اقبال دا تصور عورت
اقبال اُتے ایہ اعتراض تجدید پسند حلفےآں دی جانب توں اکثر کيتا جاندا اے کہ اوہ عورت نوں جدید معاشرہ وچ اس دا صحیح مقام دینے دے حامی نئيں نيں جدوں کہ انہاں نے اس باب وچ تنگ نظری تے تعصب توں کم لیا اے تے آزادی نسواں دی مخالفت کيتی اے۔ ایہ اعتراض اوہ لوک کردے نيں جو آزادی نسواں دے صرف مغربی تصور کوپیش نظر رکھدے نيں تے اس معاشرتی مقام توں بے خبر نيں جو اسلام نے عورت نوں دتا اے اقبال دے تمام نظریات دی بنیاد خالص اسلامی تعلیمات اُتے اے اس ليے اوہ عورت دے بارے وچ اوہی کچھ کہندے نيں جس دی تعلیم اسلام نے دتی اے۔ چنانچہ اس سلسلہ وچ اقبال دے خیالات دا جائزہ لینے توں پہلے آزادی نسواں دے مغربی تصور تے اسلامی تعلیمات دا مختصر تعارف ضروری اے۔
آزادی نسواں دا مغربی تصور سودھو
مغرب وچ آزادی نسواں دا جو تصور اُبھریا اے اوہ افراد و تفریظ دا شکا ر ہونے دے باعث بہت غیر متوازن اے اس دی وجہ ایہ اے کہ اک طویل عرصہ تک ہور معاشراں دی طرح مغرب وچ وی عورت نوں کسی قسم دا کوئی معاشرتی حق حاصل نئيں سی تے اس دی حیثیت مرد دے غلام دی سی سی۔ ايسے رد عمل دے طور اُتے اوتھے آزادی نسواں دی تحریک شروع ہوئی تے اس دی بنیاد مر دوزن دی مساوات اُتے رکھی گئی مطلب ایہ سی کہ ہر معاملہ وچ عورت کومرد دے دوش بدوش لیایا جائے۔ چنانچہ معاشرت، معیشت، سیاست تے زندگی دے ہر میدان وچ عورت نوں وی انہاں تمام ذمہ داریاں دا حق دار گردانا گیا جواب تک صرف مرد پوری کيتا کردا سی۔ نال ہی عورت نوں اوہ تمام حقوق وی حاصل ہوئے گئے جو مرد نوں حاصل سن ۔ ايسے گل نوں آزادی نسواں یا مساوات مرد وزن قرار دتا گیا۔ اس دا نتیجہ اس بے بنیاد آزادی دی صورت وچ برآمد ہويا کہ عورت تمام فطری تے اخلاقی قیود توں وی آزاد ہوئے گئی۔
اج کل عورتاں دے حقوق دے حصول دی مہم دنیا دے ہر پیش رفتہ تے پسماندہ ملک وچ زوراں اُتے اے تے عموماً پسماندہ ملکاں دیاں عورتاں پیشرفتہ ملکاں دی عورتاں دی مثال نوں سامنے رکھدے ہوئے اپنی جدوجہد دا لائحہ عمل تیار کردیاں نيں تے اس اُتے عمل پیرا ہُندیاں نيں۔ اس معاملے وچ ساڈی رائے کچھ اچھی نئيں۔ جاننا چاہیے کہ پیش رفتہ کيتا اے تے پسماندہ کيتا اے ؟ یورپین ملکاں دستکاری تے سائنس وچ تاں منیا کہ مشرقی ملکاں دے مقابلے وچ پیش رفتہ نيں لیکن ایہ کِداں معلوم ہوئے گیا کہ عورتاں دے حقوق دے معاملے وچ وی انہاں دی روش قابل تقلید اے ؟ تاں فیر ایہ کیوