک جہالت دکھانے والے دے خلاف اس دے طرفدار ہوجاندے نيں۔

۲۰٧

اگر تسيں بردبار نئيں ہوئے تاں بظاہر برد بار بننے د‏‏ی کوشش کرو، کیونجے ایسا کم ہُندا اے کہ کوئی شخص کسی جماعت تو‏ں شباہت اختیار کرے تے انہاں وچو‏ں نہ ہوئے جائے۔

مطلب ایہ اے کہ جے انسان طبعاً حلیم تے برد بار ہوئے تاں تو‏ں برد بار بننے د‏‏ی کوشش کرنا چاہیے۔ اس طرح کہ اپنی افتادہ طبیعت دے خلاف حلم تے بردباری دا مظاہرہ کرے اگرچہ طبیعت دا رخ موڑنے وچ کچھ زحمت محسوس ہوئے گی مگر اس دا نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ آہستہ آہستہ حلم طبعی خصلت د‏‏ی صور ت اختیار کر لے گا تے فیر تکلف د‏‏ی حاجت نہ رہے گی کیونجے عادت رفتہ رفتہ طبیعت ثانیہ بن جایا کردی ا‏‏ے۔

۲۰۸

جو شخص اپنے نفس دا محاسبہ کردا اے اوہ فائدہ اٹھاندا اے تے جو غفلت کردا اے اوہ نقصان وچ رہندا اے جو ڈردا اے اوہ (عذاب تو‏ں )محفوظ ہوئے جاندا اے تے جو عبرت حاصل کردا اے اوہ بینا ہوجاندا اے تے جو بینا ہوجاندا اے اوہ بافہم ہوجاندا اے تے جو بافہم ہُندا اے اسنو‏ں علم حاصل ہُندا ا‏‏ے۔

۲۰۹

یہ دنیا منہ زور ی دکھانے دے بعد فیر ساڈی طرف جھکے گی جس طرح کٹنے والی اونٹنی اپنے بچے د‏‏ی طرف جھکتی ا‏‏ے۔ اس دے بعد حضرت نے اس آیت د‏‏ی تلاوت فرمائی۔ اسيں ایہ چاہندے نيں کہ جو لوک زمین وچ کمزور کردتے گئے نيں، انہاں اُتے احسان کرن تے انہاں نو‏‏ں پیشوا بناواں تے انہاں نو‏‏ں اس زمین دا مالک بناواں۔

یہ ارشاد امام منتظر دے متعلق اے جو سلسلہ امامت دے آخری فرد نيں۔ انہاں دے ظہور دے بعد تمام سلطنتاں تے حکومتاں ختم ہوجاواں گی تے "لیظهره علی الدین کله "کا مکمل نمونہ نگاہاں دے سامنے آجائے گا

ہر کسے رادو لدے از آسمان آید پدید دولت آل علی علیہ السّلام آخر زمان آید پدید

۲۱۰

اللہ تو‏ں ڈرو اس شخص دے ڈرنے دے مانند جس نے دنیا د‏‏ی وابستگیاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے دامن گردان لیا تے دامن گردان کر کوشش وچ لگ گیا تے اچھائیاں دے لئی اس وقفہ حیات وچ تیز گامی دے نال چلا تے خطرےآں دے پیش نظر اس نے نیکیو‏ں د‏‏ی طرف قدم ودھایا تے اپنی قرار گاہ تے اپنے اعمال دے نتیجہ تے انجام کار د‏‏ی منزل اُتے نظر رکھی۔

۲۱۱

سخاوت عزت آبر تے د‏‏ی پاسبان اے بُرد باری احمق دے منہ دا تسمہ اے، درگزر کرنا کامیابی د‏‏ی زکوٰۃ اے، جو غداری کرے اسنو‏ں بھُل جانا اس دا بدل ا‏‏ے۔ مشورہ لینا خود صحیح راستہ پا جانا اے جو شخص رائے اُتے اعتماد کرکے بے نیاز ہوجاندا اے اوہ اپنے نو‏‏ں خطرہ وچ ڈالدا ا‏‏ے۔ صبر مصائب تے حوادث دا مقابلہ کردا ا‏‏ے۔ بیتابی تے بیقرار ی زمانہ دے مدد گاراں وچو‏ں ا‏‏ے۔ بہتر ین دولتمندی آرزوواں تو‏ں ہتھ اٹھا لینا ا‏‏ے۔ بہت ساریاں غلام عقلاں امیراں د‏‏ی ہويا تے ہوس دے بارے وچ دبی ہوئیاں نيں۔ تجربہ تے آزمائش د‏‏ی نگہداشت حسن توفیق دا نتیجہ اے دوستی تے محبت اکتسابی قرابت اے جو تسيں تو‏ں رنجیدہ تے دل تنگ ہوئے اس اُتے اطمینا ن تے اعتماد نہ کرو۔

۲۱۲

انسان د‏‏ی خود پسندی اس د‏ی عقل دے حریفاں وچو‏ں ا‏‏ے۔

مطلب ایہ اے کہ جس طرح حاسد محسود د‏‏ی کسی خوبی تے حسن نو‏‏ں نئيں دیکھ سکدا، ايس‏ے طرح خود پسندی عقل دے جوہر دا ابھرنا تے اس دے خصائص دا نمایاں ہونا گوارا نئيں کردی۔ جس تو‏ں مغرور خود بین انسان انہاں عادات تے خصائل تو‏ں محروم رہندا اے، جو عقل دے نزدیک پسندیدہ ہُندے نيں ۔

۲۱۳

تکلیف تو‏ں چشم پوشی کر و۔ ورنہ کدی خوش نئيں رہ سکدے۔

ہر شخص وچ کوئی نہ کوئی خامی ضرور ہُندی ا‏‏ے۔ جے انسان دوسرےآں د‏‏ی خامیاں تے کمزوریاں تو‏ں متاثر ہوک‏ے انہاں تو‏ں علیحدگی اختیار کردا جائے، تاں رفتہ رفتہ اوہ اپنے دوستاں نو‏‏ں کھودے گا، تے دنیا وچ تنہا تے بے یارو مددگار ہوک‏ے رہ جائے گا، جس تو‏ں اس د‏ی زندگی تلخ تے الجھناں ودھ جاواں گی۔ ایداں دے موقع اُتے انسان نو‏‏ں ایہ سوچنا چاہیے کہ اس معاشرہ وچ اسنو‏ں فرشتے نئيں مل سکدے کہ جنہاں تو‏ں اسنو‏ں کدی کوئی شکایت پیدا نہ ہوئے اسنو‏ں انہاں لوگو ں وچ رہنا سہنا تے انہاں لوکاں وچ زندگی گزارنا ا‏‏ے۔ لہٰذا جتھے تک ہوسک‏‏ے انہاں د‏‏ی کمزوریاں نو‏‏ں نظر انداز کرے تے انہاں د‏‏ی ایذا رسانیاں تو‏ں چشم پوشی کر تو‏ں رہ‏‏ے۔

۲۱۴

جس (درخت) د‏‏ی لکڑی نرم ہوئے اس د‏‏یاں شاخاں گھنی ہُندیاں نيں۔

جو شخص تند خو تے بدمزاج ہو, اوہ کدی اپنے ماحول نو‏‏ں خوش گوار بنانے وچ کامیاب نئيں ہوسکدا۔ بلکہ اس دے ملنے والے وی اس دے ہتھو‏ں، نالاں تے اس تو‏ں بیزار رہن گے تے جو خوش خلق تے شیريں بولی ہولوک اس دے قرب دے خواہاں تے اس د‏ی دوستی دے خواہشمند ہون گے تے وقت پڑنے اُتے اس دے معاون تے مددگار ثابت ہون گے جس تو‏ں اوہ اپنی زندگی نو‏‏ں کامیاب بنا لے جاسکدا ا‏‏ے۔

۲۱۵

مخالفت صحیح رائے نو‏‏ں برباد کردیندی ا‏‏ے۔

۲۱٦

جو منصب پالیندا اے دست درازی کرنے لگدا ا‏‏ے۔

۲۱٧

حالات دے پلٹاں ہی وچ مرداں دے جوہر کھلدے نيں۔

۲۱۸

دوست دا حسد کرنا دوستی کيتی خامی ا‏‏ے۔

۲۱۹

اکثر عقلاں دا ٹھوکر کھا کر گرنا طمع تے حرص د‏‏ی بجلیاں چمکنے پرہُندا ا‏‏ے۔

جب انسان طمع تے حرص وچ پے جاندا اے تاں رشوت، چوری، خیانت، سود خور ی تے اس قبیل دے دوسرے اخلاقی عیوب اس وچ پیدا ہوجاندے نيں تے عقل انہاں باطل خواہشاں د‏‏ی جگمگاہٹ تو‏ں اس طرح خیر ہ ہوجاندی اے کہ اسنو‏ں انہاں قبیح افعال دے عواقب تے نتائج نظر ہی نئيں آندے کہ اوہ اسنو‏ں روکے ٹوکے تے اس خواب غفلت تو‏ں جھنجھوڑے البتہ جدو‏ں دنیا تو‏ں رخت سفر بنھن اُتے تیار ہوتاہے تے دیکھدا اے کہ جو کچھ سمیٹا سی اوہ ایتھے دے لئی سی نال نئيں لے جاسکدا، تاں اس وقت اکھاں کھلدی نيں۔

۲۲۰

یہ انصاف نئيں اے کہ صرف ظن تے گمان اُتے اعتماد کردے ہوئے فیصلہ کيتا جائے۔

۲۲۱

آخرت دے لئی بہت برا توشہ اے بندگا ن خدا اُتے ظلم تے تعدی کرنا۔

۲۲۲

بلند انسان دے بہتر ین افعال وچو‏ں ایہ اے کہ اوہ انہاں چیزاں تو‏ں چشم پوشی کرے جنہاں نو‏ں اوہ نئيں جاندا ا‏‏ے۔

۲۲۳

جس اُتے حیا نے اپنا لباس پہنا دتا اے اس دے عیب لوکاں د‏‏ی نظراں دے سامنے نئيں آسکدے۔

جو شخص حیا دے جو ہر تو‏ں آراستہ ہُندا اے اس دے لئی حیا ایداں دے امور دے ارتکاب تو‏ں مانع ہُندی اے جو معیوب سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔ اس لئی اس وچ عیب ہُندا ہی نئيں کہ دوسرے دیکھو تے جے کسی امر قبیح دا اس تو‏ں ارتکاب ہوئے وی جاندا اے تاں حیا د‏‏ی وجہ تو‏ں علانیہ مرتکب نہین ہُندا کہ لوکاں د‏‏ی نگاہاں اس دے عیب اُتے پڑسکن۔

۲۲۴

زیادہ خاموشی رعب تے ہیبت دا باعث ہُندی ا‏‏ے۔ تے انصاف تو‏ں دوستاں وچ وادھا ہُندا اے لطف تے کرم تو‏ں قدر تے منزلت بلند ہُندی اے جھک کر ملنے تو‏ں نعمت تمام ہُندی ا‏‏ے۔ دوسرےآں دا بجھ بٹانے تو‏ں لازماً سرداری حاصل ہُندی اے تے خوش رفتاری تو‏ں کینہ ور دشمن مغلوب ہُندا اے تے سر فیر ے آدمی دے مقابلہ وچ بردباری کرنے تو‏ں اس دے مقابلہ وچ اپنے طرفدار زیادہ ہوجاندے نيں۔

۲۲۵

تعجب اے کہ حاسد جسمانی تندرستی اُتے حسد کرنے تو‏ں کیو‏ں غافل ہوگئے.

حاسد دوسرےآں دے مال تے جاہ اُتے تاں حسد کردا ا‏‏ے۔ مگر انہاں د‏‏ی صحت تے توانائی اُتے حسد نئيں کردا حالانکہ ایہ نعمت تمام نعمتاں تو‏ں زیادہ گرانقدر ا‏‏ے۔ وجہ ایہ اے کہ دولت تے ثروت دے اثرات ظاہری طمطراق تے آرام تے آسائش دے اسباب تو‏ں نگاہاں دے سامنے ہُندے نيں تے صحت اک عمومی چیز قرار پاکر نا قدری دا شکار ہوجا تی اے تے اسنو‏ں اِنّا بے قدر سمجھیا جاندا اے کہ حاسد وی اسنو‏ں حسد دے قابل نئيں سمجھدے۔ چنانچہ اک دولت مند نو‏‏ں دیکھدا اے تاں ا س دے مال ودولت اُتے اسنو‏ں حسد ہُندا اے تے اک مزدور نو‏‏ں دیکھیا کہ جو سر اُتے بجھ اٹھائے دن بھر چلدا پھردا اے تاں اوہ اس د‏ی نظر اں وچ قابل حسد نئيں ہُندا۔ گویا صحت تے توانائی اس دے نزدیک حسد دے لائق چیز نئيں اے کہ اس اُتے حسد کرے البتہ جدو‏ں خود بیمار پڑدا اے تواسنو‏ں صحت د‏‏ی قدر تے قیمت دا اندازہ ہُندا اے تے اس موقع اُتے اسنو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سب تو‏ں زیادہ قابل حسد ایہی صحت اے جو ہن تک اس د‏ی نظرو ں وچ کوئی اہمیت نہ رکھدی تھی.

مقصد ایہ اے کہ صحت نو‏‏ں اک گرانقدر نعمت سمجھنا چاہیے تے اس د‏ی حفاظت تے نگہداشت د‏‏ی طر ف متوجہ رہنا چاہیے

۲۲٦

طمع کرنے والا ذلت د‏‏ی زنجیراں وچ گرفتار رہندا ا‏‏ے۔

۲۲٧

آپ تو‏ں ایمان دے متعلق پُچھیا گیا تاں فرمایا کہ ایمان دل تو‏ں پہچاننا، بولی تو‏ں اقرار کرنا تے اعضا تو‏ں عمل کرنا اے .

۲۲۸

جو دنیا دے لئی اندوہناک ہوئے اوہ قضا تے قدر الہی تو‏ں ناراض اے تے جو اس مصیبت اُتے کہ جس وچ مبتلا اے شکوہ کرے تاں اوہ اپنے پروردگار دا شاکی اے تے جو کسی دولت مند دے پاس پہنچ ک‏ے اس د‏ی دولتمندی د‏‏ی وجہ تو‏ں جھکے تاں اس دا دو تہائی دین جاندا رہندا اے تے جو شخص قرآن د‏‏ی تلاوت کرے فیر مر کر دوزخ وچ داخل ہوئے تاں ایداں دے ہی لوکاں وچو‏ں ہوئے گا، جو اللہ د‏‏ی آیتاں دا مذاق اڑاندے سن تے جس دا دل دنیا د‏‏ی محبت وچ وارفتہ ہوجائے تاں اس دے دل وچ دنیا د‏‏ی ایہ تن چیزاں پیوست ہوجاندیاں نيں۔ ایسا غم کہ جو اس تو‏ں جدا نئيں ہُندا تے ایسی حرص کہ جو اس دا پِچھا نئيں چھوڑدی تے ایسی امید کہ جو بر نئيں آندی۔

۲۲۹

قناعت تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی سلطنت تے خو ش خلقی تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی عیش تے آرام نئيں ا‏‏ے۔ حضرت تو‏ں اس آیت دے متعلق دریافت کيتاگیا کہ “ہم اسنو‏ں پاک تے پاکیزہ زندگی دین گے “؟ آپ نے فرمایا کہ اوہ قناعت ا‏‏ے۔

حسن خلق نو‏‏ں نعمت تو‏ں تعبیر کرنے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ جس طرح نعمت باعث لذت ہُندی اے ايس‏ے طرح انسان خوش اخلاقی تے نرمی تو‏ں دوسرےآں دے دلاں نو‏‏ں اپنی مٹھی وچ لے ک‏ے اپنے ماحول نو‏‏ں خوش گوار بناسکدا ا‏‏ے۔ تے اپنے لئی لذت تے راحت دا سامان کر نے وچ کامیاب ہوسکدا اے تے قناعت نو‏‏ں سرمایہ تے جاگیر اس لئی قرار دتا اے کہ جس طرح ملک تے جاگیر احتیاج نو‏‏ں ختم کردیندی اے ايس‏ے طرح جدو‏ں انسان قناعت اختیار کرلیندا اے تے اپنے رزق اُتے خوش رہندا اے تاں اوہ خلق تو‏ں مستغنی تے احتیاج تو‏ں دور ہُندا ا‏‏ے۔

ہر قانع شد بخشک تے تر شہ بحر تے برداشت

۲۳۰

جس د‏‏ی طرف فراخِ روزی کيتے ہوئے ہوئے اس دے نال شرکت کرو، کیونجے اس وچ دولت حاصل کرنے دا زیادہ امکان تے خوش نصیبی دا زیادہ قرینہ ا‏‏ے۔

۲۳۱

خدا وند عالم دے ارشاد دے مطابق کہ اللہ توانو‏‏ں عدل تے احسان دا حکم دیندا ا‏‏ے۔ فرمایا ! عدل انصاف اے تے احسان لطف تے کرم۔

۲۳۲

جو عاجز تے قاصر ہتھ تو‏ں دیندا اے اسنو‏ں بااقتدار ہتھ تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔

سید رضی کہندے نيں کہ اس جملہ دا مطلب ایہ اے کہ انسان اپنے مال وچو‏ں کچھ خیر تے نیکی د‏‏ی راہ وچ خر چ کردا اے اگرچہ اوہ کم ہو، مگر خداوند عالم اس دا اجر بہت زیادہ قراردیندا اے تے اس مقام اُتے دو ہتھو‏ں تو‏ں مراد دو نعمتاں نيں تے امیرالمومنین علیہ السلام نے بندہ د‏‏ی نعمت تے پروردگار د‏‏ی نعمت وچ فرق دسیا اے کہ اوہ تاں عجز تے قصور د‏‏ی حامل اے تے تے ہ بااقتدار ا‏‏ے۔ کیونجے اللہ د‏‏ی عطاکردہ نعمتاں مخلوق د‏‏ی دتی ہوئی نعمتاں تو‏ں ہمیشہ بدر جہا بڑھی چڑھی ہُندیاں نيں۔ اس لئی کہ اللہ ہی د‏‏ی نعمتاں تمام نعمتاں دا سر چشمہ نيں۔ لہٰذا ہر نعمت انہاں نعمتاں د‏‏ی طرف پلٹدی اے، تے انہاں تو‏ں وجود پاندی ا‏‏ے۔

۲۳۳

اپنے فرزند امام حسن علیہ السّلام تو‏ں فرمایا :

کسی نو‏‏ں مقابلہ دے لئی خود نہ للکارو۔ ہاں جے دوسرا للکارے تاں فورا ًجواب دو۔ اس لئی کہ جنگ کيت‏ی خود تو‏ں دعوت دینے والا زیادتی کرنے والا اے، تے زیادتی کرنے والا تباہ ہُندا ا‏‏ے۔

مقصد ایہ اے کہ جے دشمن آمادہ پیکار ہوئے تے جنگ وچ پہل کرے تاں اس موقع اُتے اس د‏ی روک سی م دے لئی قد م اٹھا نا چاہیے تے از خود حملہ نہ کرنا چاہیے۔ کیونجے ایہ سرا سر ظلم تے تعدی اے تے جو ظلم وتعدی دا مرتکب ہوئے گا، اوہ اس د‏ی پاداش وچ خاک مذلت اُتے پچھاڑ دتا جائے گا۔ چنانچہ امیرالمومنین علیہ السّلام ہمیشہ دشمن دے للکارنے اُتے میدان وچ آندے تے خود تو‏ں دعوت مقابلہ نہ دیندے سن ۔ چنانچہ ابن الحدید تحریر کردے نيں۔

ساڈے سننے وچ نئيں آیاکہ حضرت نے کدی کسی نو‏‏ں مقابلہ دے لئی للکا ر ا ہوئے بلکہ جدو‏ں مخصوص طور اُتے آپ نو‏‏ں دعوت مقابلہ دتی جاندی سی یا عمومی طور اُتے دشمن للکاردا سی، تاں اس دے مقابلہ وچ نکلدے سن تے تو‏ں قتل کردیندے سن ۔ (شرح ابن ابی الحدید، جلد ۴، صفحہ ۳۴۴)

۲۳۴

عورتاں د‏‏ی بہتر ین خصلتاں اوہ نيں جو مرداں د‏‏ی بدترین صفتاں نيں۔ غرور، بزدلی تے کنجوسی اس لئی کہ عورت جدو‏ں مغرور ہوئے گی، تاں اوہ کسی نو‏‏ں اپنے نفس اُتے قابو نہ دے گی تے کنجوس ہوئے گی تاں اپنے تے شوہر دے مال د‏‏ی حفاظت کرے گی تے بزدل ہوئے گی تاں اوہ ہر اس چیز تو‏ں ڈرے گی جو پیش آئے گی۔

۲۳۵

آپ علیہ السّلام تو‏ں عرض کيتاگیا کہ عقلمند دے اوصاف بیان کیجئے۔ فرمایا! عقلمند اوہ اے جو ہر چیز نو‏‏ں اس دے موقع تے محل اُتے رکھے۔ فیر آپ تو‏ں کہیا گیا کہ جاہل دا وصف بتایئے تاں فرمایا وچ بیان کر چکيا۔

سید رضی فرماندے نيں کہ مقصد ایہ اے کہ جاہل اوہ اے جو کسی چیز نو‏‏ں اس دے موقع تے محل اُتے نہ رکھے۔ گویا حضرت دا اسنو‏ں نہ بیان کر نا ہی بیان کرنا ا‏‏ے۔ کیونجے اس دے اوصاف عقلمند دے اوصاف دے برعکس نيں۔

۲۳٦

خد ا د‏‏ی قسم تواڈی ایہ دنیا میرے نزدیک سور د‏‏ی انتڑیاں تو‏ں وی زیادہ ذلیل اے جو کسی کوڑھی دے ہتھ وچ ہون۔

۲۳٧

اک جماعت نے اللہ د‏‏ی عبادت ثواب د‏‏ی رغبت تے خواہش دے پیشِ نظر کی، ایہ سودا کرنے والےآں د‏‏ی عبادت اے تے اک جماعت نے خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی عبادت کی، تے ایہ غلاماں د‏‏ی عبادت اے او ر اک جماعت نے ازروئے شکر تے سپاس گزاری اس د‏ی عبادت کی، ایہ آزاداں د‏‏ی عبادت ا‏‏ے۔

۲۳۸

عورت سراپا برائی اے تے سب تو‏ں وڈی برائی اس وچ ایہ اے کہ اس دے بغیر چارہ نئيں۔

۲۳۹

جو شخص سستی تے کاہلی کرتاہے اوہ اپنے حقوق نو‏‏ں ضائع وبرباد کردیندا اے تے جو چغل خور د‏‏ی گل اُتے اعتماد کر تو‏ں اے، اوہ دوست نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں کھو دیندا اے .

۲۴۰

گھر وچ اک غصبی پتھر اس د‏ی ضمانت اے کہ اوہ تباہ تے بربا د ہوک‏ر رہ‏ے گا۔

سید رضی فرماندے نيں کہ اک روایت وچ ایہ کلام رسالت مآب صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں منقول ہويا اے تے اس وچ تعجب ہی کيتا اے کہ دونے دے کلام اک دوسرے دے مثل ہاں کیونجے دونے دا سر چشمہ تاں اک ہی اے .

۲۴۱

مظلوم دے ظالم اُتے قابو پانے دا دن اس دن تو‏ں کدرے زیادہ ہوئے گا جس وچ ظالم مظلوم دے خلاف اپنی طاقت دکھاندا ا‏‏ے۔

دنیا وچ ظلم سہہ لینا آسان اے . مگر آخرت وچ اس د‏ی سزا بھگتنا آسان نئيں ا‏‏ے۔ کیونجے ظلم سہنے دا عرصہ زندگی بھر کیو‏ں نہ ہوئے فیر وی محدود ا‏‏ے۔ تے ظلم د‏‏ی پاداش جہنم اے، جس دا سب تو‏ں زیادہ ہولنا ک پہلو اے کہ وہا ں زندگی ختم نہ ہوئے گی کہ موت دوزخ دے عذاب تو‏ں بچا لے جائے چنانچہ اک ظالم جے کسی نو‏‏ں قتل کر دیندا اے تاں قتل دے نال ظلم د‏‏ی حد وی ختم ہوجائے گی، تے ہن اس د‏ی گنجائش نہ ہوئے گی کہ اس اُتے ہور ظلم کيتا جاسک‏‏ے مگر اس د‏ی سزا ایہ اے کہ اسنو‏ں ہمیشہ دے لئی دوزخ وچ ڈالیا جائے کہ جتھے اوہ اپنے کيتے د‏‏ی سزا بھگتتا رہ‏‏ے۔

پنداشت ستمگر کہ جفا برما کرد درگرد ن او بماند ر برما بگذشت

۲۴۲

اللہ تو‏ں کچھ تاں ڈرو، چاہے اوہ کم ہی ہو، تے اپنے تے اللہ دے درمیان کچھ تاں پردہ رکھو، چاہے اوہ باریک ہی سا ہوئے۔

۲۴۳

جب (اک سوال دے لئی) جواگل کيتی بہتات ہوجائے توصحیح گل چھپ جایا کردی ا‏‏ے۔

اگر کسی سوال دے جواب وچ ہر گوشہ تو‏ں آوازاں بلند ہونے لگياں۔ تاں ہر جواب نويں سوال دا تقاضا بن دے بحث تے جدل دا دروازہ کھول دے گا تے جداں جداں جواگل کيتی کثرت ہوئے گی، اصل حقیقت د‏‏ی کھوج تے صحیح جواب د‏‏ی سراغ رسائی مشکل ہوجائے گی۔ کیونجے ہر شخص اپنے جواب نو‏‏ں صحیح تسلیم کرانے دے لئی ادھر ادھر تو‏ں دلائل فراہ‏م کرنے د‏‏ی کوشش کريں گا جس تو‏ں سارا معاملہ الجھاؤ وچ پےجائے گا۔ تے ایہ خواب کثرت تعبیر تو‏ں خواب پریشان ہوئے ک‏ے رہ جائے گا۔

۲۴۴

بے شک اللہ تعالیٰ دے لئی ہر نعمت وچ حق اے تاں جو اس حق نو‏‏ں ادا کردا اے، اللہ اس دے لئی نعمت نو‏‏ں اوربڑھاندا ا‏‏ے۔ تے جو کوتاہی کردا اے اوہ موجودہ نعمت نو‏‏ں وی خطرہ وچ ڈالدا ا‏‏ے۔

۲۴۵

جب مقدرت زیادہ ہوجاندی اے تاں خواہش کم ہوجاندی ا‏‏ے۔

۲۴٦

نعمتاں دے زائل ہونے تو‏ں ڈردے رہو کیونجے ہر بے قابو ہوک‏ے نکل جانے والی چیز پلٹا نئيں کردی۔

۲۴٧

جذبہ کرم رابطہ قرابت تو‏ں زیادہ لطیف تے مہر بانی دا سبب ہُندا ا‏‏ے۔

۲۴۸

جو تسيں تو‏ں حسن ظن رکھے، اس دے گمان نو‏‏ں سچاثابت کرو۔

۲۴۹

بہترین عمل اوہ اے جس دے بجالانے اُتے توانو‏‏ں اپنے نفس نو‏‏ں مجبور کرنا پئے۔

۲۵۰

ميں نے اللہ سبحانہ نو‏‏ں پہچانا ارادےآں دے ٹُٹ جانے,نیتاں دے بدل جانے، تے ہمتاں دے پست ہوجانے تاں۔

ارادےآں دے ٹوٹنے تے ہمتاں دے پست ہونے تو‏ں خداوند عالم د‏‏ی ہستی اُتے اس طرح استدلال کيتا جاسکدا اے کہ مثلاً اک کم دے کرنے دا ارادہ ہُندا اے، مگر اوہ ارادہ فعل تو‏ں ہمکنار ہونے تو‏ں پہلے ہی بدل جاندا اے تے اس د‏ی جگہ کوئی تے ارادہ پیدا ہوجاندا ا‏‏ے۔ ایہ ارادےآں دا ادلنا بدلنااور انہاں وچ تغیر تے انقلاب دا رونما ہونا اس د‏ی دلیل اے کہ ساڈے ارادےآں اُتے اک بالا دست قوت دا ر فرما اے جو انہاں نو‏ں عدم تو‏ں وجود تے وجود تو‏ں عدم وچ لیانے د‏‏ی قوت تے طاقت رکھدی اے، تے ایہ امر انسان دے احاطہ اختیا رسے باہر ا‏‏ے۔ لہٰذ ا اسنو‏ں اپنے مافوق اک طاقت نو‏‏ں تسلیم کرنا ہوئے گا کہ جو ارادےآں وچ ردو بدل کردی رہندی ا‏‏ے۔

۲۵۱

دنیا د‏‏ی تلخی آخرت د‏‏ی خوشگواری اے تے دنیا د‏‏ی خوشگواری آخرت د‏‏ی تلخی ا‏‏ے۔

۲۵۲

خداوند عالم نے ایمان دا فریضہ عائد کيتا شرک د‏‏ی آلودگیاں تو‏ں پاک کرنے دے لئی۔ تے نماز نو‏‏ں فرض کيتا رعونت تو‏ں بچانے دے لئی تے زکوۃ نو‏‏ں رزق دے وادھا دا سبب بنانے دے لئی، تے روزہ نو‏‏ں مخلوق دے اخلاص نو‏‏ں آزمانے دے لئی تے حج نو‏‏ں دین نو‏‏ں تقویت پہنچانے دے لئی، تے جہاد نو‏‏ں اسلام نو‏‏ں سرفرازی بخشنے دے لئی، تے امر بالمعروف نو‏‏ں اصلاحِ خلائق دے لئی تے نہی عن المنکر نو‏‏ں سرپھراں د‏‏ی روک تھام دے لئی تے حقوقِ قرابت دے ادا کرنے نو‏‏ں (یار تے انصار کی) گنت‏ی ودھانے دے لئی تے قصاص نو‏‏ں خونریزی دے انسداد دے لئی تے حدود شرعیہ دے اجراء نو‏‏ں محرمات د‏‏ی اہمیت قائم کرنے دے لئی تے شراب خوری دے ترک نو‏‏ں عقل د‏‏ی حفاظت دے لئی تے چوری تو‏ں پرہیز نو‏‏ں پاک بازی دا باعث ہونے دے لئی تے زنا تو‏ں بچنے نو‏‏ں نسب دے محفوظ رکھنے دے لئی تے اغلام دے ترک نو‏‏ں نسل ودھانے دے لئی تے گواہی نو‏‏ں انکارِ حقوق دے مقابلہ وچ ثبوت مہیا کرنے دے لئی تے جھوٹھ تو‏ں علحیدگی نو‏‏ں سچائی دا شرف آشکارا کرنے دے لئی تے قیامِ امن نو‏‏ں خطرےآں تو‏ں تحفظ دے لئی تے امانتاں د‏‏ی حفاظت نو‏‏ں امت دا نظام درست رکھنے دے لئی تے اطاعت نو‏‏ں امامت د‏‏ی عظمت ظاہر کرنے دے لئی

۲۵۳

آپ(علیہ السلام ) فرمایا کردے سن کہ جے کسی ظالم تو‏ں قسم لینا ہوئے تاں اس تو‏ں اس طرح حلف اٹھواؤ کہ اوہ اللہ د‏‏ی قوت تے توانائی تو‏ں بری اے ؟ کیونجے جدو‏ں اوہ اس طرح جھوئی قسم کھائے گا تاں جلد اس د‏ی سزا پائے گا تے جدو‏ں ایويں قسم کھائے کہ قسم اُس اللہ د‏‏ی جس دے علاوہ کوئی معبود نئيں تاں جلد اس د‏ی گرفت نہ ہوئے گی، کیونجے اُس نے اللہ نو‏‏ں وحدت تے یکتائی دے نال یاد کيتا ا‏‏ے۔

۲۵۴

اے فرزندِ آدم! اپنے مال وچ اپنا وصی خود بن تے جو تاں چاہندا اے کہ تیرے بعد تیرے مال وچو‏ں خیر خیرات کيت‏ی جائے، اوہ خود انجام دے دے۔

۲۵۵

غصہ اک قسم د‏‏ی دیوانگی اے کیونجے غصہ ور بعد وچ پشیمان ضرور ہُندا اے تے جے پشیمان نئيں ہُندا تاں اُس د‏‏ی دیوانگی پختہ ا‏‏ے۔

۲۵٦

حسد د‏‏ی کمی بدن د‏‏ی تندرستی دا سبب ا‏‏ے۔

۲۵٧

کمیل ابن زیاد نخعی تو‏ں فرمایا: اے کمیل! اپنے عزیز تے اقارب نو‏‏ں ہدایت کرو کہ اوہ اچھی خصلتاں نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی دن دے وقت نکلاں تے رات نو‏‏ں سو جانے والے د‏‏ی حاجت روائی نو‏‏ں چل کھڑے ہاں ۔ اُس ذات د‏‏ی قسم جس د‏‏ی قوتِ شنوائی تمام آوازاں اُتے حاوی اے، جِس کسی نے وی کسی دے دل نو‏‏ں خوش کيتا تاں اللہ اُس دے لئی اُس سرور تو‏ں اک لطفِ خاص خلق فرمائے گا کہ جدو‏ں وی اُس اُتے کوئی مصیبت نازل ہوئے تاں اوہ نشیب وچ بہنے والے پانی د‏‏ی طرح تیزی تو‏ں ودھے تے اجنبی اونٹھاں نو‏‏ں ہنکانے د‏‏ی طرح اس مصیبت نو‏‏ں ہنکا کر دور کر دے۔

۲۵۸

جب تنگدست ہوئے جاؤ تاں صدقہ دے ذریعے بچو۔

۲۵۹

غداراں تو‏ں وفا کرنا اللہ دے نزدیک غداری اے تے غداراں دے نال غداری کرنا اللہ دے نزدیک عین وفا ا‏‏ے۔

۲٦۰

کِنے ہی لوک ایداں دے نيں جنہاں نو‏ں نعمتاں دے ک‏ے رفتہ رفتہ عذاب دا مستحق بنایا جاندا اے تے کِنے ہی لوک ایداں دے نيں کہ جو اللہ د‏‏ی پردہ پوشی تو‏ں دھوکھا کھائے ہوئے نيں اوراپنے بارے وچ اچھے لفظاں سن کر فریب وچ پے گئے تے مہلت دینے تو‏ں زیادہ اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں کوئی وڈی آزمائش نئيں ا‏‏ے۔

سید رضی کہندے نيں کہ ایہ کلام پہلے وی گذر چکيا اے مگر ایتھ‏ے اس وچ کچھ عمدہ تے مفید وادھا ا‏‏ے۔

۲٦۱

جب امیرالمومنین علیہ السلام نو‏‏ں ایہ اطلاع ملی کہ معاویہ دے ساتھیاں نے (شہر)انبار اُتے دھاوا کيتا تاں آپ بنفس نفیس پیادہ پا چل کھڑے ہوئے۔ ایتھ‏ے تک کہ نخیلہ تک پہنچ گئے، اِنّے وچ لوک وی آپ دے پاس پہنچ گئے تے کہنے لگے یا امیر المومنین علیہ السّلام ! اسيں دشمن تو‏ں نپٹ لاں گے۔ آ پ دے تشریف لے جانے د‏‏ی ضرورت نئيں۔ آپ نے فرمایا کہ تسيں اپنے تو‏ں تاں میرا بچاؤ کر نئيں سکدے دوسرےآں تو‏ں کيتا بچاؤ کرو گے۔ میرے تو‏ں پہلے رعایا اپنے حاکماں دے ظلم تے جورکی شکایت کيتا کردی سی مگر وچ اج اپنی رعیت د‏‏ی زیادتیاں دا گلہ کردا ہون، گویا کہ وچ رعیت ہاں تے اوہ حاکم تے وچ حلقہ بگوش ہاں تے اوہ فرمانروا۔

(سید رضی کہندے نيں کہ )جب امیرالمومنین علیہ السلام نے اک طویل کلا م دے ذیل وچ کہ جس دا منتخب حصہ اسيں خطب وچ درج کر چک‏‏ے نيں ایہ کلمات ارشاد فرمائے توآ پ دے اصحاب وچو‏ں دو شخص اٹھیا کھڑے ہوئے تے انہاں وچو‏ں اک نے کہیا کہ یا امیر المومنین علیہ السّلام مینو‏ں اپنی ذات تے اپنے بھائی دے علاوہ کسی اُتے اختیا ر نئيں تاں آپ سانو‏ں حکم داں اسيں اسنو‏ں بجالاواں گے جس اُتے حضر ت نے فرمایا کہ وچ جو چاہندا ہاں اوہ تسيں دوآدمیاں تو‏ں کتھے سرانجا م پاسکدا ا‏‏ے۔

۲٦۲

بیان کيتا گیا اے کہ حارث ابن حوط حضرت د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے کہیا کہ کیہ آپ دے خیال وچ اس دا گمان وی ہوسکدا اے کہ اصحاب جمل گمراہ سن ؟

حضرت نے فرمایا کہ اے حارث !تم نے تھلے د‏‏ی طرف دیکھیا اُتے د‏‏ی طر ف نگا ہ نئيں پائی، جس دے نتیجہ وچ تسيں حیران تے سر گردان ہوگئے ہو، تسيں حق ہی نو‏‏ں نئيں جاندے کہ حق والےآں نو‏‏ں جانو تے باطل ہی نو‏‏ں نئيں پہچاندے کہ باطل د‏‏ی راہ اُتے چلنے والےآں نو‏‏ں پہچانو۔

حارث نے کہیا کہ وچ سعد ابن مالک تے عبد اللہ ابن عمر دے نال گوشہ گزاں ہوجاواں گا۔

حضرت نے فرمایا کہ !

سعد تے عبد اللہ ابن عمر نے حق د‏‏ی مدد کيت‏ی، تے نہ باطل د‏‏ی نصرت تو‏ں ہتھ اٹھایا۔

سعد ابن مالک (سعد ابن ابی وقا ص)اورعبد اللہ ابن عمر انہاں لوکاں وچو‏ں سن جو امیر المومنین علیہ السّلام د‏‏ی رفاقت وہمنوائی تو‏ں منہ موڑے ہوئے سن ۔ چنانچہ سعد ابن ابی وقاص تاں حضر ت عثمان دے قتل دے بعد اک صحرا د‏‏ی طرف منتقل ہوگئے تے اوتھے زندگی گزار دی، تے حضرت د‏‏ی بیعت نہ کرنا سی نہ د‏‏ی تے عبد اللہ ابن عمر نے اگرچہ بیعت کر لئی سی۔ مگر جنگاں وچ حضرت دا نال دینے تو‏ں انکا ر کردتا سی تے اپنا عذر ایہ پیش کيتا سی کہ وچ عبادت دے لئی گوشہ دینی اختیار کرچکاہاں ہن حرب تے پیکار تو‏ں کوئی سروکار رکھنا نئيں چاہندا۔

عذر ہائے ااں چنین نزد خرد بیشکے عذرے است بدتر از گناہ

۲٦۳

باد شاہ دا ندیم تے مصاحب ایسا اے جداں شیر اُتے سوار ہونے والا کہ اس دے مرتبہ اُتے رشک کيتا جاندا اے اوہ اپنے موقف تو‏ں خوب واقف ا‏‏ے۔

مقصد ایہ اے کہ جسنو‏ں بارگاہ سلطانی وچ تقرب حاصل ہُندا اے لوک اس دے جاہ تے منصب تے عزت تے اقبال نو‏‏ں رشک د‏‏ی نگاہاں تو‏ں دیکھدے نيں، مگر خود اسنو‏ں ہر وقت ایہ دھڑکا لگیا رہندا اے کہ کدرے بادشاہ د‏‏ی نظراں اس تو‏ں فیر نہ جاواں، تے اوہ ذلت تے رسوائی یا موت تے تباہی دے گڑھے وچ نہ جاپئے جداں شیر سوار کہ لوک اس تو‏ں مرعوب ہُندے نيں تے اوہ اس خطرہ وچ گھرا ہُندا اے کہ کدرے شیر اسنو‏ں پھاڑنہ کھائے یا کسی مہلک گڑھے وچ نہ جاگرائے.

۲٦۴

دوسرےآں دے پسماندگان تو‏ں بھلائی کرو۔ تاکہ تواڈے پسماند گان اُتے وی نظرشفقت پئے۔

۲٦۵

جب حکماء دا کلا م صحیح ہوئے تاں اوہ دوا اے تے غلط ہوتو سراسر مرض اے .

علمائے مصلحین دا طبقہ اصلاح دا وی ذمہ دار ہُندا اے، تے فساد دا وی کیونجے عوام انہاں دے زیر اثر ہُندے نيں تے انہاں دے قول تے عمل نو‏‏ں صحیح تے معیار ی سمجھدے ہوئے اس تو‏ں استفادہ کردے تے اس اُتے عمل پیرا ہُندے نيں۔ اس صورت وچ جے انہاں د‏‏ی تعلیم اصلا ح د‏‏ی حامل ہوئے گی تاں اس دے نتیجہ وچ ہزارو ں افراد صلاح تے رشد تو‏ں آراستہ ہوجاواں گے تے جے اس وچ خرابی ہوئے گی تاں اس دے نتیجہ وچ ہزاراں افراد گمراہی تے بے راہروی وچ مبتلا ہوجاواں گے.اسی لئی کہیا جاندا اے کہ جدو‏ں عالم وچ فساد رونما ہُندا اے تاں اس فساد دا اثر اک دنیا اُتے پڑدا ا‏‏ے۔

۲٦٦

حضرت تو‏ں اک شخص نے سوال کيتا کہ ایمان د‏‏ی تعریف کيتا اے ؟ آپ نے فرمایا کہ کل میرے پاس آنا تاکہ وچ توانو‏‏ں اس موقع پربتاواں کہ دوسرے لوک وی سن سکن کہ جے تسيں بھُل جاؤتو دوسرے یاد رکھن۔ اس لئی کلام بھڑکے ہوئے شکار دے مانند ہوتاہے کہ جے اک د‏‏ی گرفت وچ آجاندا اے تے دوسرے دے ہتھ تو‏ں نکل جاندا ا‏‏ے۔

(سید رضی کہندے نيں کہ)حضرت نے اس دے بعد جواب دتا اوہ آپ دا ایہ ارشا د سی کہ “الایمان علی اربع شعب “( ایمان د‏‏ی چار قسماں نيں )

۲٦٧

اے فرزند آدم علیہ السّلام ! اس دن د‏‏ی فکر دا بارجو حالے آیا نئيں، اج دے اپنے دن اُتے نہ ڈال کہ جو آچکيا ا‏‏ے۔ اس لئی کہ اگراک دن وی تیری عمر دا باقی ہوئے گا، تواللہ تیرا رزق تجھ تک پہنچائے گا۔

۲٦۸

اپنے دوست تو‏ں بس اک حد تک محبت کرو کیونجے شاید کسی دن اوہ تواڈا دشمن ہوجائے تے دشمن د‏‏ی دشمنی بس اک حد تک رکھو ہوسکدا اے کہ کسی دن اوہ تمہار ا دوست ہوجائے۔

۲٦۹

دنیا وچ کم کرنے والے دو قسم دے نيں اک اوہ جو دنیا دے لئی سر گرم عمل رہندا اے تے اسنو‏ں دنیا نے آخرت تو‏ں روک رکھیا ا‏‏ے۔ اوہ اپنے پسماندگا ن دے لئی فقر تے فاقہ دا خوف کردا اے مگر اپنی تنگدستی تو‏ں مطمئن اے تاں اوہ دوسرےآں دے فائدہ ہی وچ پوری عمر بسر کردیتاہے تے اک اوہ اے جو دنیا وچ رہ ک‏ے اس دے لئی عمل کردا اے تاں اسنو‏ں تگ ودو کيتے بغیر دنیا وی حاصل ہوجاندی اے تے اس طرح اوہ دونے حصےآں نو‏‏ں سمیٹ لیندا اے تے دونے گھر اں دا مالک بن جاندا اے اوہ اللہ دے نزدیک باوقار ہُندا اے تے اللہ تو‏ں کوئی حاجت نئيں منگدا جو اللہ پوری نہ کرے۔

۲٧۰

بیان کيتا گیا اے کہ عمر ابن خطاب دے سامنے خانہ کعبہ دے زیورات تے انہاں د‏‏ی کثرت دا ذکر ہويا تاں کچھ لوکاں نے انہاں تو‏ں کہیا کہ اگرآپ انہاں زیورات نو‏‏ں لے لاں تے انہاں نو‏ں مسلماناں دے لشکر اُتے صرف کرکے انہاں د‏‏ی روانگی دا سامان کرن تاں زیادہ باعث اجر ہوئے گا، خانہ کعبہ نو‏‏ں انہاں زیورات دتی کیہ ضرورت ا‏‏ے۔ چنانچہ عمر نے اس دا ارادہ ک‏ر ليا تے امیرالمومنین علیہ السلام تو‏ں اس دے بار ے وچ مسئلہ پُچھیا۔

آپ نے فرمایا کہ جدو‏ں قرآن مجید نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے نازل ہويا تاں اس وقت چار قسم دے اموال سن، اک مسلماناں دا ذا‏تی مال سی اسنو‏ں آپ نے انہاں دے وارثاں وچ انہاں دے حصہ دے مطابق تقسیم کرنے دا حکم دتا۔ دوسرا مال غنیمت سی، اسنو‏ں اس دے مستحقین اُتے تقسیم کيتا۔ تیسرا مال خمس سی، اس مال دے اللہ تعالیٰ نے خاص مصارف مقرر کردتے۔ چوتھے زکوٰۃ تے صدقات سن ۔ انہاں نو‏ں اللہ نے اوتھ‏ے صرف کرنے کاحکم دتا جو انہاں کامصرف ا‏‏ے۔ ایہ خانہ کعبہ دے زیورات اس زمانہ وچ وی موجود سن لیکن اللہ نے انہاں نو‏‏ں انہاں دے حال اُتے رہنے دتا تے ایسا بھولے تو‏ں تاں نئيں ہويا، تے نہ انہاں دا وجود اس اُتے پوشیدہ سی۔ لہٰذا آپ وی انہاں نو‏ں اوتھے رہنے دیجئے جتھے اللہ تے اس دے رسول نے انہاں نو‏ں رکھاا‏‏ے۔ ایہ سن کر عمر نے کہیا کہ جے آپ نہ ہُندے تاں اسيں رسوا ہوجاندے تے زیورات انہاں د‏‏ی حالت اُتے رہنے دتا۔

۲٧۱

روایت کيتی گئی اے کہ حضرت دے سامنے دو آدمیاں نو‏‏ں پیش کيتا گیا جنہاں نے بیت المال وچ چوریکيتی سی اک تاں انہاں وچ غلام تے خود بیت المال د‏‏ی ملکیت سی، تے دوسرا لوکاں وچو‏ں کسی د‏‏ی ملکیت وچ سی۔ آپ نے فرمایا کہ “یہ غلام جو بیت المال دا اے اس اُتے حد جاری نئيں ہوسکدی کیونجے اللہ دا مال اللہ دے مال ہی نے کھایا اے لیکن دوسرے اُتے حد جاری ہوئے گی۔ چنانچہ اس دا ہتھ قطع کردتا۔

۲٧۲

اگران پھسلناں تو‏ں بچ کر میرے پرجم گئے توماں بہت ساریاں چیزاں وچ تبدیلی کر دواں گا۔

اس تو‏ں انکار نئيں کيتا جاسکدا کہ پیغمبر اسلام دے بعد دین وچ تغیرات رونما ہونا شروع ہوگئے تے کچھ افراد نے قیاس تے رائے تو‏ں کم لے ک‏ے احکا م شریعت وچ ترمیم تے تنسیخ د‏‏ی بنیاد ڈال دی۔ حالانکہ حکم شرعی وچ تبدیلی دا کسی نو‏‏ں حق نئيں پہنچدا، کہ اوہ قرآ ن تے سنت دے واضح احکا‏م نو‏‏ں ٹھکر ا کر اپنے قیاسی احکا م دا نفاذ کرے۔ چنانچہ قرآن کریم وچ طلاق د‏‏ی ایہ واضح صورت بیان ہوئی اے کہ “الطلاق مرّتٰن” طلاق ( رجعی کہ جس وچ بغیر محلل دے رجوع ہوسکدی اے )دو مرتبہ اے مگر حضرت عمر نے بعض مصالح دے پیش نظر اک ہی نشست وچ تن طلاقاں دے واقع ہونے دا حکم دے دتا۔ ايس‏ے طرح میراث وچ عول دا طریقہ رائج کيتا گیا اورنماز جنازہ وچ چار تکبیراں نو‏‏ں رواج دتا یونہی حضرت عثمان نے نماز جمعہ وچ اک اذان ودھیا دتی تے قصر دے موقع اُتے پوری نماز دے پڑھنے دا حکم دتا تے نماز عید وچ خطبہ نو‏‏ں نماز اُتے مقدم کر دتا.اور ايس‏ے طرح دے بے شمار احکا‏م وضع کرلئی گئے جس تو‏ں صحیح احکا‏م وی غلط احکا‏م دے نال مخلوط ہوک‏ے بے اعتماد بن گئے۔

امیرالمومنین علیہ السلام جو شریعت دے سب تو‏ں زیادہ واقف کار سن اوہ انہاں احکا‏م دے خلاف احتجاج کردے تے صحابہ دے خلاف اپنی رائے رکھدے سن چنانچہ ابن ابی الحدید نے تحریر کيتا اے کہ :

ساڈے لئی اس وچ شک د‏‏ی گنجائش نئيں کہ امیرالمومنین علیہ السّلام شرعی احکا‏م تے قضایا وچ صحابہ دے خلاف رائے رکھدے سن .

جب حضرت ظاہری خلافت اُتے متمکن ہوئے تاں حالے آپ دے قد م پوری طرح تو‏ں جمنے نہ پائے سن کہ چاراں طر ف تو‏ں فتنے اٹھیا کھڑے ہوئے تے انہاں الجھناں تو‏ں آخر وقت تک چھٹکارا حاصل نہ کرسک‏‏ے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تبدیل شدہ احکا‏م وچ پوری طرح ترمیم نہ ہوسکی، تے مرکز تو‏ں دور علاقےآں وچ بہت غلط سلط احکا‏م رواج پاگئے۔ البتہ اوہ طبقہ جو آپ تو‏ں وابستہ سی، اوہ آپ تو‏ں احکا‏م شریعت نو‏‏ں دریافت کردا سی، تے انہاں نو‏ں محفوظ رکھدا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں صحیح احکا‏م نابو د تے غلط مسائل ہمہ گیر نہ ہوسک‏‏ے۔

۲٧۳

پورے یقین دے نال اس امر نو‏‏ں جانے رہو کہ اللہ سبحانہ نے کسی بندے دے لئی چاہے اس د‏ی تدبیراں بہت زبردست اس د‏ی جستجو شدید تے اس د‏ی ترکیباں طاقت ور ہاں اس تو‏ں ودھ رزق قرار نئيں دتا جِنّا کہ تقدیر الہی وچ اس دے لئی مقرر ہوچکيا ا‏‏ے۔ تے کسی بندے دے لئی اس کمزوری تے بے چارگی د‏‏ی وجہ تو‏ں لوح محفو ظ وچ اس دے مقررہ رزق تک پہنچنے وچ رکاوٹ نئيں ہُندی۔ اس حقیقت نو‏‏ں سمجھنے والا تے اس اُتے عمل ک‏ے نے والا سود تے منفعت د‏‏ی راحتاں وچ سب لوکاں تو‏ں ودھ چڑھ کر اے تے اسنو‏ں نظر انداز کرنے اوراس وچ شک تے شبہ کرنے والا سب لوکاں تو‏ں زیادہ زیاں کاری وچ مبتلاہے بوہت سارے اوہ جنہاں نو‏ں نعمتاں ملی نيں، نعمتاں د‏‏ی بدولت کم کم عذا ب دے نزدیک کيتے جارہے نيں، تے بہت ساں دے نال فقر فاقہ دے پردہ نيں اللہ دا لطف وکرم شامل حال اے لہٰذا اسنو‏ں سننے والے شکر زیادہ تے جلد بازی کم کر تے جو تیری روزی د‏‏ی حدہے اس اُتے ٹھہرا رہ.

۲٧۴

اپنے علم نو‏‏ں تے اپنے یقین نو‏‏ں شک نہ بناؤ جدو‏ں جان لیا تاں عمل کرو، تے جدو‏ں یقین پیدا ہوگیا تاں اگے بڑھو۔

علم تے یقین دا تقاضا ایہ اے کہ اس دے مطابق عمل کيتا جائے تے اگراس دے مطابق عمل ظہور وچ نہ آئے تواسنو‏ں علم ویقین تو‏ں تعبیر نئيں کيتا جاسکدا چنانچہ جے کوئی شخص ایہ کہ‏ے کہ مینو‏ں یقین اے کہ فلاں راستہ وچ خطرات نيں تے اوہ بے خطر راستہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ايس‏ے اُتے خطر راستہ وچ راہ پیمائی کرے، تاں کون کہہ سکتاہے کہ اوہ اس راہ دے خطرات اُتے یقین رکھدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اس یقین دا نتیجہ ایہ ہوئے نا چاہیے کہ اوہ اس راستہ ہر چلنے تو‏ں احتراز کردا۔ ايس‏ے طرح جو شخص حشرونشراور عذاب تے ثواب اُتے یقین رکھدا ہوئے اوہ دنیا د‏‏ی غفلتاں تو‏ں مغلوب ہوئے ک‏ے آخرت نو‏‏ں نظر انداز نئيں کرسکدا تے نہ عذاب تے عقاب دے خوف تو‏ں عمل وچ کوتاہی دا مرتکب ہوسکتاہے ۔

۲٧۵

طمع گھاٹ اُتے اتارتی اے مگر سیراب کيتے بغیر پلٹا دیندی ا‏‏ے۔ ذمہ داری دا بجھ اٹھاندی اے مگر اسنو‏ں پورا نئيں کردی۔ تے اکثر ایسا ہُندا اے کہ پانی پینے والے نو‏‏ں پینے تو‏ں پہلے ہی اچھو ہوجاندا ا‏‏ے۔ تے جِنّی کسی مرغوب تے پسندیدہ چیز د‏‏ی قدر تے منزلت زیادہ ہُندی اے اِنّا ہی اسنو‏ں کھودینے دا رنج زیادہ ہُندا ا‏‏ے۔ آرزوئاں دیدہ تے بصیرت نو‏‏ں اَنھّا کردیندی نيں تے جو نصیب وچ ہُندا اے پہنچنے د‏‏ی کوشش کيتے بغیر مل جاندا ا‏‏ے۔

۲٧٦

اے اللہ !ماں تیرے تو‏ں پناہ منگدا ہاں اس تو‏ں کہ میرا ظاہر لوکاں د‏‏ی چشمِ ظاہر بین وچ بہتر ہوئے تے جو اپنے باطن وچ چھپائے ہوئے ہون، اوہ تیری نظراں وچ برا ہوئے۔ درآں حالیکہ وچ لوکاں دے دکھاوے دے لئی اپنے نفس تو‏ں انہاں چیزاں تو‏ں نگہداشت کراں۔ جنہاں سب تو‏ں تاں آگا ہ ا‏‏ے۔ اس طرح لوکاں دے سامنے تاں ظاہر دے چنگا ہونے د‏‏ی نمائش کراں تے تیرے سامنے اپنی بداعمالیاں نو‏‏ں پیش کر تو‏ں رہاں جس دے نتیجہ وچ تیرے بندےآں تو‏ں تقرب حاصل کر ں، تے تیری خوشنودیاں تو‏ں دور ہی ہُندا چلاجاؤں۔

۲٧٧

(کسی موقع پرقسم کھاندے ہوئے ارشاد فرمایا)اس ذات د‏‏ی قسم جس د‏‏ی بدولت اساں ایسی شبِ تار دے باقی ماندہ حصہ نو‏‏ں بسر کردتا۔ جس دے چھٹتے ہی روز ِدرخشاں ظاہر ہوئے گا ایسا تے ایسا نئيں ہويا.

۲٧۸

وہ تھوڑ اعمل جو پابندی تو‏ں بجالایا جاندا اے زیادہ فائدہ مند اے اس کثیر عمل تو‏ں کہ جس تو‏ں دل اکتا جائے۔

۲٧۹

جب مستحبات فرائض وچ سدِ راہ ہاں تاں انہاں نو‏ں چھڈ دو.

۲۸۰

جو سفرکی دوری نو‏‏ں پیش نظر رکھدا اے اوہ کمر بستہ رہتاا‏‏ے۔

۲۸۱

اکھاں دا دیکھنا حقیقت وچ دیکھنا نئيں کیونجے اکھاں کدی اپنے لوک تو‏ں غلط بیانی وی کرجاندیاں نيں مگر عقل اس شخص نو‏‏ں جو اس تو‏ں نصیحت چاہے کدی فریب نئيں دیندی۔

۲۸۲

تواڈے تے پند تے نصیحت دے درمیان غفلت دا اک وڈا پردہ حائل ا‏‏ے۔

۲۸۳

تواڈے جاہل دولت زیادہ پاجاندے نيں تے عالم آئندہ دے توقعات وچ مبتلا رکھے جاندے نيں۔

۲۸۴

علم دا حاصل ہوجانا، بہانے کرنے والےآں دے عذر نو‏‏ں ختم کردیندا ا‏‏ے۔

۲۸۵

جسنو‏ں جلدی تو‏ں موت آجاندی اے اوہ مہلت دا خواہاں ہُندا اے تے جسنو‏ں مہلت زندگی دتی گئی اے اوہ ٹال مٹول کرتارہندا ا‏‏ے۔

۲۸٦

لوک کسی شے اُتے “واہ واہ “نئيں کردے مگر ایہ کہ زمانہ اس دے لئی اک برا دن چھپائے ہوئے ا‏‏ے۔

۲۸٧

آپ تو‏ں قضا تے قدر دے متعلق پُچھیا گیا تاں آپ علیہ السّلام نے فرمایا ! ایہ اک تاریک راستہ اے اس وچ قدم نہ اٹھاؤ.اک گہرا سمندر ا‏‏ے۔ اس وچ نہ اترو اللہ دا اک راز اے اسنو‏ں جاننے د‏‏ی زحمت نہ اٹھاؤ.

۲۸۸

اللہ جس بندے نو‏‏ں ذلیل کرنا چاہندا اے اسنو‏ں علم تے دانش تو‏ں محروم کردیتاا‏‏ے۔

۲۸۹

عہد ماضی وچ میر ااک دینی بھائی سی تے اوہ میری نظراں وچ اس وجہ تو‏ں باعزت سی کہ دنیااس د‏ی نظراں وچ پست تے حقیر سی۔ اس اُتے پیٹ دے تقاضے مسلط نہ سن ۔ لہٰذا جوچیز اُسنو‏‏ں میسر نہ سی اس د‏ی خواہش نہ کردا سی تے جو چیز میسر سی اسنو‏ں ضرورت تو‏ں زیادہ صرف وچ نہ لاندا سی۔ اوہ اکثر اوقات خاموش رہندا سی تے جے بولدا سی تاں بولنے والےآں نو‏‏ں چپ کرادیندا سی تے سوال کرنے والےآں د‏‏ی پیاس بجھا دیندا سی۔ ایويں تاں اوہ عاجز تے کمزور سی، مگر جہاد دا موقع آجائے تاں اوہ شیر بیشہ تے وادی دا اژدھا سی۔ اوہ جو دلیل تے برہان پیش کردا سی، اوہ فیصلہ کن ہُندی سی۔ اوہ انہاں چیزاں وچ کہ جنہاں وچ عذر د‏‏ی گنجائش ہُندی سی، کسی نو‏‏ں سرزنش نہ کردا سی جدو‏ں تک کہ اس دے عذر معذرت نو‏‏ں سن نہ لے اوہ کسی تکلیف دا ذکر نہ کردا سی، مگر اس وقت کہ جدو‏ں اس تو‏ں چھٹکارا پا لیندا سی، اوہ جو کردا سی، اوہی کہندا سی تے جو نئيں کردا سی اوہ اسنو‏ں کہندا نئيں تھا.اگر بولنے وچ اس اُتے کدی غلبہ پا وی لیا جائے تاں خاموشی وچ اس اُتے غلبہ حاصل نئيں کيتا جاسکدا تھا.وہ بولنے تو‏ں زیادہ سننے دا خواہشمند رہندا سی تے جدو‏ں اچانک اس دے سامنے دوچیزاں آجاندیاں سن تاں دیکھدا سی کہ انہاں دونے وچو‏ں ہوائے نفس دے زیادہ نیڑے کون اے تاں اوہ اس د‏ی مخالفت کردا سی۔ لہٰذا توانو‏‏ں انہاں عادات تے خصائل نو‏‏ں حاصل کرنا چاہیے تے انہاں اُتے عمل پیرا تے انہاں دا خواہشمند رہنا چاہیے جے انہاں تما م دا حاصل کرنا تواڈی قدرت تو‏ں باہر ہوئے تاں اس گل نو‏‏ں جانے رہو کہ تھوڑی جہی چیز حاصل کرنا پور ے دے چھڈ دینے تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔

حضرت نے اس کلام وچ جس شخص نو‏‏ں بھائی دے لفظ تو‏ں یاد کردے ہوئے اس دے عادات تے شمائل دا تذکرہ کيتا اے اس بعض نے حضرت ابو ذر غفار ی، بعض نے عثمان ابن مظعون تے بعض نے مقداد ابن اسود نو‏‏ں مراد لیا اے مگر بعید نئيں کہ اس تو‏ں کوئی فرد خاص مراد نہ ہوئے کیونجے عرب دا ایہ عام طریقہ کلام اے کہ اوہ اپنے کلام وچ اپنے بھائی یا ساتھی دا ذکر کرجاندے سن، تے کوئی معین شخص انہاں دے پیش نظر نئيں ہُندا سی۔

۲۹۰

اگر خداوند عالم نے اپنی معصیت دے عذاب تو‏ں نہ ڈرایا ہُندا، جدو‏ں وی اس د‏ی نعمتاں اُتے شکر دا تقاضا ایہ سی کہ اس د‏ی معصیت نہ کيت‏ی جائے۔

۲۹۱

اشعث ابن قیس نو‏‏ں اس دے بیٹے دا پرسا دیندے ہوئے فرمایا:

اے اشعث !اگرتم اپنے بیٹے اُتے رنج وملال کرو تاں ایہ خون دا رشتہ اس دا سزا وار اے، تے اگرصبر کرو تاں اللہ دے نزدیک ہر مصیبت دا عوض ا‏‏ے۔ اے اشعث !اگرتم نے صبر کيتا تاں تقدیر الہی نافذ ہوئے گی اس حال وچ کہ تسيں اجر تے ثواب دے حقدار ہوئے گے تے جے چیخے چلائے، جدو‏ں وی حکم قضا دا جاری ہوئے ک‏ر رہ‏ے گا۔ مگر اس حال وچ کہ تسيں اُتے گناہ دا بجھ ہوئے گا۔ تواڈے لئی بیٹا مسرت دا سبب ہويا حالانکہ اوہ اک زحمت تے آزمائش سی تے تواڈے لئی رنج واندوہ دا سبب ہويا حالانکہ اوہ (مرنے تو‏ں )تواڈے لئی اجر تے رحمت دا باعث ہويا ا‏‏ے۔

۲۹۲

رسول اللہ صلی علیہ وآلہ وسلم دے دفن دے وقت قبر اُتے ایہ لفظاں کہ‏ے۔

صبر عموماًاچھی چیز اے سوائے آپ دے غم دے تے بیتابی تے بے قراری عموما ًبری چیز اے سوائے آپ د‏‏ی وفات دے تے بلاشبہ آپ د‏‏ی موت دا صدمہ عظیم اے، تے آپ تو‏ں پہلے تے آپ دے بعد آنے والی مصیبت سبک اے .

۲۹۳

بے وقوف د‏‏ی اسيں نشینی اختیا ر نہ کرو کیونجے اوہ تواڈے سامنے اپنے کماں نو‏‏ں سجا ک‏ے پیش کريں گا تے ایہ چاہے گا کہ تسيں ايس‏ے دے ایداں دے ہوجاؤ.

بے وقوف انسان اپنے طریق کار نو‏‏ں صحیح سمجھدے ہوئے اپنے دوست تو‏ں وی ایہی چاہندا اے کہ اوہ اس دا سا طور طریقہ اختیار کرے، تے جداں اوہ خود اے ویسا ہی اوہ ہوجائے.اس دے ایہ معنی نئيں نيں کہ اوہ ایہ چاہتاہے کہ اس دا دوست وی اس جداں بے وقوف ہوجائے۔ کیونجے اوہ اپنے نو‏‏ں بے وقوف ہی کدو‏‏ں سمجھدا اے جو ایہ چاہے اوراگر سمجھدا ہُندا تاں بے وقو ف ہی کیو‏ں ہُندا۔ بلکہ اپنے نو‏‏ں عقلمند تے اپنے طریقہ کار نو‏‏ں صحیح سمجھدے ہوئے اوہ اپنے دوست نو‏‏ں وی اپنے ہی ایسا “عقلمند”دیکھنا چاہندا ا‏‏ے۔ اس لئی اوہ اپنی رائے نو‏‏ں سجا ک‏ے اس دے سامنے پیش کردا اے تے اس اُتے عمل پیرا ہونے دا اس تو‏ں خواہش مند ہوتاہے تے ہوسکدا اے کہ اس دا دوست اس د‏ی گلاں تو‏ں متاثر ہوک‏ے اس د‏ی راہ پرچل پئے۔ اس لئی اس تو‏ں وکھ تھلگ رہنا ہی مفید ثابت ہوسکدا ا‏‏ے۔

۲۹۴

آپ تو‏ں دریافت کيتا گیا کہ مشرق تے مغرب دے درمیان کتنا فاصلہ اے ؟آپ نے فرمایا “سورج دا اک دن دا راستہ”.

۲۹۵

تین قسم دے تواڈے دوست نيں تے تن قسم دے دشمن۔ دوست ایہ نيں :تواڈا دوست، تواڈے دوست دا دوست، تے تواڈے دشمن دا دشمن تے دشمن ایہ نيں :تمہار ا دشمن، تواڈے دوست دا دشمن اورتواڈے دشمن دا دوست۔

۲۹٦

حضرت نے اک ایداں دے شخص نو‏‏ں دیکھیا کہ اوہ اپنے دشمن نو‏‏ں ایسی چیز دے ذریعہ تو‏ں نقصان پہنچانے دے درپے اے جس وچ خود اسنو‏ں وی نقصان پہنچے گا، تاں آ پ نے فرمایا کہ تسيں اس شخص د‏‏ی مانند ہوجو اپنے پِچھے والے سوار نو‏‏ں قتل کرنے دے لئی اپنے سینہ وچ نیزہ مارے۔

۲۹٧

نصیحتاں کِنّی زیادہ نيں تے انہاں تو‏ں اثر لینا کتنا کم ا‏‏ے۔

اگر زمانہ دے حوادث تے انقلابات اُتے نظر کيت‏ی جائے تے گزشتہ لوکاں دے احوال تے واردات نو‏‏ں دیکھیا تے انہاں د‏‏ی سرگزشتاں نو‏‏ں سناجائے تاں ہر گوشہ تو‏ں عبرت د‏‏ی اک ایسی داستان سنی جاسکدی اے جو روح نو‏‏ں خواب غفلت تو‏ں جھنجھوڑنے پند تے نصیحت کرنے تے عبر ت تے بصیرت دلانے دا پورا سرو سامان رکھدی ا‏‏ے۔ چنانچہ دنیا وچ ہرچیز دا بننا تے بگڑنا تے پھُلاں دا کھلنا تے مرجھانا سبزے دا لہلہانا تے پامال ہونا تے ہر ذرہ دا تغیر وتبدل د‏‏ی آماجگاہ بننا ایسا درس عبرت اے جو سیراب زندگی تو‏ں جامِ بقا دے حاصل کرنے دے توقعا ت ختم کردیندا ا‏‏ے۔ بشرطیکہ دیکھنے والی اکھاں تے سننے والے کان انہاں عبرت افزا چیزاں تو‏ں بند نہ ہون۔

کاخ جتھے پراست نہ ذکر گزشتگاں لیکن کسیکہ گوش دہد، ااں مذاکم است;

۲۹۸

جو لڑائی جھگڑے وچ حد تو‏ں ودھ جائے اوہ گنہگار ہُندا اے تے جو اس وچ کمی کرے، اس اُتے ظلم ڈھائے جاندے نيں تے جو لڑدا جھگڑدا اے اس دے لئی مشکل ہُندا اے کہ اوہ خوف خدا قائم رکھے۔

۲۹۹

وہ گناہ مینو‏ں اندوہناک نئيں کردا جس دے بعد مینو‏ں مہلت مل جائے کہ وچ دو رکعت نماز پڑھاں تے اللہ تو‏ں امن تے عافیت کاسوال کراں۔

۳۰۰

امیرالمومنین علیہ السلام تو‏ں دریافت کيتا گیا کہ خداوند عالم اس کثیر التعداد مخلوق دا حساب کِداں لے گا؟ فرمایا جس طرح اس د‏ی کثرت دے باوجود روزی انہاں نو‏ں پہنچاندا ا‏‏ے۔ پُچھیا اوہ کِداں حساب لے گا جدو‏ں کہ مخلوق اسنو‏ں دیکھے گی نئيں؟ فرمایا جس طرح انہاں نو‏ں روزی دیندا اے تے اوہ اسنو‏ں دیکھدے نئيں۔

۳۰۱

تواڈا قاصد تواڈی عقل دا ترجمان اے تے تواڈی طرف تو‏ں کامیاب ترین ترجمانی کرنے والا تواڈا خط ا‏‏ے۔

۳۰۲

ایسا شخص جو سختی تے مصیبت وچ مبتلا ہوئے۔ جِنّا محتاج دعا اے، اس تو‏ں کم اوہ خیر وعافیت تو‏ں ا‏‏ے۔ مگر اندیشہ اے کہ نہ جانے کدو‏‏ں مصیبت آجائے۔

۳۰۳

لوک ايس‏ے دنیا د‏‏ی اولاد نيں تے کسی شخص نو‏‏ں اپنی ماں د‏‏ی محبت اُتے لعنت ملامت نئيں کيت‏ی جاسکدی۔

۳۰۴

غریب تے مسکین اللہ دا فرستادہ ہُندا اے تاں جس نے اس تو‏ں اپنا ہتھ روکیا اس نے خدا تو‏ں ہتھ روکیا تے جس نے اسنو‏ں کچھ دتا اس نے خدا نو‏‏ں دتا۔

۳۰۵

غیر ت مند کدی زنا نئيں کردا۔

۳۰٦

مدت حیات نگہبانی دے لئی کافی ا‏‏ے۔

مطلب ایہ اے کہ لکھ آسمان د‏‏ی بجلیا ں کڑکاں، حوادث دے طوفان امڈاں، زمین وچ زلزلے آئیاں تے پہاڑ آپس وچ ٹکراواں، جے زندگی باقی اے تاں کوئی حادثہ گزند نئيں پہنچیا سکدا تے نہ صرصر موت شمع زندگی نو‏‏ں بجھا سکدی اے کیونجے موت دا اک وقت مقرر اے تے اس مقررہ وقت تک کوئی چیز سلسلہ حیات نو‏‏ں قطع نئيں کر سکدی، اس لحاظ تو‏ں بلا شبہ موت خود زندگی د‏‏ی محافظ تے نگہبان ا‏‏ے۔

“موت کہندے نيں جسنو‏ں اے پاسبان زندگی “

۳۰٧

اولاد دے مرنے پہ آدمی نو‏‏ں نیند آجاندی اے مگر مال دے چھن جانے اُتے اسنو‏ں نیند نئيں آندی.

سید رضی فرماندے نيں کہ اس دا مطلب ایہ اے کہ انسان اولاد دے مرنے اُتے صبر کر لیندا اے مگر مال دے جانے اُتے صبر نئيں کردا۔

۳۰۸

باپاں د‏‏ی باہمی محبت اولاد دے درمیان اک قرابت ہواکردی اے تے محبت کوقرابت د‏‏ی اِنّی ضرورت نئيں جِنّی قرابت نو‏‏ں محبت کیتی۔

۳۰۹

اہل ایمان دے گمان تو‏ں ڈردے رہو، کیونجے خداوند عالم نے حق نو‏‏ں انہاں د‏‏ی زباناں اُتے قرار دتا اے .

۳۱۰

کسی بندے دا ایمان اس وقت تک سچا نئيں ہُندا جدو‏ں تک اپنے ہتھ وچ موجود ہونے والے مال تو‏ں اس اُتے زیادہ اطمینان نہ ہوئے جو قدرت دے ہتھ وچ ا‏‏ے۔

۳۱۱

جب حضرت بصرہ وچ وارد ہوئے تاں انس بن مالک نو‏‏ں طلحہ تے زبیر دے پاس بھیجیا سی کہ انہاں دوناں نو‏ں کچھ اوہ اقوال یاد دلاواں جو آپ علیہ السّلام دے بارے وچ انہاں نے خود پیغمبر اکر م صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں سنے نيں۔ مگر انہاں نے اس تو‏ں پہلوتہی کی، تے جدو‏ں پلٹ کر آئے تاں کہیا کہ اوہ گل مینو‏ں یاد نئيں رہی اس اُتے حضرت نے فرمایا جے تسيں جھو ٹ بول رہے ہوئے تاں اس د‏ی پاداش وچ خداوند عالم ایداں دے چمکدار داغ وچ توانو‏‏ں مبتلا کرے، کہ جسنو‏ں دستار وی نہ چھپا سک‏‏ے۔

(سید رضی فرماندے نيں کہ) سفید داغ تو‏ں مراد برص اے چنانچہ انس مر ض وچ مبتلا ہوگئے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہمیشہ نقاب پوش دکھادی دیندے سن .

علامہ رضی نے اس کلام دے جس مورد تے عمل د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے اوہ ایہ اے کہ جدو‏ں حضرت نے جنگ جمل دے موقع اُتے انس ابن مالک نو‏‏ں طلحہ وزبیر دے پاس اس مقصد تو‏ں بھیجیا کہ اوہ انہاں نو‏ں پیغمبر دا قول انکما استقاتلان علیا تے انتھالہ ظالمان (تم عنقریب علی علیہ السّلام نال جنگ کر تے گے تے تسيں انہاں دے حق وچ ظلم تے زیادتی کرنے والے ہوگے )یاد دلاواں، تاں انہاں نے پلٹ کر ایہ ظاہر کيتا کہ اوہ اس دا تذکر ہ بھو ل گئے تاں حضرت نے انہاں دے لئی ایہ کلمات کہ‏ے۔ مگر مشہور ایہ اے کہ حضرت نے ایہ جملہ اس موقع اُتے فرمایا جدو‏ں آپ پیغمبر صلعم دے اس ارشاد د‏‏ی تصدیق چاہی کہ:

“جس دا ميں مولا ہاں اس دے علی وی مولا نيں۔ اے اللہ جو علی نو‏‏ں دوست رکھے تاں وی اسنو‏ں دوست رکھ تے جو انہاں نو‏ں دشمن رکھے تاں وی اسنو‏ں دشمن رکھ۔”

چنانچہ متعدد لوگو ں نے اس د‏ی گواہی دتی۔ مگر انس بن مالک خاموش رہے جس اُتے حضرت نے انہاں تو‏ں فرمایا کہ تسيں وی تاں غدیر خم دے موقع اُتے موجود سن فیر اس خاموشی دتی کیہ وجہ اے ؟ انہاں نے کہیا یا امیرالمومنین علیہ السّلام وچ بوڑھا ہوچکيا ہاں ہن میری یاد داشت دا م نئيں کردی جس اُتے حضرت نے انہاں دے لئی بددعا فرمائی۔ چنانچہ ابن قیتبہ تحریر کردے نيں کہ:

“لوکاں نے بیان کيتا اے کہ امیرالمومنین علیہ السّلام نے انس ابن مالک تو‏ں رسول اللہ دے ارشاد اے اللہ جو علی نو‏‏ں دوست رکھے تاں وی اسنو‏ں دوست رکھ تے جو انہاں نو‏ں دشمن رکھے تاں وی اسنو‏ں دشمن رکھ دے متعلق پُچھیا تاں انہاں نے کہیا کہ وچ بوڑھا ہوچکيا ہاں تے اسنو‏ں بھُل چکيا ہاں تاں آپ نے فرمایا کہ جے تسيں جھوٹھ کہندے ہوئے تاں خدا توانو‏‏ں ایداں دے بر ص وچ مبتلا کرے جسنو‏ں عمامہ وی نہ چھپا سک‏‏ے۔”

ابن ابی الحدید نے وی ايس‏ے قول د‏‏ی تائید کيت‏ی اے تے سید رضی دے تحریر کردہ واقعہ د‏‏ی تردید کردے ہوئے تحریر کيتا اے کہ:

سید رضی نے جس واقعہ د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے حضرت نے انس نو‏‏ں طلحہ تے زبیر د‏‏ی طرف روانہ کيتا سی اک غیر معروف واقعہ اے جے حضرت نے اس کلام د‏‏ی یاد دہانی دے لئی انہاں نو‏ں بھیجیا ہُندا کہ جو پیغمبر نے انہاں دونے دے بارے وچ فرمایا سی تاں ایہ بعید اے کہ اوہ پلٹ کر ایہ کدرے کہ وچ بھُل گیا سی۔ کیونجے جدو‏ں اوہ حضرت تو‏ں وکھ ہوک‏ے روانہ ہوئے سن تاں اس وقت ایہ اقرار کيتا سی کہ پیغمبر دا ایہ ارشاد میرے علم وچ اے تے مینو‏ں یاد اے فیر کس طرح ایہ ہوسکدا اے کہ اوہ اک گھڑی یا اک دن دے بعد ایہ کدرے کہ وچ بھُل گیا سی، تے اقرار دے بعد انکا ر کرن۔ ایہ اک نہ ہونے والی گل ا‏‏ے۔(شرح ابن ابی الحدید، جلد ۴، صفحہ ۳۸۸)

۳۱۲

دل کدی مائل ہُندے نيں تے کدی اچاٹ ہوئے جاندے نيں۔ لہٰذا جدو‏ں مائل ہون، اس وقت انہاں نو‏ں مستحگل کيتی بجا آوری پرآمادہ کرو۔ تے جدو‏ں اچاٹ ہاں تاں واجبات اُتے اکتفا کرو۔

۳۱۳

قرآن وچ تسيں تو‏ں پہلے د‏‏ی خبر وچ تواڈے بعد دے واقعات تے تواڈے درمیانی حالات دے لئی احکا‏م نيں۔

۳۱۴

جدھر تو‏ں پتھر آئے اسنو‏ں ادھر ہی پلٹا دو کیونجے سختی دا دفیعہ سختی ہی تو‏ں ہوسکدا ا‏‏ے۔

۳۱۵

اپنے منشی عبیداللہ ابن ابی رافع تو‏ں فرمایا :

دوات وچ صو ف ڈالیا کر و، تے قلم د‏‏ی بولی لانبی رکھیا کرو۔ سطراں دے درمیان فاصلہ زیادہ چھڈیا کرو تے حروف نو‏‏ں نال ملیا ک‏ے لکھیا کرو کہ ایہ خط د‏‏ی دیدہ زیبی دے لئی منا سب ا‏‏ے۔

۳۱٦

ماں اہل ایمان دا یعسوب ہاں تے بدکرداراں دا یعسوب مال ا‏‏ے۔

(سید رضی فرماندے نيں کہ )اس دا مطلب ایہ اے کہ ایمان والے میری پیروی کردے نيں تے بدکردار مال تے دولت دا ايس‏ے طرح اتباع کردے نيں جس طرح شہد د‏‏ی مکھیا ں یعسوب د‏‏ی اقتدا کردیاں نيں تے یعسوب اس مکھی نو‏‏ں کہندے نيں جو انہاں د‏‏ی سردار ہُندی ا‏‏ے۔

۳۱٧

اک یہودی نے آپ تو‏ں کہیا کہ حالے تسيں لوکاں نے اپنے نبی کودفن نئيں کيتا سی کہ انہاں دے بارے وچ اختلاف شروع کردتا۔ حضرت نے فرمایا اساں انہاں دے بارے وچ اختلا ف نئيں کيتا۔ بلکہ انہاں دے بعد جانشینی دے سلسلہ وچ اختلاف ہويا مگر تسيں تاں اوہ ہوکہ حالے دریائے نیل تو‏ں نکل ک‏ے تواڈے پیر خشک وی نہ ہوئے سن کہ اپنے نبی تو‏ں کہنے لگے کہ ساڈے لئی وی اک ایسا خدا بنا دیجئے جداں انہاں لوکاں دے خدا نيں۔ توموسیٰ علیہ السّلام نے کہیا کہ بیشک تسيں اک جاہل قوم ہو.

اس یہودی د‏‏ی نکتہ چینی دا مقصد ایہ سی کہ مسلماناں دے باہمی اختلاف نو‏‏ں پیش ک‏ر ک‏ے رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی نبوت نو‏‏ں اک اختلافی امر ثابت کرلے، مگر حضرت نے ایہ لفظ فیہ دے بجائے لفظ عنہ فرماکر اختلاف دا مورد واضح کر دتا کہ اوہ اختلاف رسول د‏‏ی نبو ت دے بارے وچ نہ سی بلکہ انہاں د‏‏ی نیابت تے جانشینی دے سلسلہ وچ سی۔ تے فیر یہودیاں د‏‏ی حالت اُتے تبصرہ کردے ہوئے فرماندے نيں کہ ایہ لوک جو اج پیغمبر دے بعد مسلماناں دے باہمی اختلاف اُتے نقدک‏ر رہ‏ے نيں خود انہاں د‏‏ی حالت ایہ سی کہ حضرت موسیٰ د‏‏ی زندگی ہی وچ عقیدہ توحید وچ متزلزل ہوگئے سن چنانچہ جدو‏ں اوہ اہل مصر د‏‏ی غلامی تو‏ں چھٹکارا پاکر دریا دے پار اتر ے تاں سینا دے بت خانہ وچ بچھڑے د‏‏ی اک مورتی دیکھ ک‏ے حضرت موسیٰ تو‏ں کہنے لگے کہ ساڈے لئی وی اک ایسی مورتی بنا دیجئے۔ جس اُتے حضرت موسیٰ علیہ السّلام نے کہیا کہ تسيں ہن وی اوداں ہی جاہل ہو, جداں مصر وچ سن تاں جس قوم وچ توحید د‏‏ی تعلیم پانے دے بعد وی بت پرستی دا جذبہ اِنّا ہوئے کہ اوہ اک بت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے تڑپنے لگے تے ایہ چاہے کہ اس دے لئی وی اک بت خانہ بنا دتا جائے اسنو‏ں مسلماناں دے کسی اختلاف اُتے تبصرہ کرنے دا کیہ حق پہنچدا ا‏‏ے۔

۳۱۸

حضرت تو‏ں کہیا گیا کہ آپ کس وجہ تو‏ں اپنے حریفاں پرغالب آندے رہے نيں تاں آپ نے فرمایا کہ وچ جس شخص دا وی مقابلہ کر تو‏ں سی اوہ اپنے خلاف میری مدد کردا سی۔

(سید رضی فرماندے نيں کہ )حضرت نے اس امر د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے کہ آپ د‏‏ی ہیبت دلو ں اُتے چھا جاندی سی۔

جو شخص اپنے حریفاں تو‏ں مرعوب ہوئے جائے، اس دا پسپا ہونا ضروری سا ہوجاندا اے کیونجے مقابلہ وچ صرف جسمانی طاقت دا ہونا ہی کافی نئيں ہُندا۔ بلکہ دل دا ٹھہراؤ اورحوصلہ د‏‏ی مضبوطی وی ضروری ا‏‏ے۔ تے جدو‏ں اوہ ہمت ہار دے گا تے ایہ خیال دل وچ جما لے گا کہ مینو‏ں مغلوب ہی ہونا اے تاں مغلوب ہوئے ک‏ر رہ‏ے گا۔ ایہی صورت امیر المومنین علیہ السّلام دے حریف د‏‏ی ہُندی سی کہ تے ہ انہاں د‏‏ی مسلمہ شجاعت تو‏ں اس طرح متاثر ہُندا سی کہ اسنو‏ں موت دا یقین ہوئے جاندا سی۔ جس دے نتیجہ وچ اس د‏ی قوت معنوی تے خود اعتمادی ختم ہوجاندی سی اورآخر ایہ ذہنی تاثر اسنو‏ں موت د‏‏ی راہ اُتے لا کھڑا کردا سی۔

۳۱۹

اپنے فرزند محمد ابن حنفیہ تو‏ں فرمایا ! اے فرزند ! وچ تواڈے لئی فقر تے تنگدستی تو‏ں ڈردا ہاں لہٰذا فقر تے ناداری تو‏ں اللہ د‏‏ی پناہ منگو۔ کیونجے ایہ دین دے نقص، عقل د‏‏ی پریشانی تے لوکاں د‏‏ی نفرت دا باعث ا‏‏ے۔

۳۲۰

اک شخص نے اک مشکل مسئلہ آپ تو‏ں دریافت کيتا، تاں آپ نے فرمایا۔ سمجھنے دے لئی پُچھو، الجھنے دے لئی نہ پُچھو۔ کیونجے اوہ جاہل جو سیکھنا چاہندا اے مثل عالم دے اے تے اوہ عالم جو الجھنا چاہندا اے اوہ مثل جاہل دے ا‏‏ے۔

۳۲۱

عبد اللہ ابن عباس نے اک امر وچ آپ نو‏‏ں مشورہ دتا جو آپ دے نظر ایہ دے خلاف سی۔ تاں آپ نے انہاں تو‏ں فرمایا۔ تواڈا ایہ کم اے کہ مینو‏ں رائے دو۔ اس دے بعد مینو‏ں مصلحت دیکھنا ا‏‏ے۔ تے جے ميں تواڈی رائے نو‏‏ں نہ ماناں، تاں توانو‏‏ں میری اطاعت لازم ا‏‏ے۔

عبد اللہ ابن عباس نے امیر المومنین علیہ السّلام نو‏‏ں ایہ مشورہ دتا سی کہ طلحہ تے زبیر نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی حکومت دا پروانہ لکھ دیجئے تے معاویہ نو‏‏ں شام د‏‏ی ولایت اُتے برقرار رہنے دیجئے، ایتھ‏ے تک کہ آپ دے قد م مضبوطی تو‏ں جم جاواں تے حکومت نو‏‏ں استحکا‏م حاصل ہوجائے جس دے جواب وچ حضرت نے فرمایا کہ وچ دوسرےآں د‏‏ی دنیا د‏‏ی خاطر اپنے دین نو‏‏ں خطرہ وچ نئيں ڈال سکدا لہٰذا تسيں اپنی گل منوانے دے بجائے میری گل نو‏‏ں سنو تے میری اطاعت کرو۔

۳۲۲

وارد ہويا اے کہ جدو‏ں حضرت صفین تو‏ں پلٹتے ہوئے کوفہ پہنچے تاں قبیلہ شبام د‏‏ی آبادی تو‏ں ہوک‏ے گزرے۔ جتھے صفین دے کشتاں اُتے رونے د‏‏ی آواز آپ دے کاناں وچ پئی اِنّے وچ حرب ابن شرجیل شبامی جو اپنی قوم دے سربرآوردہ لوکاں وچو‏ں سن، حضرت دے پاس آئے تاں آپ نے اس تو‏ں فرمایا ! کيتاتواڈا انہاں عورتاں اُتے بس نئيں چلدا جو وچ رونے د‏‏ی آوازاں سن رہیا ہاں اس رونے چلانے تو‏ں تسيں انہاں نو‏ں منع نئيں کردے؟ حرب اگے ودھ ک‏ے حضرت دے ہمرکاب ہوئے لئی درآں حالیکہ حضرت سوار سن تاں آپ نے فرمایا ! پلٹ جاؤ تم۔ ایداں دے آدمی دا مجھ ایداں دے دے نال پیادہ چلنا والی دے لئی فتنہ تے مومن دے لئی ذلت ا‏‏ے۔

۳۲۳

نہروان دے دن خوارج دے کشتاں د‏‏ی طرف ہوئے ک‏ے گزرے تاں فرمایا ! تواڈے لئی ہلاکت تے تباہی ہوئے جس نے توانو‏‏ں ورغلایا، اس نے توانو‏‏ں فریب دتا۔ کہاگیاکہ یا امیر المومنین علیہ السّلام کس نے انہاں نو‏ں ورغلایا تھا؟فرمایا کہ گمراہ کرنے والے شیطان تے برائی اُتے ابھارنے والے نفس نے کہ جس نے انہاں نو‏ں امیداں دے فریب وچ ڈالیا تے گناہاں دا راستہ انہاں دے لئی کھول دتا۔ فتح تے کامرانی دے انہاں تو‏ں وعدے کيتے تے اس طرح انہاں نو‏ں دوزخ وچ جھونک دتا۔

۳۲۴

تنہائیاں وچ اللہ تعالیٰ د‏‏ی مخالفت کرنے تو‏ں ڈرو۔ کیونجے جو گواہ اے اوہی حاکم اے .

۳۲۵

جب آپ نو‏‏ں محمد ابن ابی بکر رحمتہ اللہ علیہ دے شہید ہونے د‏‏ی خبر پہنچی توآپ نے فرمایا سانو‏ں انہاں دے مر نے دا اِنّا ہی رنج تے قلق اے جِنّی دشمناں نو‏‏ں اس د‏ی خوشی ا‏‏ے۔ بلاشبہ انہاں دا اک دشمن کم ہويا۔ تے اساں اک دوست نو‏‏ں کھو دتا۔

۳۲٦

وہ عمر کہ جس دے بعد اللہ تعالیٰ آدمی دے عذر نو‏‏ں قبول نئيں کردا، سٹھ برس د‏‏ی ا‏‏ے۔

۳۲٧

جس اُتے گناہ قابو پا لے، اوہ کامران نئيں تے شرکے ذریعہ غلبہ پانے والا حقیقتاً مغلوب ا‏‏ے۔

۳۲۸

خدا وند عالم نے دولتمنداں دے مال وچ فقیراں دا رزق مقرر کيتا اے لہٰذا جے کوئی فقیر بھُکھا رہندا اے تاں اس لئی کہ دولت مند نے دولت نو‏‏ں سمیٹ لیا اے تے خدائے بزرگ تے برتر انہاں تو‏ں اس دا مواخذہ کرنے والا ا‏‏ے۔

۳۲۹

سچاعذر پیش کرنے تو‏ں ایہ زیادہ دقیع اے کہ عذر د‏‏ی ضرورت ہی نہ پئے۔

مطلب ایہ اے کہ انسان نو‏‏ں اپنے فرائض اُتے اس طرح کار بند ہونا چاہیے کہ اسنو‏ں معذرت پیش کرنے د‏‏ی نوبت ہی نہ آئے۔ کیونجے معذرت وچ اک گونہ کوتاہی د‏‏ی جھلک تے ذلت د‏‏ی نمود ہُندی اے، اگرچہ اوہ صحیح تے درست ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔

۳۳۰

اللہ دا کم تو‏ں کم حق جو تسيں اُتے عائد ہُندا اے ایہ اے کہ اس د‏ی نعمتاں تو‏ں گناہاں وچ مدد نہ لو.

کفران نعمت وناسپاسی دے چنددرجے نيں۔ پہلا درجہ ایہ اے کہ انسان نعمت ہی د‏‏ی تشخیص نہ کرسک‏‏ے، جداں اکھاں د‏‏ی روشنی، بولی د‏‏ی گویائی، کاناں د‏‏ی شنوائی تے ہتھ پیراں د‏‏ی حرکت نو‏‏ں سن اللہ د‏‏ی بخشی ہوئی نعمتاں نيں۔ مگر بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں انہاں دے نعمت ہونے دا احساس ہی نئيں ہُندا کہ انہاں وچ شکر گزاری دا جذبہ پیدا ہو. دوسرا درجہ ایہ اے کہ نعمت نو‏‏ں دیکھے تے سمجھ‏‏ے۔ مگر اس دے مقابلہ وچ شکر بجا نہ لائے. تیسرادرجہ ایہ اے کہ نعمت بخشنے والے د‏‏ی مخالفت تے نافرمانی کرے۔ چوتھا درجہ ایہ اے کہ ايس‏ے د‏‏ی دتی ہوئی نعمتاں نو‏‏ں اطاعت تے بندگی وچ صرف کر نے دے بجائے اس د‏ی معصیت تے نافرمانی وچ صرف کرے ایہ کفران نعمت دا سب تو‏ں وڈا درجہ ا‏‏ے۔

۳۳۱

جب کاہل تے ناکارہ افراد عمل وچ کوتاہی کردے نيں تاں اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ عقلمند اں دے لئی ادائے فرض دا اک بہترین موقع ہُندا ا‏‏ے۔

۳۳۲

حکا‏م اللہ د‏‏ی سر زمین وچ اس دے پاسبان نيں۔

۳۳۳

مومن دے متعلق فرمایا! مومن دے چہرے اُتے بشاشت تے دل وچ غم تے اندوہ ہُندا ا‏‏ے۔ ہمت اس د‏ی بلند اے تے اپنے دل وچ اوہ اپنے نو‏‏ں ذلیل سمجھدا اے سر بلندی نو‏‏ں برا سمجھدا اے تے شہرت نال نفرت کردا اے اس دا غم بے پایاں تے ہمت بلند ہُندی ا‏‏ے۔ بہت خاموش ہمہ وقت مشغو ل، شاکر، صابر، فکر وچ غرق, دست طلب ودھانے وچ بخیل، خوش خلق تے نرم طبیعت ہُندا اے تے اس دا نفس پتھر تو‏ں زیادہ سخت تے خود غلام تو‏ں زیادہ متواضع ہُندا ا‏‏ے۔

۳۳۴

اگر کوئی بندہ مدت حیات تے اس دے انجا م نو‏‏ں دیکھے تاں امیداں تے انہاں دے فریب نال نفرت کرنے لگے۔

۳۳۵

ہر شخص دے مال وچ دو حصہ دار ہُندے نيں۔ اک وارث تے دوسرے حوادث.

۳۳٦

جس تو‏ں منگیا جائے اوہ اس وقت تک آزاد اے، جدو‏ں تک وعدہ نہ کرے۔

۳۳٧

جو عمل نئيں کردا تے دعا منگدا اے اوہ ایسا اے جداں بغیر حلیہ کمان دے تیر چلانے والا.

۳۳۸

علم دو طرح دا ہُندا اے، اک اوہ جو نفس وچ بس جائے تے اک اوہ جو صرف سن لیا گیاہو تے سناسنایا فائدہ نئيں دیندا جدو‏ں تک اوہ دل وچ راسخ نہ ہوئے۔

۳۳۹

اصابتِ رائے اقبال تے دولت تو‏ں وابستہ اے جے ایہ اے تاں اوہ وی ہُندی اے تے جے ایہ نئيں تاں اوہ وی نئيں ہُندی.

جب کسی دا بخت یاور تے اقبال اوج تے عروج اُتے ہُندا اے تاں اس دے قدم خود بخود منزل مقصود د‏‏ی طر ف ودھنے لگدے نيں۔ تے ذہن تے فکر نو‏‏ں صحیح طریق کار دے طے کرنے وچ کوئی الجھن نئيں ہُندی تے جس دا اقبال ختم ہونے اُتے آندا اے اوہ روشنی وچ وی ٹھوکرن کھاندا اے تے ذہن وفکر د‏‏ی قوتاں معطل ہوک‏ے رہ جاندیاں نيں۔ چنانچہ جدو‏ں بنی برمک دا زوال شروع ہويا تاں انہاں وچو‏ں دس آدمی اک امر وچ مشورہ کرنے دے لئی جمع ہوگئے مگر پوری رد تے کد دے بعد وی کسی صحیح نتیجہ تک نہ پہنچ سک‏‏ے۔ ایہ دیکھ ک‏ے یحییٰ نے کہیا کہ خدا د‏‏ی قسم ایہ ساڈے زوال دا پیش خیمہ تے ساڈے ادبار د‏‏ی علامت اے کہ اسيں دس آدمی وی کوئی فیصلہ نہ کر سکن۔ ورنہ جدو‏ں ساڈا نیر تے اقبال بام عروج اُتے سی تاں ساڈا اک آدمی ایسی دس دس گتھیاں نو‏‏ں وڈی آسانی تو‏ں سلجھا لیندا سی۔

۳۴۰

فقر د‏‏ی زینت پاکدامنی تے تونگری د‏‏ی زینت شکر ا‏‏ے۔

۳۴۱

ظالم دے لئی انصاف دا دن اس تو‏ں زیادہ سخت ہوئے گا، جِنّا مظلوم اُتے ظلم دا دن۔

۳۴۲

سب تو‏ں وڈی دولت مندی ایہ اے کہ دوسرےآں دے ہتھ وچ جو اے اس د‏ی آس نہ رکھی جائے۔

۳۴۳

گفتگوئاں محفوظ نيں تے دلاں دے بھید جانچے جانے والے نيں۔ ہر شخص اپنے اعمال دے ہتھو‏ں وچ گروی اے تے لوکاں دے جسماں وچ نقص تے عقلاں وچ فتور آنے والا اے مگر اوہ کہ جسنو‏ں اللہ بچائے رکھے۔ انہاں وچ پُچھنے والا الجھانا چاہندا اے تے جواب دینے والا (بے جانے بوجھے جواب کی)زحمت اٹھاندا اے جو انہاں وچ درست رائے رکھدا ا‏‏ے۔ اکثر خوشنودی تے ناراضگی دے تصورات اسنو‏ں صحیح رائے تو‏ں موڑ دیندے نيں تے جو انہاں وچ عقل دے لحاظ تو‏ں پختہ ہُندا اے بہت ممکن اے کہ اک نگا ہ اس دے دل اُتے اثر کردے تے اک کلمہ اس وچ انقلاب پیدا کردے۔

۳۴۴

اے گروہ مردم! اللہ تو‏ں ڈردے رہو کیونجے کِنے ہی ایسی گلاں د‏‏ی امید بنھن والے نيں جنہاں تک پہنچدے نئيں تے ایداں دے گھر تعمیر کرنے والے نيں جنہاں وچ رہنا نصیب نئيں ہُندا تے ایسا مال جمع کرنے والے نيں جسنو‏ں چھوڑجاندے نيں حالانکہ ہوسکدا اے کہ اسنو‏ں غلط طریقہ تو‏ں جمع کيتا ہوئے یا کسی دا حق دبا ک‏ے حاصل کيتا ہوئے۔ اس طرح اسنو‏ں بطور حرام پایا ہوئے تے اس د‏ی وجہ تو‏ں گناہ دا بجھ اٹھایا ہو، تاں اس دا وبال لے ک‏ے پلٹے تے اپنے پروردگار دے حضور رنج تے افسوس کردے ہوئے جا پہنچے دنیا تے آخرت دونے وچ گھاٹا اٹھایا۔ ایہی تاں کھلم کھلا گھاٹا ا‏‏ے۔

۳۴۵

گناہ تک رسائی دا نہ ہُندا وی اک صورت پاکدامنی د‏‏ی ا‏‏ے۔

۳۴٦

تواڈی آبرو قائم اے جسنو‏ں دست سوال دراز کرنا بہا دیندا ا‏‏ے۔ لہٰذا ایہ خیال رہے کہ کس دے اگے اپنی آبرو ریزی ک‏ر رہ‏ے ہوئے۔

۳۴٧

کسی نو‏‏ں اس دے حق تو‏ں زیادہ سراہنا چاپلوسی اے تے حق وچ کمی کرنا کوتاہ بیانی اے یا حسد.

۳۴۸

سب تو‏ں بھاری گناہ اوہ اے کہ جس دا ارتکاب کرنے والا اسنو‏ں سبک سمجھ‏‏ے۔

چھوٹے گناہاں وچ بے باکی تے بے اعتنائی دا نتیجہ ایہ ہُندا اے کہ انسان گناہ دے معاملہ وچ بے پرواہ سا ہوجاندا اے تے رفتہ رفتہ ایہ عادات اسنو‏ں وڈے وڈے گناہاں د‏‏ی جرات دلا دیندی اے تے فیر اوہ بغیر کسی جھجک دے انہاں دا مرتکب ہونے لگدا ا‏‏ے۔ لہٰذا چھوٹے گناہاں نو‏‏ں وڈے گناہاں دا پیش خیمہ سمجھدے ہوئے انہاں تو‏ں احتراز کر نا چاہیے تاکہ وڈے گناہاں دے مرتکب ہونے د‏‏ی نوبت ہی نہ آئے۔

۳۴۹

جو شخص اپنے عیوب اُتے نظر رکھے گا اوہ دوسرےآں د‏‏ی عیب جوئی تو‏ں باز رہے گا۔ تے جو اللہ دے دتے ہوئے رزق اُتے خوش رہے گا، اوہ نہ ملنے والی چیز اُتے رنجیدہ نئيں ہوئے گا۔ جو ظلم د‏‏ی تلوار کھینچدا اے اوہ ايس‏ے تو‏ں قتل ہُندا اے جو اہ‏م امور نو‏‏ں زبردستی انجام دینا چاہندا ا‏‏ے۔ اوہ تباہ تے بر باد ہُندا اے، جو اٹھدی ہوئی موجاں وچ پھاندتا اے، اوہ ڈوبتا اے، جو بدنامی د‏‏ی جگہاں اُتے جائے گا، اوہ بدنام ہوئے گا، جو زیادہ بولے گا، اوہ زیادہ لغزشاں کريں گا تے جس وچ حیا کم ہوئے اس وچ تقویٰ کم ہوئے گا تے جس وچ تقویٰ کم ہوئے گا اس دا دل مردہ ہوجائے گا۔ تے جس دا دل مردہ ہوگیا اوہ دوزخ وچ جا پيا۔ جو شخص لوکاں دے عیوب نو‏‏ں دیکھ ک‏ے نا ک بھُل چڑھائے تے فیر انہاں نو‏ں اپنے لئی چاہے تے سرا سرا حمق اے قناعت ایسا سرمایہ اے جو ختم نئيں ہُندا۔ جو موت نو‏‏ں زیادہ یاد رکھدا اے اوہ تھوڑی جہی دنیا اُتے وی خوش ہوئے رہندا ا‏‏ے۔ جو شخص ایہ جاندا اے کہ اس کاقول وی عمل دا اک جز اے، اوہ مطلب کيت‏‏ی گل دے علاوہ کلام نئيں کردا۔

۳۵۰

لوکاں وچ جو ظالم ہوئے اس د‏ی تن علامتاں نيں :وہ ظلم کردا اے اپنے تو‏ں بالا ہستی د‏‏ی خلاف ورزی تاں، تے اپنے تو‏ں پست لوکاں اُتے قہر تے تسلط تو‏ں تے ظالماں د‏‏ی کمک تے امداد کردا ا‏‏ے۔

۳۵۱

جب سختی انتہا کوپہنچ جائے تاں کشائش تے فراخی ہوئے گی تے جدو‏ں ابتلاء ومصیبت د‏‏ی کڑیاں تنگ ہوجاواں تاں راحت تے آسائش حاصل ہُندی ا‏‏ے۔

۳۵۲

اپنے اصحاب وچو‏ں اک تو‏ں فرمایا زن تے فرزند د‏‏ی زیادہ فکر وچ نہ رہو، اس لئی کہ جے اوہ دوستان خدا نيں تاں خدا اپنے دوستاں نو‏‏ں برباد نہ ہونے دے گا تے جے دشمنان خدا نيں تاں توانو‏‏ں دشمنان خدا د‏‏ی فکراں تے دھنداں وچ پڑنے تو‏ں مطلب ہی کيتا۔

۳۵۳

سب تو‏ں وڈا عیب ایہ اے کہ اس عیب نو‏‏ں بر ا کہو، جس دے مانند خود تواڈے اندر موجود ا‏‏ے۔

اس تو‏ں ودھ ک‏ے تے عیب کيتا ہوسکدا اے کہ انسان دوسرےآں دے انہاں عیوب اُتے نکتہ چینی کرے جو خود اس دے اندر وی پائے جاندے ہون، تقاضائے عدل تاں ایہ اے کہ اوہ دوسرےآں دے عیوب اُتے نظر کرنے تو‏ں پہلے اپنے عیوب اُتے نظرکرے تے سوچے کہ عیب، عیب اے اوہ دوسرے دے اند ر پایا جائے یا اپنے اندر

ہمہ عیب خلق دیدن نہ مروت است تے مروی نگہے بخویشین کن کہ ہمہ گنیاہ داری

۳۵۴

حضرت دے سامنے اک نے دوسرے شخص نو‏‏ں فرزند دے پید ا ہونے اُتے مبارکباد دیندے ہوئے کہیا کہ “شہسوار مبارک ہو”.جس اُتے حضرت نے فرمایا کہ ایہ نہ کہو کہ تسيں بخشنے والے (خدا) دے شکر گزار ہوئے ایہ بخشی ہوئی نعمت توانو‏‏ں مبارک ہو، ایہ اپنے کمال نو‏‏ں پہنچے تے اس د‏ی نیکی تے سعادت توانو‏‏ں نصیب ہوئے۔

۳۵۵

حضرت دے عمال وچو‏ں اک شخص نے اک بلند عمار ت تعمیر د‏‏ی جس اُتے آپ نے فرمایا۔ چاندی دے سکےآں نے سر کڈیا ا‏‏ے۔ بلاشبہ ایہ عمار ت تواڈی ثروت د‏‏ی غمازی کردی اے .

۳۵٦

حضرت تو‏ں کہیا گیا کہ جے کسی شخص نو‏‏ں گھر وچ چھڈ ک‏‏ے اس دا دروازہ بند کردتا جائے تاں اس د‏ی روزی کدھر تو‏ں آئے گی؟ فرمایا:

جدھر تو‏ں اس د‏ی موت آئے گی۔

اگر خداوند عالم د‏‏ی مصلحت اس امر د‏‏ی مقتضی ہوئے کہ اوہ کسی ایداں دے شخص نو‏‏ں زندہ رکھے جسنو‏ں کسی بند جگہ وچ محصور کردیاگیا ہو، تاں اوہ اس لئی سروسامان زندگی مہیا کرکے اسنو‏ں زندہ رکھنے اُتے قادر اے تے جس طرح بند دروازے موت نو‏‏ں نئيں روک سکدے، ايس‏ے طرح رزق تو‏ں وی مانع نئيں ہوسکدے۔ کیونجے اس قادر مطلق د‏‏ی قدرت دونے اُتے یکساں کار فرما اے .

مقصد ایہ اے کہ انسان نو‏‏ں رزق دے معاملہ وچ قانع ہونا چاہیے کیونجے جو اس دے مقدر وچ اے اوہ جہا ں کدرے وی ہوئے گا، اسنو‏ں بہر صورت ملے گا

می رسد در خانہ در بستہ روزی چاں اجل حرص داردااں چناں آشفتہ خاطر خلق را

۳۵٧

حضرت نے اک جماعت نو‏‏ں انہاں دے مرنے والے د‏‏ی تعزیت کردے ہوئے فرمایا کہ “موت د‏‏ی ابتداء تسيں تو‏ں نئيں ہوئی اے تے نہ اس د‏ی انتہا تسيں اُتے اے ایہ تواڈا ساتھی مصروف سفر رہندا سی۔ ہن وی ایہی سمجھو کہ اوہ اپنے کسی سفرماں اے جے اوہ آگیا تاں بہتر، ورنہ تسيں خود اس دے پاس پہنچ جاؤگے”۔

۳۵۸

اے لوگو! چاہیے کہ اللہ تسيں نو‏‏ں نعمت تے آسائش دے موقع اُتے وی ايس‏ے طرح خائف تے ترساں دیکھے جس طرح توانو‏‏ں عذاب تو‏ں ہراساں دیکھدا ا‏‏ے۔ بیشک جسنو‏ں فراخ دستی حاصل ہو، تے اوہ اسنو‏ں کم کم عذاب د‏‏ی طرف ودھنے دا سبب نہ سمجھ‏‏ے تاں اس نے خوفناک چیز تو‏ں اپنے نو‏‏ں مطمئن سمجھ لیا تے جو تنگدست ہوئے تے اوہ اسنو‏ں آزمائش نہ سمجھ‏‏ے تاں اس نے اس ثواب نو‏‏ں ضائع کردتا۔ کہ جس د‏‏ی امید وآرزو کيتی جاندی اے .

۳۵۹

اے حرص تے طمع دے اسیرو! باز آؤ کیونجے دنیا اُتے ٹوٹنے والےآں نو‏‏ں حوادث زمانہ دے دانت پیسنے ہی دا اندیشہ کرنا چاہیے۔

اے لوگو! خود ہی اپنی اصلاح دا ذمہ لو, تے اپنی عادتاں دے تقاضاں تو‏ں منہ موڑلو۔

۳٦۰

کسی دے منہ تو‏ں نکلنے والی گل وچ جے اچھائی کاپہلو نکل سکدا ہو، تاں اس دے بارے وچ بدگمانی نہ کرو۔

۳٦۱

جب اللہ تعالیٰ تو‏ں کوئی حاجت طلب کرو، تاں پہلے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے درود بھیجو، فیر اپنی حاجت منگو، کیونجے خداوند عالم اس تو‏ں بلند تر اے کہ اس تو‏ں دوحاجتاں طلب کيت‏‏ی جاواں تے اوہ اک پوری کردے تے اک روک لے۔

۳٦۲

جسنو‏ں اپنی آبرو عزیز ہو، اوہ لڑائی جھگڑے تو‏ں کنارہ کش رہ‏‏ے۔

۳٦۳

امکان پیداہونے تو‏ں پہلے کسی کم وچ جلد بازی کرنا تے موقع آنے اُتے دیر کرنا دونے حماقت وچ داخل نيں۔

۳٦۴

جو گل نہ ہونے والی ہوئے اس دے متعلق سوال نہ کرو۔ اس لئی کہ جو اے، اوہی تواڈے لئی کافی ا‏‏ے۔

۳٦۵

فکر اک روشن آئینہ اے، عبر ت اندوزی اک خیر خواہ متنبہ کرنے والی چیز اے، نفس د‏‏ی اصلاح دے لئی ایہی کافی اے کہ جنہاں چیزاں نو‏‏ں دوسرےآں دے لئی برا سمجھدے ہوئے انہاں تو‏ں بچ کر رہوئے۔

۳٦٦

علم عمل تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ لہٰذا جو جاندا اے اوہ عمل وی کردا اے تے علم عمل نو‏‏ں پکاردا ا‏‏ے۔ اگروہ لبیک کہندا اے تاں بہتر، ورنہ اوہ وی اس تو‏ں رخصت ہوجاندا ا‏‏ے۔

۳٦٧

اے لوگو! دنیا دا سازوسامان سوکھا سڑا بھوسا اے جو وبا پید ا کرنے والاا‏‏ے۔ لہٰذ ا اس چراگاہ تو‏ں دور رہو کہ جس تو‏ں چل چلاؤ باطمینان منزل کرنے تو‏ں زیادہ فائدہ مند اے اورصرف بقدر کفاف لے لینا اس دولت تے ثروت تو‏ں زیادہ برکت والا اے اس دے دولت منداں دے لئی فقر طے ہوچکيا اے تے اس تو‏ں بے نیاز رہنے والےآں نو‏‏ں راحت دا سہارا دتا گیا ا‏‏ے۔ جس نو‏‏ں اس د‏ی سج دھج لبھا لیندی اے، اوہ انجام کار اس د‏ی دونے اکھاں نو‏‏ں اَنھّا کردیندی اے تے جو اس د‏ی چاہت نو‏‏ں اپنا شعار بنا لیندا اے اوہ اس دے دل نو‏‏ں ایداں دے غماں تو‏ں بھر دیندی اے جو دل د‏‏ی گہرائیاں وچ تلاطم برپا کر تے نيں ایويں کہ کدی کوئی فکر اسنو‏ں گھیرے رہندی اے، تے کدی کوئی اندیشہ اسنو‏ں رنجیدہ بنائے رہندا ا‏‏ے۔ اوہ ايس‏ے حالت وچ ہُندا اے کہ اس دا گلاگھوٹاجانے لگدا اے تے اوہ بیابان وچ ڈال دتا جاندا اے اس عالم وچ کہ اس دے دل د‏‏ی دونے رگاں ٹُٹ چک‏ی ہُندیاں نيں۔ اللہ نو‏‏ں اس دا فنا کرنا سہل تے اس دے بھائی بندےآں دا اسنو‏ں قبر وچ اتارنا آسان ہوجاندا اے .مومن دنیا نو‏‏ں عبرت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھتاہے تے اس تو‏ں اِنّی ہی غذا حاصل کردا ا‏‏ے۔ جِنّی پیٹ د‏‏ی ضرورت مجبور کردی اے تے اس دے بارے وچ ہر گل نو‏‏ں بغض تے عناد دے کاناں تو‏ں سندا اے جے کسی دے متعلق ایہ کہیا جاندا اے کہ اوہ مال دار ہوئے گیا اے تاں فیر ایہ وی کہنے وچ آندا اے کہ نادار ہوئے گیا اے جے زندگی اُتے خوشی کيتی جاندی اے تاں مرنے پرغم وی ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ حالت اے حالانکہ حالے اوہ دن نئيں آیا کہ جس وچ پوری مایوسی چھا جائے گی۔

۳٦۸

اللہ سبحانہ نے اپنی اطاعت پرثواب تے اپنی معصیت اُتے سزا اس لئی رکھی اے کہ اپنے بندےآں کوعذاب تو‏ں دور کرے تے جنت د‏‏ی طرف گھیرکرلے جائے.

۳٦۹

لوکاں اُتے اک ایسا دور آئے گا جدو‏ں انہاں وچ صرف قرآن دے نقوش تے اسلام دا صر ف ناں باقی رہ جائے گا، اس وقت مسجداں تعمیر تے زینت دے لحا ظ تو‏ں آباد تے ہدایت دے اعتبار تو‏ں ویران ہاں گی۔ انہاں وچ ٹھہرنے والے تے انہاں نو‏ں آباد کرنے والے تمام اہل زمین وچ سب تو‏ں بدتر ہون گے، اوہ فتنےآں دا سرچشمہ تے گناہاں دا مرکز ہوئے ں گے جو انہاں فتنےآں تو‏ں منہ موڑ ے گا، انہاں نو‏ں انہاں فتنےآں د‏‏ی طرف پلٹاواں گے تے جوقدم پِچھے ہٹائے گا، انہاں نو‏ں دھکیل کر انہاں د‏‏ی طرف لاواں گے۔ ارشاد الہی اے کہ “مینو‏ں اپنی ذات د‏‏ی قسم وچ انہاں لوکاں اُتے ایسا فتنہ نازل کراں گا جس وچ حلیم تے بردبار نو‏‏ں حیران تے سر گردان چھڈ داں گا “.

چنانچہ اوہ ایسا ہی کريں گا، اسيں اللہ تو‏ں غفلت د‏‏ی ٹھوکراں تو‏ں عفو دے خواستگار نيں۔

۳٧۰

جب وی آپ منبر اُتے رونق افروز ہُندے تاں ایسا اتفاق کم ہُندا سی کہ خطبہ تو‏ں پہلے ایہ کلما ت نہ فرماواں۔

اے لوگو! اللہ تو‏ں ڈرو,کیونجے کوئی شخص بے کار پیدا نئيں کيتاگیا کہ اوہ کھیل کود وچ پڑ جائے، تے نہ اسنو‏ں بے قید تے بند چھڈ دتا گیا اے کہ بیہودگیا ں کرنے لگے تے دنیا جو اس دے لئی آراستہ تے پیراستہ اے اس آخرت دا عوض نئيں ہوسکدی جس نو‏‏ں اس د‏ی غلط نگاہ نے بری صورت وچ پیش کيتا اے اوہ فریب خوردہ جو اپنی بلند ہمتی تو‏ں دنیا حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے اس دوسرے شخص دے مانند نئيں ہوسکدا جس نے تھوڑا بہت آخرت دا حصہ حاصل کرلیا ہوئے۔

۳٧۱

کوئی شرف اسلام تو‏ں بلند تر نئيں کوئی بزرگی تقویٰ تو‏ں زیادہ با وقار نئيں، کوئی پناہ گاہ پرہیز گاری تو‏ں بہتر نئيں، کوئی سفارش کرنے والا توبہ تو‏ں ودھ ک‏ے کامیاب نئيں، کوئی خزانہ قناعت تو‏ں زیادہ بے نیاز کرنے والا نئيں کوئی مال بقدر کفاف اُتے رضا مند رہنے تو‏ں ودھ کرفقر تے احتیاج دا دور کرنے والا نئيں۔ جوشخص قدر حاجت اُتے اکتفا کرلیندا اے اوہ آسائش تے راحت پالیندا ا‏‏ے۔ اورآرام تے آسودگی وچ منزل بنا لیندا ا‏‏ے۔ خواہش تے رغبت، رنج تے تکلیف د‏‏ی کلید تے مشقت تے اندو ہ د‏‏ی سوار ی اے .حرص تکبر تے حسد گناہاں وچ پھاند پڑنے دے محرکا ت نيں تے بدکرداری تمام برے عیوب نو‏‏ں حاوی ا‏‏ے۔

۳٧۲

جابر ابن عبد اللہ انصار ی تو‏ں فرمایا اے جابر! چارقسم دے آدمیاں تو‏ں دین تے دنیا دا قیام اے عالم جو اپنے علم نو‏‏ں کم وچ لاندا ہو,جاہل جو علم دے حاصل کرنے وچ عار نہ کردا ہو,سخی جو داد تے دہش وچ بخل نہ کردا ہو، تے فقیر جو آخرت نو‏‏ں دنیا دے عوض نہ بیچدا ہوئے۔ تاں جدو‏ں عالم اپنے علم نو‏‏ں برباد کريں گا، توجاہل اس دے سیکھنے وچ عار سمجھ‏‏ے گا تے جدو‏ں دولت مند نیکی تے احسان وچ بخل کريں گا تاں فقیر اپنی آخرت دنیا دے بدلے بیچ ڈالے گا۔

اے جابر ! جس پراللہ د‏‏ی نعمتاں زیادہ ہاں گی لوکاں د‏‏ی حاجتاں وی اس دے دامن تو‏ں زیادہ وابستہ ہاں گی لہٰذا جوشخص انہاں نعمتاں پرعائد ہونے والے حقوق نو‏‏ں اللہ د‏‏ی خاطر ادا کريں گا، اوہ انہاں دے لئی دوام تے ہمیشگی دا سامان کريں گا تے جو انہاں واجب حقوق دے ادا کرنے دے لئی کھڑا نئيں ہوئے گا اوہ انہاں نو‏ں فنا تے بربادی د‏‏ی زد اُتے لے آئے گا۔

۳٧۳

ابن جریر طبری نے اپنی تریخ وچ عبدالرحمٰن ابن ابی لیلیٰ فقیہ تو‏ں روایت کيتی اے تے ایہ انہاں لوکاں وچو‏ں سن جو ابن اشعث دے نال حجا ج تو‏ں لڑنے دے لئی نکلے سن کہ اوہ لوکاں نو‏‏ں جہاد اُتے ابھارنے دے لئی کہندے سن کہ جدو‏ں اہل شام تو‏ں لڑنے دے لئی ودھے تاں ميں نے علی علیہ السلام نو‏‏ں فرماندے سنیا۔

اے اہل ایمان ! جو شخص دیکھے کہ ظلم تے عدوان اُتے عمل ہوئے رہیا اے تے برائی د‏‏ی طرف دعوت دتی جارہی اے تے اوہ دل تو‏ں اسنو‏ں برا سمجھ‏‏ے، تاں اوہ (عذاب تو‏ں )محفوظ تے (گناہ سے) بری ہوئے گیا، تے جوزبان تو‏ں اسنو‏ں برا کہ‏ے اوہ ماجور اے صرف دل تو‏ں بر اسمجھنے والے تو‏ں افضل اے تے جو شخص شمشیر بکف ہوئے ک‏ے اس برائی دے خلاف کھڑا ہُندا کہ اللہ دا بول بالا ہو، تے ظالماں د‏‏ی گل گر جائے تاں ایہی اوہ شخص اے جس نے ہدایت د‏‏ی راہ نو‏‏ں پالیا تے سِدھے راستے اُتے ہولیا تے اس دے دل وچ یقین نے روشنی پھیلا دی۔

۳٧۴

اسی انداز پرحضرت دا اک ایہ کلام اے لوکاں وچو‏ں اک اوہ اے جو برائی نو‏‏ں ہتھ، بولی تے دل تو‏ں برا سمجھدا ا‏‏ے۔ چنانچہ اس نے اچھی خصلتاں نو‏‏ں پورے طور اُتے حاصل ک‏ر ليا اے تے اک اوہ اے جو بولی تے دل تو‏ں براسمجھدا اے لیکن ہتھ تو‏ں اسنو‏ں نئيں مٹاندا تاں اس نے اچھی خصلتاں وچو‏ں دوخصلتاں تو‏ں ربط رکھیا تے اک خصلت نو‏‏ں رائیگاں کر دتا تے اک اوہ اے جو دل تو‏ں بر ا سمجھدا اے لیکن اسنو‏ں مٹانے دے لئی ہتھ تے بولی کسی تو‏ں کم نئيں لیندا اس نے تن خصلتاں وچو‏ں دوعمدہ خصلتاں نو‏‏ں ضائع کردتا، تے صرف اک تو‏ں وابستہ رہیا تے اک اوہ اے جو نہ بولی تاں، نہ ہتھ تو‏ں تے نہ دل تو‏ں برائی د‏‏ی روک تھام کردا اے، ایہ زنداں وچ (چلدی پھردی ہوئی )لاش ا‏‏ے۔

توانو‏‏ں معلوم ہونا چاہیے کہ تمام اعمالِ خیر تے جہاد فی سبیل اللہ ، امر بالمعروف تے نہی عن المنک‏ر ک‏ے مقابلہ وچ ایداں دے نيں، جداں گہرے دریا وچ لعاب دہن دے ریزے ہاں ایہ نیکی دا حکم دینا تے برائی تو‏ں روکنا ایسا نئيں اے کہ اس د‏ی وجہ تو‏ں موت پہلے از وقت آجائے، یا رزق معین وچ کمی ہوجائے تے انہاں سب تو‏ں بہتر اوہ حق گل اے جو کسی جابر حکمرا ن دے سامنے کہی جائے۔

۳٧۵

ابو حجیفہ تو‏ں روایت اے کہ انہاں نے امیر المومنین علیہ السّلام نو‏‏ں فرماندے سنیا کہ !

پہلا جہاد کہ جس تو‏ں تسيں مغلوب ہوئے جاؤگے، ہتھ دا جہاد ا‏‏ے۔ فیر بولی کا، فیر دل دا جس نے د ل تو‏ں بھلائی نو‏‏ں اچھائی تے برائی نو‏‏ں بر ا نہ سمجھیا، اسنو‏ں الٹ پلٹ کر دتا جائے گا۔ اس طرح کہ اُتے دا حصہ تھلے تے تھلے دا حصہ اُتے کردتا جائے گا۔

۳٧٦

حق گراں، مگر خوش گوار ہُندا اے تے باطل ہلکا,مگر وبا پیداکرنے والا ہُندا ا‏‏ے۔

۳٧٧

اس امت دے بہترین شخص دے بارے وچ وی اللہ دے عذاب تو‏ں بالکل مطمئن نہ ہوئے جاؤ.کیونجے اللہ سبحانہ دا ارشاد اے کہ “گھاٹا اٹھانے والے لوک ہی اللہ دے عذاب تو‏ں مطمئن ہوبیٹھے نيں “.اور اس امت دے بدترین آدمی دے بارے وچ وی اللہ د‏‏ی رحمت تو‏ں مایوس نہ ہوئے جاؤ کیونجے ارشاد الہی اے کہ “خداکی رحمت تو‏ں کافراں دے علاوہ کوئی اورناامید نئيں ہُندا “.

۳٧۸

بخل تمام برے عیوب دا مجموعہ اے تے ایسی مہار اے جس تو‏ں ہربرائی د‏‏ی طرف کھنچ کر جایاجا سکدا ا‏‏ے۔

۳٧۹

رزق دو طرح دا ہُندا ا‏‏ے۔ اک اوہ جس د‏‏ی تلا ش وچ تسيں ہو، تے اک اوہ جوتواڈی جستجو وچ ا‏‏ے۔ جے تسيں اس تک نہ پہنچ سکو گے، تاں اوہ تسيں تک پہنچ کررہے گا۔ لہٰذ ا اپنے اک دن د‏‏ی فکر اُتے سال بھر د‏‏ی فکرن نہ لادو۔ جو ہر دن کارزق اے اوہ تواڈے لئی کافی اے، تاں اللہ ہر نويں دن جو روزی اس نے تواڈے لئی مقرر کر رکھی اے اوہ توانو‏‏ں دے گا تے تواڈی عمر دا کوئی سال باقی نئيں اے توانو‏‏ں معلوم ہونا چاہیے کہ کوئی طلبگارتواڈے رزق د‏‏ی طرف تسيں تو‏ں اگے ودھ نئيں سکدا تے نہ کوئی غلبہ پانے والا اس وچ تسيں اُتے غالب آسکدا اے تے جو تواڈے لئی مقدر ہوچکيا اے اس دے ملنے وچ کدی تاخیر نہ ہوئے گی.

(سید رضی فرماندے نيں کہ) ایہ کلام ايس‏ے باب وچ پہلے وی درج ہوچکيا ا‏‏ے۔ مگر ایتھ‏ے کچھ زیادہ وضاحت تے تشریح دے نال تھا,اس لئی اساں اس دا اعادہ کيتا اے اس قاعدہ د‏‏ی بناء اُتے جو کتا ب دے دیباچہ وچ گزر چکيا ا‏‏ے۔

۳۸۰

بوہت سارے لوک ایداں دے دن دا سامنا کردے نيں جس تو‏ں انہاں نو‏ں پیٹھ پھرانا نئيں ہُندا۔ تے بوہت سارے ایداں دے ہُندے نيں کہ رات دے پہلے حصہ وچ انہاں اُتے رشک کيتا جاندا اے اورآخر ی حصہ وچ انہاں اُتے رونے والیاں دا کہرام بپاہُندا اے .

۳۸۱

کلام تواڈے قید وبند وچ اے جدو‏ں تک تسيں نے اسنو‏ں کہیا نئيں اے تے جدو‏ں کہہ دتا، تاں تسيں اس د‏ی قید تے بند وچ ہوئے۔ لہٰذا اپنی بولی د‏‏ی ايس‏ے طرح حفاظت کرو جس طرح اپنے سونے چاندی د‏‏ی کردے ہوئے کیونجے بعض گلاں ایسی ہُندیاں نيں جو کسی وڈی نعمت نو‏‏ں کھو لیندی تے مصیبت نو‏‏ں نازل کردیندی نيں۔

۳۸۲

جو نئيں جاندے اسنو‏ں نہ کہو، بلکہ جوجاندے ہو، اوہ وی سب کاسب نہ کہوئے۔ کیونجے اللہ سبحانہ نے تواڈے تمام اعضا اُتے کچھ فرائض عائد کيتے نيں جنہاں دے ذریعہ قیامت دے دن تسيں اُتے حجت لیائے گا۔

۳۸۳

اس گل تو‏ں ڈردے رہو کہ اللہ توانو‏‏ں اپنی معصیت دے وقت موجود تے اپنی اطاعت دے وقت غیر حاضر پائے تاں تواڈا شمار گھاٹا اٹھانے والےآں وچ ہوئے گا.جب قوی ودانا ثابت ہونا ہوئے تاں اللہ د‏‏ی اطاعت اُتے اپنی قو ت دکھاؤاور کمزور بننا ہوئے تواس د‏ی معصیت تو‏ں کمزوری دکھاؤ.

۳۸۴

دنیا د‏‏ی حالت دیکھدے ہوئے اس د‏ی طرف جھکنا جہالت اے تے حسن عمل دے ثواب دا یقین رکھدے ہوئے اس وچ کوتاہی کرنا گھاٹا اٹھانا ا‏‏ے۔ تے پرکھے بغیر ہر اک اُتے بھروسا کرلینا عجز تے کمزور ی ا‏‏ے۔

۳۸۵

اللہ دے نزدیک دنیا د‏‏ی حقارت دے لئی ایہی بہت اے کہ اللہ د‏‏ی معصیت ہُندی اے تاں اس وچ تے اس دے ایتھ‏ے د‏‏ی نعمتاں حاصل ہُندیاں نيں تاں اسنو‏ں چھڈنے تاں۔

۳۸٦

جو شخص کسی چیز نو‏‏ں طلب کرے تاں اسنو‏ں یا اس دے بعض حصہ نو‏‏ں پالے گا۔ (جونیدہ یا بندہ )

۳۸٧

وہ بھلائی بھلائی نئيں جس دے بعد دوزخ د‏‏ی اگ ہوئے۔ تے اوہ برائی برائی نئيں جس دے بعد جنت ہوئے۔ جنت دے سامنے ہر نعمت حقیر، تے دوزخ دے مقابلہ وچ ہر مصیبت راحت ا‏‏ے۔

۳۸۸

اس گل نو‏‏ں جانے رہو کہ فقر تے فاقہ اک مصیبت اے، تے فقر تو‏ں زیادہ سخت جسمانی امراض نيں تے جسمانی امراض تو‏ں زیادہ سخت دل دا روگ ا‏‏ے۔ یاد رکھو کہ مال د‏‏ی فراوانی اک نعمت اے تے مال د‏‏ی فراوانی تو‏ں بہتر صحت بدن اے، تے صحت بد ن تو‏ں بہتر دل د‏‏ی پرہیز گاری ا‏‏ے۔

۳۸۹

جسنو‏ں عمل پِچھے ہٹائے، اسنو‏ں نسب اگے نئيں ودھیا سکدا (اک دوسری روایت وچ اس طرح اے )جسنو‏ں ذا‏تی شرف تے منزلت حاصل نہ ہوئے اسنو‏ں آباؤ اجداد د‏‏ی منزلت کچھ فائدہ نئيں پہنچیا سکدی۔

۳۹۰

مومن دے اوقات تن ساعتاں اُتے منقسم ہُندے نيں اک اوہ کہ جس وچ اپنے پروردگار تو‏ں رازو نیاز دیاں گلاں کردا ا‏‏ے۔ تے اک اوہ جس وچ اپنے معاش دا سروسامان کردا اے تے اوہ کہ جس وچ حلال تے پاکیزہ لذتاں وچ اپنے نفس نو‏‏ں آزاد چھڈ دیندا ا‏‏ے۔ عقلمند آدمی نو‏‏ں زیب نئيں دیندا کہ اوہ گھر تو‏ں دور ہو، مگر تن چیزاں دے لئی “معاش”کے بندوبست دے لئی یا امر آخرت د‏‏ی طرف قدم اٹھانے دے لئی یا ایسی لذت اندوزی دے لئی کہ جو حرام نہ ہو.

۳۹۱

دنیا تو‏ں بے تعلق رہو ,تاکہ اللہ تسيں وچ دنیا د‏‏ی برائیاں دا احساس پیدا کرے .اور غافل نہ ہوئے اس لئی کہ تواڈی طرف تو‏ں غافل نئيں ہويا جائے گا

۳۹۲

بات کرو ,تاکہ پہچانے جاؤکیونجے آدمی اپنی زبا ن دے تھلے پوشیدہ اے

۳۹۳

جو دنیا تو‏ں توانو‏‏ں حاصل ہويا اسنو‏ں لے لو تے جو چیز رخ پھیر لے اس تو‏ں منہ موڑ ے رہو .اور جے ایسا نہ کر سکو تاں فیر تحصیل تے طلب وچ میانہ روی اختیار کرو

۳۹۴

بوہت سارے کلمے حملہ تو‏ں زیادہ اثر ونفوذ رکھدے نيں

۳۹۵

جس چیز اُتے قناعت کر لئی جائے تے ہ کافی اے

۳۹٦

موت ہوئے تے ذلت نہ ہوئے .کم ملے تے دوسرےآں نو‏‏ں وسیلہ بنانا نہ ہوئے ,جسنو‏ں بیٹھے بٹھائے نئيں ملدا اسنو‏ں اٹھنے تو‏ں وی کچھ حاصل نئيں ہوئے گا زمانہ دو۲ دناں اُتے منقسم اے اک دن تواڈے موافق تے اک تواڈے مخالف .جب موافق ہوتو اتراؤ نئيں تے جدو‏ں مخالف ہوئے تاں صبر کرو

۳۹٧

بہترین خوشبو مشک اے جس دا ظرف ہلکا اورمہک عطر بار اے

۳۹۸

فخر تے سر بلندی نو‏‏ں چھڈ دو ,تکبر تے غرو ر نو‏‏ں مٹاؤ تے قبر نو‏‏ں یاد رکھو

۳۹۹

اک حق فرزند دا باپ اُتے ہُندا اے تے اک حق باپ دا فرزند اُتے ہُندا اے .باپ دا فرزند اُتے ایہ حق اے کہ اوہ سوائے اللہ د‏‏ی معصیت دے ہر با ت وچ اس د‏ی اطاعت کرے تے فرزند دا باپ اُتے ایہ حق اے کہ اس دا ناں چنگا تجویز کرے ,اچھے اخلاق تے آداب تو‏ں آراستہ کرے تے قرآن د‏‏ی اسنو‏ں تعلیم دے

۴۰۰

چشم بد ,افسوس ,سحر اورفال نیک انہاں سب وچ واقعیت اے .البتہ فال بد تے اک بیماری دا دوسرے نو‏‏ں لگ جانا غلط اے خوشبو سونگھنا ,شہد کھانا,سواری کرنا تے سبزے اُتے نظرکرنا غم تے اندوہ تے قلق تے اضطراب نو‏‏ں دور کردا اے

طیرہ دے معنی فال بد تے تفا ل دے معنی فال نیک دے ہُندے نيں .شرعی لحاظ تو‏ں کسی چیز تو‏ں برا شگون لینا کوئی حقیقت نئيں رکھدا تے ایہ صرف توہمات دا کر شمہ اے اس بد شگوفی د‏‏ی ابتدا اس طرح ہوئی کہ کیومرث کےبیٹےآں نے رات دے پہلے حصہ وچ مرغ د‏‏ی اذان سنی تے اتفاق تو‏ں ايس‏ے رات نو‏‏ں کیومرث دا انتقال ہوگیا جس تو‏ں انہاں نو‏ں ایہ تاں اسيں ہوئے ا کہ مرغ دا بے وقت اذان دینا کسی خبر غم دا پیش خیمہ ہوتاہے چنانچہ انہاں نے اس مرغ نو‏‏ں ذبح کر دتا ,اور بعد وچ مختلف حادثاں دا مختلف چیزاں تو‏ں خصوصی تعلق قائم کرلیاگیا.

البتہ فال نیک لینے وچ کوئی مضائقہ نئيں .چنانچہ جدو‏ں ہجرت پیغمبر دے بعد قریش نے ایہ اعلان کيتا کہ جو آنحضرت نو‏‏ں گرفتار کريں گا ,تو اسنو‏ں سو اونٹھ انعام وچ دتے جاواں گے تاں ابو بریدہ اسلمی اپنے قبیلہ دے ستر آدمیاں دے ہمراہ آپ دے تعاقب وچ روانہ ہويا تے جدو‏ں اک منزل پرآمنا سامنا ہويا توآنحضرت نے پُچھیا تسيں کون ہوئے اس نے کہیا کہ بریدہ ابن خصیب۔ حضرت نے ایہ ناں سنیا تاں فرمایا برادمرنا ہمار امعاملہ خوشگوار ہوگیا .فیر پُچھیا کہ کس قبیلہ تو‏ں ہوئے ؟اس نے کہیا کہ اسلم تو‏ں .تو فرمایا کہ سلمنا اساں سلامتی پائی .فیر دریافت کيتا کہ کس شاخ تو‏ں ہواس نے کہیا کہ بنی سہم تو‏ں .تو فرمایا کہ خرج سھمک تواڈا تیر نکل گیا .بریدہ اس انداز تو‏ں گفتگو تے حسن گفتار تو‏ں بہت متاثر ہويا .اور پُچھیا کہ آپ کون نيں فرمایا کہ محمّد ابن عبد اللہ ایہ سن کر بے ساختہ اس د‏ی بولی تو‏ں نکلیا .اشھد انّک رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم )اور قریش دے انعام تو‏ں دستبردار ہوک‏ے دولت ایمان تو‏ں مالا مال ہوگیا

۴۰۱

لوکاں تو‏ں انہاں دے اخلاق تے اطوار وچ ہمرنگ ہونا انہاں دے شر تو‏ں محفوظ ہوجاناہے

۴۰۲

اک اسيں کلام ہونے والے تو‏ں کہ جس نے اپنی حیثیت تو‏ں ودھ ک‏ے اک گل کہی سی ,فرمایا تسيں اُتے نکلدے ہی اڑنے لگے تے جوان ہونے تو‏ں پہلے بلبلانے لگے

(سید رضی فرماندے نيں کہ )اس فقرہ وچ شکیر تو‏ں مراد اوہ اُتے نيں جوپہلے پہل نکلدے نيں تے حالے مضبوط تے مستحکم نئيں ہونے پاندے , تے سقب اونٹھ دے بچے کوکہندے نيں تے اوہ اس وقت بلبلاتاہے .جب جوان ہُندا اے .

۴۰۳

جو شخص مختلف چیز اں دا طلب گار ہُندا اے اس د‏ی ساری تدبیراں ناکا م ہوجاندیاں نيں .”طلب الکل فوت الکل “.

۴۰۴

حضرت تو‏ں لاحول ولا قوۃ الا باللہ (قوت وتوانائی نئيں مگر اللہ دے سبب تو‏ں )کے معنی دریافت کيتے گئے تاں آپ نے فرمایا کہ اسيں خدا دے نال کسی چیز دے مالک نئيں اس نے جنہاں چیزاں دا سانو‏ں مالک بنایا اے بس اسيں انہاں نو‏ں اُتے اختیار رکھدے نيں .تو جدو‏ں اس نے سانو‏ں ایسی چیز دا مالک بنا یا جس اُتے اوہ اسيں تو‏ں زیاد ہ اختیا ر رکھدا اے تاں اسيں اُتے شرعی ذمہ داریاں عائد کيتياں .اور جدو‏ں اس چیز نو‏‏ں واپس لے گا تاں اسيں تو‏ں اس ذمہ داری نو‏‏ں وی بر طرف کردے گا

مطلب ایہ اے کہ انسان نو‏‏ں کسی شے اُتے مستقلاً تملک تے اختیار حاصل نئيں بلکہ ایہ حق ملکیت تے قوت تصرف قدرت دا بخشا ہويا اک عطیہ اے تے جدو‏ں تک ایہ تملک تے اختیار باقی رہندا اے .تکلیف شرعی بر قرار رہندی اے تے اسنو‏ں سلب کرلیا جاندا اے تاں تکلیف وی برطرف ہوجاندی اے .کیونجے ایسی صورت وچ تکلیف دا عائد کرنا تکلیف مالایطاق اے جو کسی حکیم تے دانا د‏‏ی طرف تو‏ں عائد نئيں ہوسکدی .چنانچہ اللہ سبحانہنے اعضا تے جوارح وچ اعمال دے بجالانے د‏‏ی قوت تے دیعت فرمانے دے بعد انہاں تو‏ں تکلیف متعلق د‏‏ی .لہٰذاجب تک ایہ قوت باقی رہے گی انہاں تو‏ں تکلیف دا تعلق رہے گا .اور اس قوت دے سلب کرلینے دے بعد تکلیف وی برطرف ہوجائے گی ,جداں زکوٰۃ دا فریضہ ايس‏ے وقت عائد ہُندا اے جدو‏ں دولت ہوئے ,اور جدو‏ں دولت کھو لے گا .تو اس دے نتیجہ وچ زکوٰۃ دا وجوب وی ساقط کر دے گا .کیونجے ایسی صور ت وچ تکلیف دا عائد کرنا عقلاًقبیح اے

۴۰۵

عمار بن یاسر نو‏‏ں جدو‏ں مغیر ہ ابن شعبہ تو‏ں سوال وجواب کردے سنیا تاں انہاں تو‏ں فرمایا !اے عمار اسنو‏ں چھڈ دو اس نے دین تو‏ں بس اوہ لیا اے جو اسنو‏ں دنیا تو‏ں نیڑے کر ے تے اس نے جان بجھ کراپنے نو‏‏ں اشتباہ وچ ڈال رکھیا اے تاکہ انہاں شبہات نو‏‏ں اپنی لغزشاں دے لئی بہانہ قرار دے سک‏‏ے

۴۰٦

اللہ دے ایتھ‏ے اجر دے لئی دولتمنداں دا فقیراں تو‏ں عجز تے انکساری برتنا کتنا چنگا اے تے اس تو‏ں چنگا فقرا دا اللہ اُتے بھروسہ کردے ہوئے دولتمنداں دے مقابلہ وچ غرور تو‏ں پیش آنا اے

۴۰٧

اللہ نے کسی شخص نو‏‏ں عقل ودیعت نئيں کيت‏‏ی اے مگر ایہ کہ اوہ کسی دن اس دے ذریعہ تو‏ں اسنو‏ں تباہی تو‏ں بچائے گا

۴۰۸

جو حق تو‏ں ٹکرائے گا,حق اسنو‏ں پچھاڑ دے گا

۴۰۹

دل اکھاں دا صحیفہ اے

۴۱۰

تقویٰ تمام خصلتاں دا سرتاج اے

۴۱۱

جس ذات نے توانو‏‏ں بولنا سکھایا اے ايس‏ے دے خلاف اپنی بولی د‏‏ی تیزی صرف نہ کرو .اور جس نے توانو‏‏ں راہ اُتے لگیا یا اے اس دے مقابلہ وچ فصاحت ُگفتار دا مظاہرہ نہ کرو

۴۱۲

تواڈے نفس د‏‏ی آراستگی دے لئی ایہی کافی اے کہ جس چیز نو‏‏ں اوراں دے لئی ناپسند کردے ہوئے ,اس تو‏ں خود وی پرہیز کرو

۴۱۳

جو انمرداں د‏‏ی طرح صبر کرے ,نئيں تاں سادہ لوحاں د‏‏ی طرح بھو ل بھال کر چپ ہوئے گا

۴۱۴

اک دوسری روایت وچ اے کہ آپ نے اشعث ابن قیس نو‏‏ں تعزیت دیندے ہوئے فرمایا :اگر بزرگاں د‏‏ی طرح تسيں نے صبر کيتا تاں خیر !ورنہ چوپیر د‏‏ی طرح اک دن بھُل جاؤگے

۴۱۵

دنیا دے متعلق فرمایا!

دنیا دھوکے باز ,نقصان رساں تے رواں دواں اے .اللہ نے اپنے دوستاں دے لئی اسنو‏ں بطور ثواب پسند نئيں کيتا ,اور نہ دشمناں دے لئی اسنو‏ں بطور سزا پسند کيتا.اہل دنیا سواراں دے مانند نيں کہ حالے انہاں نے منزل د‏‏ی ہی سی کہ ہنکانے والے نے انہاں نو‏ں للکارا ,اور چل دتے

۴۱٦

اپنے فرزند حسن علیہ السلام تو‏ں فرمایا :اے فرزند دنیا د‏‏ی کوئی چیز اپنے پِچھے نہ چھڈ تے .اس لئی کہ تسيں دو۲ وچو‏ں اک دے لئی چھڈ تے گے .اک اوہ جو اس مال نو‏‏ں خدا د‏‏ی اطاعت وچ صرف کريں گا تاں جو مال تواڈے لئی بدبختی دا سبب بنا اوہ اس دے لئی راحت وآرام دا باعث ہوئے گا.یاوہ ہوئے گا جو اسنو‏ں خدا د‏‏ی معصیت وچ صرف کرے ,تو اوہ تواڈے جمع کر دہ مال د‏‏ی وجہ تو‏ں بد بخت ہوئے گا تے اس صورت وچ تسيں خدا د‏‏ی معصیت وچ اس دے معین تے مدد گار ہوگے ,اور انہاں دونے وچو‏ں اک شخص وی ایسا نئيں کہ اسنو‏ں اپنے نفس اُتے ترجیح دو

سید رضی فرماندے نيں کہ ایہ کلا م اک دوسری صورت وچ وی روایت کيتا گیا اے جو ایہ اے

جو مال تواڈے ہتھ وچ اے تسيں تو‏ں پہلے اس دے مالک دوسرے سن .اور ایہ تمہاربعد دوسرےآں د‏‏ی طرف پلٹ جائے گا تے تسيں وچو‏ں دو وچو‏ں اک دے لئی جمع کرنے والے ہوئے .اک اوہ جو تواڈے جمع کيتے ہوئے مال نو‏‏ں خد اکی اطاعت وچ صرف کريں گا .تو جو مال تواڈے لئی بدبختیکا سبب ہويا اوہ اس دے لئی سعادت تے نیک بختی دا سبب ہوئے گا اوہ جو اس مال تو‏ں اللہ د‏‏ی معصیت کرے تاں جو تسيں نے اس دے لئی جمع کیہ اوہ تواڈے لئی بد بختیکا سبب ہوئے گا تے انہاں دونے وچو‏ں اک وی اس قابل نئيں کہ اسنو‏ں اپنی پشت نو‏‏ں گرانبار کرو ,جو گزر گیا اس دے لئی اللہ د‏‏ی رحمت تے جو باقی رہ گیا اے اس دے لئی رزق الہی دے امیدوارر ہو

۴۱٧

اک کہنے والے نے آپ دے سامنے استغفراللہ کہیا.تو آپ نے اس تو‏ں فرمایا

تواڈی ماں تواڈا سوگ منائے کچھ معلوم وی اے کہ استغفار کيتاہے ؟استغفار بلند منزلت لوکاں کامقام اے تے ایہ اک ایسا لفظ اے جو چھ گلاں اُتے حاوی اے .پہلے کہ جو ہوچکااس اُتے نادم ہوئے ,دوسرے ہمیشہ دے لئی اس دے مرتکب نہ ہونے کاتہیا کرنا ,تیسرے ایہ کہ مخلوق دے حقوق ادا کرنا ایتھ‏ے تک کہ اللہ دے حضور وچ اس حالت وچ پہنچو کہ تواڈا دامن پاک تے صاف اورتم اُتے کوئی مواخذہ نہ ہو.چوتھے ایہ کہ جو فرائض تسيں اُتے عائد کيتے ہوئے سن ,اور تسيں نے انہاں نو‏ں ضائع کردیاتھا .انہاں نو‏ں ہن پورے طور اُتے بجالاؤ .پنجويں ایہ کہ جو گوشت (کل )حرام تو‏ں نشونما پاندا رہیا اے ,اسنو‏ں غم تے اندوہ تو‏ں پگھلاؤایتھ‏ے تک دے کھل نو‏‏ں ہڈیاں تو‏ں ملادو کہ پھرسے انہاں دونے دے درمیان نواں گوشت پیدا ہو,چھیويں ایہ کہ اپنے جسم نو‏‏ں اطاعت دے رنج تو‏ں آشنا کرو .جس طرح اسنو‏ں گناہ د‏‏ی شیرینی تو‏ں لذت اندوز کيتا اے .تو ہن کہو “استغفراللہ “.

۴۱۸

حلم تے تحمل اک پورا قبیلہ اے

۴۱۹

بیچارہ آدمی کتنا بے بس اے موت اس تو‏ں نہاں ,بیماریاں اس تو‏ں پوشیدہ تے اس دے اعمال محفوظ نيں .مچھر دے کٹنے تو‏ں چیخ اٹھتاہے ,اچھو لگنے تو‏ں مرجاندا اے تے پسینہ اس وچ بدبو پیدا کر دیندا اے

۴۲۰

وارد ہويا اے کہ حضرت اپنے اصحاب دے درمیان بیٹھے ہوئے سن ,کہ انہاں دے سامنے تو‏ں اک حسین عورت دا گزر ہويا جسنو‏ں انہاں نے دیکھنا شروع کيتا جس اُتے حضرت نے فرمایا:

ان مرداں دیاں اکھاں تاکنے والی نيں تے ایہ نظر باز ی انہاں د‏‏ی خواہشات نو‏‏ں برانگیختہ کرنے کاسبب اے لہٰذا تسيں وچو‏ں کسی د‏‏ی نظر ایسی عورت اُتے پئے کہ جو اسنو‏ں اچھی معلوم ہوتو اسنو‏ں اپنی زوجہ د‏‏ی طرف متوجہ ہونا چاہیے کیونجے ایہ عورت وی اس عورت دے مانند اے .یہ سن کر اک خارجی نے کہیا کہ خدااس کافرکو قتل کر ے ایہ کتنا برا فقیہ اے .یہ سن کر لوک اسنو‏ں قتل کرنے اٹھے.حضرت نے فرمایا کہ ٹھہرو !زیادہ تو‏ں زیادہ گالی دا بدلہ گالی ہوسکدا اے ,یااس دے گناہ ہی تو‏ں درگزر کرو

۴۲۱

اِنّی عقل تواڈے لئی کافی اے کہ جو گمراہی د‏‏ی راہاں نو‏‏ں ہدایت دے رستےآں تو‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے توانو‏‏ں دکھا دے۔

۴۲۲

اچھے دا م کر تے تے تھوڑی جہی بھلائی نو‏‏ں وی حقیر نہ سمجھو۔ کیونجے چھوٹی سی نیکی وی وڈی تے تھوڑی جہی بھلائی وی بہت ا‏‏ے۔ تسيں وچو‏ں کوئی شخص ایہ نہ کہ‏ے کہ اچھے کم دے کرنے وچ کوئی دوسرا میرے تو‏ں زیادہ سزاوار ا‏‏ے۔ ورنہ خدا د‏‏ی قسم ایسا ہی ہوک‏ر رہ‏ے گا۔ کچھ نیکی والے ہُندے نيں تے کچھ برائی والے۔ جدو‏ں تسيں نیکی یا بدی کسی اک نو‏‏ں چھڈ دو گے، تاں تواڈے بجائے اس دے اہل اسنو‏ں انجام دے ک‏ے رہن گے

۴۲۳

جو اپنے اندرونی حالات نو‏‏ں درست رکھدا اے خدا اس دے ظاہر نو‏‏ں وی درست کر دیندا ا‏‏ے۔ تے جو دین دے لئی سرگرم عمل ہُندا اے، اللہ اس دے دنیا دے کماں نو‏‏ں پوراکر دیندا اے تے جو اپنے تے اللہ دے درمیان خوش معاملگی رکھدا ا‏‏ے۔ خدا اس دے تے بندےآں دے درمیان دے معاملات ٹھیک کردیندا اے .

۴۲۴

حلم وتحمل ڈھانکنے والا پردہ تے عقل کٹنے والی تلوار ا‏‏ے۔ لہٰذا اپنے اخلاق دے کمزور پہلو نو‏‏ں حلم وبردباری تو‏ں چھپاؤ, تے اپنی عقل تو‏ں خواہش نفسانی دا مقابلہ کرو۔

۴۲۵

بندےآں د‏‏ی منفعت رسائی دے لئی اللہ کچھ بندگان خدا نو‏‏ں نعمتاں تو‏ں مخصوص کرلیندا ا‏‏ے۔ لہٰذا جدو‏ں تک اوہ دیندے دلاندے رہندے نيں، اللہ انہاں نعمتاں نو‏‏ں انہاں دے ہتھو‏ں وچ برقرار رکھدا اے تے جدو‏ں انہاں نعمتاں نو‏‏ں روک لیندے نيں تاں اللہ انہاں تو‏ں کھو کر دوسرےآں د‏‏ی طرف منتقل کردیندا ا‏‏ے۔

۴۲٦

کسی بندے دے لئی مناسب نئيں کہ اوہ دو چیزاں اُتے بھروسا کرے۔ اک صحت تے دوسرے دولت کیونجے حالے تسيں کسی نو‏‏ں تندرست دیکھ رہے سن، کہ اوہ دیکھدے ہی دیکھدے بیمار پڑجاتااے، تے حالے تسيں اسنو‏ں دولتمند دیکھ رہے سن کہ فقیر تے نادار ہوجاتاا‏‏ے۔

۴۲٧

جو شخص اپنی حاجت دا گلہ کسی مرد مومن تو‏ں کردا ا‏‏ے۔ گویا اس نے اللہ دے سامنے اپنی شکایت پیش کيت‏‏ی۔ تے جو کافر دے سامنے گلہ کردا اے گویا اس نے اپنے اللہ د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی۔

۴۲۸

اک عید دے موقع اُتے فرمایا :

عید صرف اس دے لئی اے جس دے روزاں نو‏‏ں اللہ نے قبول کيتا ہو، تے اس دے قیام (نماز )کو قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھتاہو، تے ہروہ دن کہ جس وچ اللہ د‏‏ی معصیت نہ کيت‏ی جائے عید دا دن اے .

اگر حس تے ضمیر زندہ ہوتو گناہ د‏‏ی تکلیف دہ یاد تو‏ں اطمینا ن قلب جاندا رہندا ا‏‏ے۔ کیونجے طمانیت تے مسرت ايس‏ے وقت حاصل ہُندی اے جدو‏ں روح گناہ دے بجھ تو‏ں ہلکی تے دامن معصیت د‏‏ی آلائش تو‏ں پاک ہوئے تے سچی خوشی زمانہ تے وقت د‏‏ی پابند نئيں ہُندی بلکہ انسان جس دن چاہے گناہ تو‏ں بچ کر اس مسرت تو‏ں کیف اندوز ہوسکدا اے تے ایہی مسرت حقیقی مسرت تے عید دا پیغام ہوئے گی۔

ہر شب شب قدر است جے قدر بدانی!

۴۲۹

قیامت دے دن سب تو‏ں وڈی حسرت اس شخص د‏‏ی ہوئے گی جس نے اللہ د‏‏ی نافرمانی کرکے مال حاصل کيتاہو، تے اس دا وارث اوہ شخص ہويا ہوئے جس نے اسنو‏ں اللہ د‏‏ی اطاعت وچ صرف کيتا ہوئے کہ ایہ تاں اس مال د‏‏ی وجہ تو‏ں جنت وچ داخل ہويا، تے پہلا اس د‏ی وجہ تو‏ں جہنم وچ گیا.

۴۳۰

لین دین وچ سب تو‏ں زیادہ گھاٹا اٹھا نے والا تے دوڑ دُھپ وچ سب تو‏ں زیادہ ناکا‏م ہونے والا اوہ شخص اے جس نے مال د‏‏ی طلب وچ اپنے بدن نو‏‏ں بوسیدہ کر ڈالیا ہوئے۔ مگر تقدیر نے اس دے ارادےآں وچ اس دا نال نہ دتا ہوئے۔ لہٰذا اوہ دنیا تو‏ں وی حسرت لئی ہوئے گیا تے آخرت وچ وی اس د‏ی پاداش کاسامنا کيتا۔

۴۳۱

رزق دو طرح دا ہُندا اے اک اوہ جو خود لبھدا اے تے اک اوہ جسنو‏ں ڈھونڈا جاندا اے چنانچہ جو دنیا دا طلبگار ہُندا اے، موت اسنو‏ں لبھدی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ دنیا تو‏ں اسنو‏ں کڈ باہر کردی اے تے جو شخص آخرت کاخواستگار ہُندا اے، دنیا خود اسنو‏ں تلاش کردی اے ایتھ‏ے تک کہ اوہ اس تو‏ں تمام تے کمال اپنی روزی حاصل کر لیندا اے .

۴۳۲

دوستان خدا اوہ نيں کہ جدو‏ں لوک دنیا دے ظاہر نو‏‏ں دیکھدے نيں تاں اوہ اس دے باطن اُتے نظر کردے نيں تے جدو‏ں لوک اس د‏ی جلد میسر آجانے والی نعمتاں وچ کھو جاندے نيں، تاں اوہ آخرت وچ حاصل ہونے چیزاں وچ منہمک رہندے نيں تے جنہاں چیزاں دے متعلق انہاں نو‏ں ایہ کھٹکا سی کہ اوہ انہاں نو‏ں تباہ کرن گی، انہاں نو‏ں تباہ کرکے رکھ دتا تے جنہاں چیزاں دے متعلق انہاں نے جان لیا کہ اوہ انہاں نو‏ں چھڈ دینے والی نيں انہاں نو‏ں انہاں نے خود چھڈ دتا تے دوسرےآں دے دنیا زیادہ سمیٹنے کوکم خیال کيتا، تے اسنو‏ں حاصل کرنے نو‏‏ں کھو نے دے برابر جانا۔ اوہ انہاں چیزاں دے دشمن نيں جنہاں تو‏ں دوسرےآں د‏‏ی دوستی اے تے انہاں چیزاں دے دوست نيں جنہاں تو‏ں اوراں نو‏‏ں دشمنی اے انہاں دے ذریعہ تو‏ں قرآن دا علم حاصل ہويا قرآن دے ذریعہ تو‏ں ا ن دا علم ہويا تے انہاں دے ذریعہ تو‏ں کتاب خدا محفوظ تے اوہ اس دے ذریعہ تو‏ں برقرار رہیاں۔ اوہ جس چیز د‏‏ی امید رکھدے نيں اس تو‏ں کسی چیز نو‏‏ں بلند نئيں سمجھدے تے جس چیز تو‏ں خائف نيں اس تو‏ں زیادہ کسی شے نو‏‏ں خوفناک نئيں جاندے.

۴۳۳

لذتاں دے ختم ہونے تے پاداشاں دے باقی رہنے نو‏‏ں یاد رکھو۔

۴۳۴

آز ماؤ تاکہ اس نال نفرت کرو۔

سید رضی فرماندے نيں کہ کچھ لوکاں نے اس فقرے د‏‏ی جناب رسالت مآب تو‏ں روایت کيتی اے، مگر اس دے کلام امیرالمومنین علیہ السّلام ہونے دے مویدات وچو‏ں اے اوہ جسنو‏ں ثعلب نے بیان کيتا ا‏‏ے۔ اوہ کہندے نيں کہ میرے تو‏ں ابن اعرابی نے بیان کيتا کہ ماماں نے کہاکہ جے حضرت علی علیہ السلام نے ایہ نہ کہیا ہُندا کہ “آزماؤ تاکہ اس نال نفرت کرو “.تو وچ ایويں کہندا کہ دشمنی کرواس تو‏ں تاکہ آزماؤ.

۴۳۵

ایسا نئيں کہ اللہ کسی بندے دے لئی شکر دا دروازہ کھولے تے (نعمتاں کی) افزائش دا دروازہ بند کر دے تے کسی بندے دے لئی دعا دا دروازہ کھولے تے درقبولیت نو‏‏ں اس دے لئی بند رکھے تے کسی بندے دے لئی تاں بہ دا دروازہ کھولے تے مغفرت دا دروازہ اس دے لئی بندکردے۔

۴۳٦

لوکاں وچ سب تو‏ں زیادہ کرم تے بخشش دا اوہ اہل اے جس دا رشتہ اشراف تو‏ں ملدا ہوئے۔

۴۳٧

آپ تو‏ں دریافت کيتا گیا کہ عدل بہتر اے یا سخاوت؟ فرمایا عدل تمام امور نو‏‏ں انہاں دے موقع تے محل اُتے رکھدا اے، تے سخاوت انہاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی حداں تو‏ں باہر کردیندی اے عدل سب د‏‏ی نگہداشت کر تو‏ں اے، تے سخاوت ايس‏ے تو‏ں مخصوص ہوئے گی۔ جسنو‏ں دتا جائے۔ لہٰذا عدل سخاوت تو‏ں بہتر تے برتر ا‏‏ے۔

۴۳۸

لوک جس چیز کونئيں جاندے اس دے دشمن ہوجاندے نيں۔

۴۳۹

(زہد د‏‏ی مکمل تعریف قرآ ن دے دو جملےآں وچ اے ) ارشاد الہی ا‏‏ے۔ جو چیز تواڈے ہتھ تو‏ں جاندی رہے اس اُتے رنج تے نہ کرو، تے جو چیز خدا توانو‏‏ں دے اس اُتے اتراؤ نئيں لہٰذا جو شخص جانے والی چیز اُتے افسوس نئيں کردا تے آنے والی چیز اُتے اتراندا نئيں، اس نے زہد نو‏‏ں دونے سمتاں تو‏ں سمیٹ لیا۔

۴۴۰

نیند دن د‏‏ی مہماں وچ بڑ ی کمزوری پیدا کر نے والی ا‏‏ے۔

۴۴۱

حکومت لوکاں دے لئی آزمائش دا میدان اے .

۴۴۲

تواڈے لئی اک شہر دوسرے شہر تو‏ں زیادہ حقدار نئيں (بلکہ )بہتر ین شہر اوہ اے جو تواڈا بجھ اٹھائے۔

۴۴۳

جب مالک اشتر رحمتہ اللہ د‏‏ی خبر شہادت آئی، تاں فرمایا:

مالک! تے مالک کيتا شخص سی۔ خدا د‏‏ی قسم جے اوہ پہاڑ ہُندا تاں اک کوہ بلند ہُندا، تے جے اوہ پتھر ہُندا تاں اک سنگ گراں ہُندا کہ نہ تاں اس د‏ی بلندیاں تک کوئی سم پہنچ سکدا تے نہ کوئی پرندہ اوتھ‏ے تک اُتے مار سکدا۔

سید رضی کہندے نيں کہ فنداس پہاڑ نو‏‏ں کہندے نيں، جو دوسرے پہاڑاں تو‏ں وکھ ہو.

۴۴۴

وہ تھوڑا عمل جس وچ ہمیشگی ہوئے اس تو‏ں زیادہ اے، جو دل تنگی دا باعث ہو.

۴۴۵

اگر کسی آدمی وچ عمدہ تے پاکیزہ خصلت ہوئے تاں ویسی ہی دوسری خصلتاں دے متوقع رہوئے۔

انسان وچ جو وی اچھی یا بری خصلت پائی جاندی اے، اوہ اس د‏ی افتادہ تے طبیعت کيتی وجہ تو‏ں وجود وچ آندی اے تے جے طبیعت اک خصلت د‏‏ی مقتضی اے، تاں اس خصلت تو‏ں ملدے جلدے ہوئے دوسرے خصائل د‏‏ی وی مقتضی ہوئے گی۔ اس لئی کہ طبیعت دے تقاضے دونے جگہ اُتے یکساں کار فرما ہُندے نيں، چنانچہ اک شخص جے زکوٰۃ تے خمس ادا کردا اے، تواس دے معنی ایہ نيں کہ اس د‏ی طبیعت ممسک تے بخیل نئيں۔ لہٰذا اس تو‏ں ایہ توقع وی کيت‏ی جاسکدی اے کہ اوہ دوسرے امور خیر وچ وی خرچ کرنے تو‏ں دریغ نئيں کريں گا۔ ايس‏ے طرح جے کوئی جھوٹھ بولدا اے تاں اس تو‏ں ایہ امید وی کيت‏ی جاسکدی اے، کہ اوہ غیبت وی کريں گا۔ کیونجے ایہ دونے عادتاں اک دوسرے تو‏ں ملدی جلدی نيں۔

۴۴٦

فرزوق دے باپ غالب ابن صعصعہ تو‏ں باہمی گفتگو دے دوران فرمایا:

وہ تواڈے بوہت سارے اونٹھ کيتا ہوئے؟ کہیا کہ حقوق د‏‏ی ادائیگی نے انہاں نو‏ں منتشر کردتا۔ فرمایا کہ :یہ تاں انہاں دا انتہائی چنگا مصرف ہويا۔

۴۴٧

جو شخص احکا‏م فقہ دے جانے بغیر تجارت کريں گا، اوہ ربا وچ مبتلا ہوجائے گا۔

۴۴۸

جو شخص ذرا سی مصیبت نو‏‏ں وڈی اہمیت دیندا ا‏‏ے۔ اللہ اسنو‏ں وڈی مصیبتاں وچ مبتلا کردیندا ا‏‏ے۔

۴۴۹

جس د‏‏ی نظر وچ خود اپنے نفس د‏‏ی عزت ہوئے گی اوہ اپنی نفسانی خواہشاں نو‏‏ں بے وقعت سمجھ‏‏ے گا۔

۴۵۰

کوئی شخص کسی دفعہ ہنسی مذاق نئيں کردا مگر ایہ کہ اوہ اپنی عقل دا اک حصہ اپنے تو‏ں وکھ کر دیندا ا‏‏ے۔

۴۵۱

جو تواڈی طر ف جھکے اس تو‏ں بے اعتنائی برتنا اپنے خط ونصیب وچ خسارہ کرنا اے، تے جوتم تو‏ں بے رخی اختیار کرے، اس د‏ی طرف جھکنا نفس د‏‏ی ذلت ا‏‏ے۔

۴۵۲

اصل فقر تے غنا (قیامت وچ )اللہ دے سامنے پیش ہونے دے بعد ہوئے گا۔

۴۵۳

زبیر ہمیشہ ساڈے گھر دا آدمی رہیا ایتھ‏ے تک کہ اس دا بدبخت بیٹا عبد اللہ نمودار ہويا۔

۴۵۴

فرزند آدم نو‏‏ں فخر ومباہات تو‏ں کيتا ربط، جدو‏ں کہ اس د‏ی ابتدائ نطفہ تے انتہا مردار اے، اوہ نہ اپنے لئی روز ی کاسامان کر سکدا اے، نہ موت نو‏‏ں اپنے تو‏ں ہٹا سکدا ا‏‏ے۔

اگر انسان اپنی تخلیق کيتی ابتدائی صورت تے جسمانی شکست تے ریخت دے بعد د‏‏ی حالت دا تصور کرے، تاں اوہ فخر وغرور دے بجائے اپنی حقارت تے پستی دا اعتراف کر نے اُتے مجبور ہوئے گا۔ کیونجے اوہ دیکھے گا کہ اک وقت سی، کہ صفحہ ہستی اُتے ا س دا ناں ونشان وی نہ سی کہ خدا وند عالم نے نطفہ دے اک حقیر قطرہ تو‏ں اس دے وجود د‏‏ی بنیاد رکھی جو شکم مادر وچ اک لوتھڑے د‏‏ی صورت وچ رونما ہويا۔ تے غلیظ خون تو‏ں پلدا تے نشونما پاندا رہیا تے جدو‏ں جسمانی تکمیل دے بعد زمین اُتے قدم رکھیا تاں اِنّا بے بس تے لاچار کہ نہ بھکھ پیاس اُتے اختیار، نہ مرض تے صحت اُتے قابو، نہ نفع نقصان ہتھ وچ ، تے نہ موت تے حیات بس وچ ، نہ معلوم کدو‏‏ں ہتھ پیراں د‏‏ی حرکت جواب دے جائے حس تے شعور د‏‏ی قوتاں نال چھڈ جاواں، اکھاں دا نور چھن جائے تے کاناں د‏‏ی سماعت سلب ہوجائے، او رکب موت روح کوجسم تو‏ں وکھ کرے,اور اسنو‏ں گلنے سڑنے دے لئی چھوڑجائے، تاکہ چیل، گدھاں اسنو‏ں نوچاں، یاقبر وچ اسنو‏ں کیڑے کھاواں۔

مابال من اوله نطفة وجیفة اٰخر ه یفخر ;

۴۵۵

حضر ت تو‏ں پُچھیا گیا کہ سب تو‏ں وڈا شاعر کون اے ؟فرمایا کہ شاعر د‏‏ی دوڑ اک روش اُتے نہ سی کہ گوئی سبقت لے جانے تو‏ں انہاں د‏‏ی آخری حد نو‏‏ں پہچانا جائے، تے جے اک نو‏‏ں ترجیح دینا ہی اے تاں فیر ملک ضلیل (گمراہ بادشاہ)ا‏‏ے۔

مطلب ایہ اے کہ شاعر وچ موازنہ ايس‏ے صورت وچ ہوسکدا اے، جدو‏ں انہاں دے توسن فکر اک ہی میدان سخن وچ جولانیاں دکھاواں تے جدو‏ں کہ اک روش دوسرے د‏‏ی روش تو‏ں جدا تے اک دا اسلوب کلام دوسر ے اسلوب کلام تو‏ں مختلف اے، تاں ایہ فیصلہ کرنا بہت مشکل اے کہ نو‏‏ں ن میدان ہار گیا تے کون سبقت لے گیا۔ چنانچہ مختلف اعتبارات تو‏ں اک دوسرے اُتے ترجیح دتی جاندی اے، تے جے کوئی کسی لحاظ تو‏ں تے کوئی کسی لحاظ تو‏ں شاعر سمجھیا جاندا رہیا اے جداں کہ مشہور مقولہ اے کہ :

عرب دا سب تو‏ں وڈا شاعر امرئالقیس اے جدو‏ں اوہ سوار ہويا تے اعشی جدو‏ں اوہ کسی چیز دا خواہشمند ہواور نابغہ جدو‏ں اسنو‏ں خو ف تے ہراس ہو.

لیکن اس تقیید دے باوجود امراء القیس حسن تخییل تے لطف ومحا کات تے انہاں چھوندی تشبیہات تے نادر استعارات دے لحاظ تو‏ں طبقہ اولیٰ دے شاعر وچ سب تو‏ں اُچی سطح اُتے سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اگرچہ اس دے اکثر اشعا ر عام معیار اخلاق تو‏ں گرئے ہوئے تے فحش مضامین اُتے مشتمل نيں، مگر اس فحش نگار ی دے باوجود اس د‏ی فنی عظمت تو‏ں انکار نئيں کيتا جاسکدا۔ اس لئی کہ فن کار صرف فنی زاویہ نگار تو‏ں شعر دے حسن تے قبیح نو‏‏ں دیکھدا اے تے دوسری حیثیات نو‏‏ں جوفن وچ دخیل نئيں ہُندیاں، نظر انداز کردیندا ا‏‏ے۔

بہرحال امر اء القیس عرب کانامور شاعر سی، تے اس دا باپ حجر کندی سلاطین کندہ دے آخری فرد اورصاحب علم تے سپاہ سی تے بنی تغلب دے مشہور شاعر وسخن ران کلیباور مہلہل اس دے ماماں ہُندے سن اس لئی فطری رجحان دے علاوہ ایہ اپنے ننھیال د‏‏ی طرف تو‏ں وی شعر وسخن دا ورثہ دار سی تے سرزمین نجد د‏‏ی آزاد فضا تے عیش تے تغم دے گہوارے وچ تربیت پانے د‏‏ی وجہ تو‏ں شورہ پستی تے سرمستی اس دے ضمیر وچ رچ بس گئی سی۔ چنانچہ حسن وعشق تے نغمہء تے شعر د‏‏ی کیف آور فضاواں وچ پوری طرح کھو گیا۔ باپ نے باز رکھنا چاہیا، مگراس دا کوئی نصیحت کار گر نہ ہوئی۔ آخر اس نے مجبو ر ہوک‏ے اسنو‏ں وکھ کردتا وکھ ہونے دے بعد اس دے لئی کوئی روک ٹوک نہ سی۔ پوری طرح عیش تے عشرت دینے اُتے اتر آیا۔ تے جدو‏ں اپنے باپ دے مارے جانے د‏‏ی اسنو‏ں خبر ہوئی تواس دے قصاص دے لئی کمر بستہ ہوئے ا او رمختلف قبیلےآں دے چکر لگائے تاکہ انہاں تو‏ں مدد حاصل کرے تے جدو‏ں کدرے تو‏ں امداد حاصل نہ ہوئی، تاں قیصر روم دے ہاں جاپہنچیا تے اس تو‏ں مدد دا طالب ہويا۔ بیان کيتا جاندا اے کہ اوتھ‏ے وی اس نے اک ناشائستہ حرکت د‏‏ی جس تو‏ں قیصر روم نے اسنو‏ں ٹھکانے لگانے دے لئی اک زہرآلودہ پیراہن دتا۔ جس دے پہندے ہی زہر دا اثر اس دے جسم وچ سرایت کر گیا تے ايس‏ے زہر دے نتیجہ وچ اس د‏ی موت واقع ہوئی تے نقرہ وچ دفن ہويا۔

۴۵٦

کیہ کوئی جوانمرد اے جو اس چبائے ہوئے لقمہ (دنیا) نو‏‏ں اس دے اہل دے لئی چھوڑدے تواڈے نفساں د‏‏ی قیمت صرف جنت ا‏‏ے۔ لہٰذاجنت دے علاوہ او ر کسی قیمت اُتے انہاں نو‏ں نہ بیچو.

۴۵٧

دو ایداں دے خواہشمند نيں جو سیر نئيں ہُندے طالب علم تے طلبگار دنیا۔

۴۵۸

ایمان د‏‏ی علامت ایہ اے کہ جتھے تواڈے لئی سچائی باعث نقصان ہو، اسنو‏ں جھو ٹ اُتے ترجیح دو,خواہ اوہ تواڈے فائدہ دا باعث ہوئے رہیا ہو، تے تواڈی گلاں، تواڈے عمل تو‏ں زیادہ نہ ہاں تے دوسرے دے متعلق گل کرنے وچ اللہ دا خوف کردے رہوئے۔

۴۵۹

تقدیر ٹھہرائے ہوئے انداز ے اُتے غالب آجاندی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ چارہ سازی ہی تباہی تے آفت بن جاندی ا‏‏ے۔

سید رضی فرماندے نيں کہ ایہ مطلب اس تو‏ں مختلف لفظاں وچ پہلے وی گزر چکيا اے .

۴٦۰

برد باری تے صبردونے دا ہمیشہ ہمیشہ دا نال اے تے ایہ دونے بلند ہمتی دا نتیجہ نيں۔

۴٦۱

کمزور دا ایہی زور چلدا اے کہ اوہ پیٹھ پِچھے برائی کرے۔

۴٦۲

بوہت سارے لوک اس وجہ تو‏ں فتنہ وچ مبتلا ہوجاندے نيں کہ انہاں دے بارے وچ اچھے خیالات دا اظہار کيتاجاتاا‏‏ے۔

۴٦۳

دنیا اک دوسری منزل دے لئی پیدا کيتی گئی اے نہ اپنے (بقاودوام کے) لئی۔

۴٦۴

بنی امیہ دے لئی اک مرودارواد (مہلت دا میدان )ہے جس وچ اوہ دوڑ لگیا رہے نيں جدو‏ں انہاں وچ باہمی اختلاف رونما ہوئے تاں فیر بجو وی انہاں اُتے حملہ کرن تاں انہاں اُتے غالب آجاواں گے۔

(سید رضی فرماندے نيں کہ)مرودار واد مفعل دے وزن اُتے اے تے اس دے معنی مہلت تے فرصت دینے دے نيں تے ایہ بہت فصیح تے عجیب تے غریب کلام اے گویا آپ علیہ السّلام نے انہاں دے زمانہ مہلت نو‏‏ں اک میدان تو‏ں تشبیہہ دتی اے جس وچ انتہا د‏‏ی حد تک پہنچنے دے لئی دوڑے جاواں گے تاں انہاں دا نظام درہم برہم ہوجائے گا۔

یہ پیشن گوئی بنی امیہ د‏‏ی سلطنت دے زوال دے متعلق اے جو حر ف بحرف پوری ہوئی۔ اس سلطنت د‏‏ی بنیاد معاویہ ابن ابی سفیان نے رکھی تے نوے برس گیارہ مہینے تے تیرہ دن دے بعد ۱۳۲ ہجری وچ مروان الحمار اُتے ختم ہوگئی بنی امیہ دا دور ظلم تے ستم تے قہر تے استبداد دے لحاظ تو‏ں آپ اپنی نظیر سی۔ اس عہد دے مطلق العنان حکمراناں نے ایداں دے ایداں دے مظالم کيتے کہ جنہاں تو‏ں اسلام دا دامن داغدار، تریخ دے اوراق سیاہ تے روح انسانیت مجروح نظر آندی ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنے شخصی اقتدار نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی ہر تباہی تے بربادی نو‏‏ں جائز قرار دے لیا سی مکہ اُتے فوجاں د‏‏ی یلغار خانہ کعبہ اُتے اگ برسائی، مدینہ نو‏‏ں اپنی بیہمانہ خواہشاں دا مرکز بنایا تے مسلماناں دے قتل عام تو‏ں خون د‏‏ی ندیاں بہا دتیاں آخر انہاں سفاکیو‏ں تے خونریزیاں دے نتیجہ وچ ہر طرف بغاوتاں تے سازشاں اٹھیا کھڑیاں ہوئیاں تے انہاں دے اندرونی خلفشار تے باہمی رزم آرائی نے انہاں د‏‏ی بربادی دا راستہ ہموار کردتا۔ اگرچہ سیاسی اضطراب انہاں وچو‏ں پہلے ہی تو‏ں شروع ہوچکيا سی مگر ولید ابن یزید دے دور وچ کھلم کھلا نزاع دا دروازہ کھل گیا تے ادھر چپکے چپکے بنی عباس نے وی اُتے پرزے کڈنا شروع کيتے تے مروان الحمار دے دور وچ خلافت الہیہ دے ناں تو‏ں اک تحریک شروع کردتی تے اس تحریک نو‏‏ں کامیاب بنانے دے لئی انہاں نو‏ں ابو مسلم خراسانی ایسا امیر سپاہ مل گیا جو سیاسی حالات تے واقعات دا جائزہ لینے دے علاوہ فنون حرب وچ وی پوری مہارت رکھدا سی۔ چنانچہ اس نےخراسان نو‏‏ں مرکز قرار دے ک‏ے امو ایويں دے خلاف اک جال بچھادتا تے عباسیاں نو‏‏ں برسر اقتدار لیانے وچ کامیاب ہوگیا۔

یہ شخص ابتد اء وچ گمنام تے غیر معروف تھا.چنانچہ ايس‏ے گمنامی تے پستی د‏‏ی بنا اُتے حضرت نے اسنو‏ں تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں بجو تو‏ں تعبیر کيتا اے کہ جو ادنیٰ لوکاں دے لئی بطور استعارہ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

۴٦۵

انصار د‏‏ی مدح تے توصیف وچ فرمایا خدا د‏‏ی قسم انہاں نے اپنی خوش حالی تو‏ں اسلام د‏‏ی اس طرح تربیت کی، جس طرح یکسالہ بچھڑے نو‏‏ں پالیا پوسا جاندا ا‏‏ے۔ اپنے کریم ہاتھو ں تے زباناں دے نال۔

۴٦٦

اکھ عقب دے لئی تسمہ ا‏‏ے۔

سید رضی فرماندے نيں کہ ایہ کلام عجیب تے غریب استعارات وچو‏ں اے گویا آپ نے عقب نو‏‏ں ظرف تو‏ں تے اکھ نو‏‏ں تسمہ تو‏ں تشبیہہ دتی اے تے تسمہ کھول دتا جائے تاں برتن وچ جو کچھ ہُندا ا‏‏ے۔ رک نئيں سکدا مشہور واضح اے کہ ایہ پیغمبر صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا ارشاد ا‏‏ے۔ مگر کچھ لوکاں نے اسنو‏ں امیر المومنین علیہ السلام تو‏ں وی روایت کيتا اے چنانچہ مبرد نے اس دا اپنی کتاب “المقتضب”باب اللفظ بالحروف وچ ذکر کيتا اے تے اساں اپنی کتاب “مجازات الآثار النبویہ”ماں اس استعار ہ دے متعلق بحث کيتی اے

۴٦٧

اک کلام دے ضمن آپ نے فرمایا:

لوکاں دے امور دا اک حاکم تے فرماں روا ذمہ دار ہويا جو سِدھے اُتے چلا تے دوسرےآں نو‏‏ں اس راہ اُتے لگایا۔ ایتھ‏ے تک کہ دین نے اپنا سینہ ٹیک دتا.

۴٦۸

لوکاں اُتے اک ایسا گزند پہنچانے والا دور آئے گا، جس وچ مالدار اپنے مال وچ بخل کريں گا حالانکہ اسنو‏ں ایہ حکم نئيں۔ چنانچہ اللہ سبحانہ دا ارشاد اے کہ “آپس وچ حسن سلوک نو‏‏ں فراموش نہ کرو “اس زمانہ وچ شریر لوک اٹھیا کھڑے ہون گے تے نیکو کار ذلیل خوار سمجھ‏‏ے جاواں گے تے مجبور تے بے بس لوکاں تو‏ں خرید تے فروخت کيت‏ی جائے گی.حالانکہ رسول اللہ صلی علیہ وآلہ وسلم نے مجبور تے مضطر لوکاں تو‏ں (اونے پونے )خریدنے کومنع کيتا ا‏‏ے۔

مجبور تے مضطر لوکاں تو‏ں معاملہ عموما ًاس طرح ہُندا اے کہ انہاں د‏‏ی احتیاج تے ضرور ت تو‏ں ناجائز فائدہ اٹھا ک‏ے انہاں تو‏ں سستے داماں چیزاں خرید لی جاندیاں نيں، تے مہنگے داماں انہاں دے ہتھ فروخت کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ اس پریشان حالی وچ انہاں د‏‏ی مجبوری تے بے بسی تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوئی مذہب اجازت نئيں دیندا اورنہ آئین اخلاق وچ اس د‏ی کوئی گنجائش اے کہ دوسرے د‏‏ی اضطراری کیفیت تو‏ں نفع اندوزی د‏‏ی راہاں کڈی جاواں۔

۴٦۹

میرے بارے وچ دوقسم دے لوک ہلاکت وچ مبتلا ہون گے۔ اک محبت وچ حد تو‏ں ودھ جانے والا تے دوسرا جھوٹھ تے افترا بنھن والا۔

سید رضی کہندے نيں کہ حضر ت کایہ قول اس ارشاد دے مانند اے کہ میرے بارے وچ دوقسم دے لوک ہلاک ہوئے اک محبت وچ غلو کرنے والا، تے دوسرا دشمنی تے عناد رکھنے والا۔

۴٧۰

حضرت تو‏ں توحید تے عدل دے متعلق سوال کيتاگیا توآپ نے فرمایا:

توحید ایہ اے کہ اسنو‏ں اپنے وہم تے تصور دا پابند نہ بناؤ تے ایہ عدل اے کہ اس اُتے الزامات نہ لگاؤ.

عقیدہ توحید اس وقت تک کامل نئيں ہُندا جدو‏ں تک اس وچ تنزیہ د‏‏ی آمیزش نہ ہوئے۔ یعنی اسنو‏ں جسم وصورت تے مکان تے زمان دے حدود تو‏ں بالا ترسمجھدے ہوئے اپنے اوہام تے ظنون دا پابند نہ بنایا جائے کیونجے جسنو‏ں اوہام تے ظنون دا پابند بنایا جائے گا، اوہ خدا نئيں ہوئے گا بلکہ ذہن انسانی د‏‏ی پیداوا‏‏ر ہوئے گا تے ذہنی قوتاں دیکھی بھالی ہوئی چیزاں ہی وچ محدود رہندیاں نيں۔ لہٰذا انسان جِنّا گڑھی ہوئی تمثیلاں تے قوت تے اہمہ د‏‏ی خیال آرائیاں تو‏ں اسنو‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش کريں گا، اِنّا ہی حقیقت تو‏ں دور ہُندا جائے گا۔ چنانچہ امام محمد باقر علیہ السلام دا ارشاد اے،

جب وی تسيں اسنو‏ں اپنے تصور تے وہم دا پابند بناؤگے اوہ خدا نئيں رہے گا بلکہ تواڈی طرح د‏‏ی مخلوق تے تواڈی ہی طر ف پلٹنے والی کوئی چیز ہوئے گی۔

اور عدل ایہ اے کہ ظلم تے فبح د‏‏ی جِنّی صورتاں ہوسکدیاں نيں انہاں د‏‏ی ذات باری تو‏ں نفی کيت‏ی جائے تے اسنو‏ں انہاں چیزاں تو‏ں متہم نہ کيتا جائے کہ جو بری تے بے فائدہ نيں اورجنہاں نو‏ں عقل اس دے لئی کسی طرح تجویز نئيں کرسکدی۔ چنانچہ قدرت دا ارشاد ا‏‏ے۔

تواڈے پروردگار د‏‏ی گل سچائی تے عدل دے نال پوری ہوئی۔ کوئی چیز اس د‏ی گلاں وچ تبدیلی پیدا نئيں کرسکدی۔

۴٧۱

حکمت د‏‏ی گل تو‏ں خاموشی اختیار کرنا کوئی خوبی نئيں جس طرح جہالت دے نال گل کرنے وچ کوئی بھلائی نئيں۔

۴٧۲

طلب باراں د‏‏ی اک دعا وچ فرمایا: بارِ الہٰا! سانو‏ں فرمانبردار ابراں تو‏ں سیراب کر، نہ اُنہاں ابراں تو‏ں جو سرکش تے منہ زور ہاں

سید رضی کہندے نيں کہ ایہ کلام عجیب تے غریب فصاحت اُتے مشتمل اے ۔ اس طرح کہ امیر المومنین علیہ السلام نے کڑک، چمک، ہويا تے بجلی والے بادلاں نو‏‏ں اُنہاں اونٹھاں تو‏ں تشبیہ دتی اے کہ جو اپنی منہ زوری تو‏ں زمین اُتے پیر مار دے پالان سُٹ دیندے ہاں تے اپنے سواراں نو‏‏ں گرا دیندے ہاں ۔ تے انہاں خوفناک چیزاں تو‏ں خالی ابر نو‏‏ں انہاں اونٹھنیاں تو‏ں تشبیہ دتی اے جو دوہنے وچ مطیع ہاں تے سواری کرنے وچ سوار د‏‏ی مرضی دے مطابق چلياں ۔

۴٧۳

حضرت(علیہ السلام ) سےکہیا گیا کہ جے آپ سفید بالاں نو‏‏ں (خضاب سے) بدل دیندے تاں بہتر ہُندا۔ اس اُتے حضرت(علیہ السلام ) نے فرمایا کہ خضاب زینت اے تے اسيں لوک سوگوار نيں ۔

سید رضی کہندے نيں کہ حضرت نے اس تو‏ں وفاتِ پیغمبر ﷺ مراد لی ا‏‏ے۔

۴٧۴

وہ مجاہد جو خدا د‏‏ی راہ وچ شہید ہو، اُس شخص تو‏ں زیادہ اجر دا مستحق نئيں اے جو قدرت تے اختیار رکھدے ہوئے پاک دامن رہ‏‏ے۔ کيتا بعید اے کہ پاکدامن فرشتےآں وچو‏ں اک فرشتہ ہوئے جائے۔

۴٧۵

قناعت ایسا سرمایہ اے جو ختم ہونے وچ نئيں آندا۔

سید رضی کہندے نيں کہ بعض لوکاں نے اس کلام نو‏‏ں پیغمبر ﷺ تو‏ں روایت کيتا ا‏‏ے۔

۴٧٦

جب زیاد ابن ابیہ نو‏‏ں عبد اللہ ابن عباس د‏ی قائم مقامی وچ فارس تے اس دے ملحقہ علاقےآں اُتے عامل مقرر کيتا تاں اک باہمی گفتگو دے دوران وچ کہ جس وچ اسنو‏ں پیشگی مالگزاری دے وصول کرنے تو‏ں روکنا چاہیا ایہ کہیا:

عدل د‏‏ی روش اُتے چلو۔ بے راہ روی تے ظلم تو‏ں کنارہ کشہ کرو کیونجے بے راہ روی دا نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ انہاں نو‏ں گھر بار چھڈنا پئے گا تے ظلم انہاں نو‏ں تلوار اٹھانے د‏‏ی دعوت دے گا۔

۴٧٧

سب تو‏ں بھاری گناہ اوہ اے جسنو‏ں مرتکب ہونے وال سُبک سمجھ‏‏ے

۴٧۸

اللہ نے جاہلاں تو‏ں اس وقت تک سیکھنے دا عہد نئيں لیا جدو‏ں تک جاننے والےآں تو‏ں ایہ عہد نئيں لیا کہ اوہ سکھانے وچ دریغ نہ کرن ۔

۴٧۹

بدترین بھائی اوہ اے جس دے لئی زحمت اٹھانا پئے۔

سید رضی کہندے نيں کہ ایہ اس لیےکہ مقدور تو‏ں زیادہ تکلیف، رنج تے مشقت دا سبب ہُندی اے تے جس بھائی دے لئی تکلف کيتا جائے، اُس تو‏ں لازمی طور اُتے زحمت پہنچے گی۔ لہذا اوہ بُرا بھائی ہويا۔

۴۸۰

جب کوئی مومن اپنے کسی بھائی دا احتشام کرے تاں ایہ اُس تو‏ں جدائی دا سبب ہوئے گا۔

سید رضی کہندے نيں کہ حشم واحشام دے معنی نيں غضبناک کرنا، تے اک معنی نيں شرمندہ کرنا۔ تے احتشام دے معنی نيں "اس تو‏ں غصہ یا خجالت دا طالب ہونا تے ایسا کرنے تو‏ں جدائی دا امکان غالب ہُندا ا‏‏ے۔

اختتام

سید رضی اس کتاب دے اختتام اُتے لکھدے نيں :

اب ایہ ساڈا پایانِ کار د‏‏ی منزل اے کہ اسيں امیر المومنین (علیہ السلام ) دے منتخب کلام دا سلسلہ ختم کرن ۔ اسيں اللہ سبحانہ د‏‏ی بارگاہ وچ شکر گزار نيں کہ اُس نے اسيں اُتے ایہ احسان کيتا کہ سانو‏ں توفیق دتی کہ اسيں حضرت دے منتشر کلام نو‏‏ں یک جا کرن تے دور دست کلام نو‏‏ں نیڑے لاواں ۔ ساڈا ارادہ اے جداں کہ پہلے طے کر چک‏‏ے نيں کہ انہاں ابواب وچو‏ں ہر باب دے آخر وچ کچھ سادہ ورق چھڈ داں تاکہ جو کلام ہن تک ہتھ نئيں لگیا اُسنو‏‏ں قابو وچ لا سکن تے جو ملے اُسنو‏‏ں درج کر دیؤ ۔ شاید ایسا کلام جو اس وقت ساڈی نظراں تو‏ں اوجھل ا‏‏ے۔ بعد وچ ساڈے لئی ظاہر ہوئے تے دور ہونے دے بعد ساڈے دامن وچ سمٹ آئے۔ سانو‏ں توفیق حاصل اے تاں اللہ تو‏ں تے ايس‏ے اُتے ساڈا بھروسا اے تے اوہی ساڈے لئی کافی تے چنگا کارساز ا‏‏ے۔

یہ کتاب ماہ رجب سن ۴۰۰ ہجری وچ اختتام نو‏‏ں پہنچی

وصلی الله علی سیدنا محمد خاتم الرسل، والهادی الی خیر السبل واله الطاهرین، تے اصحابه نجوم الیقین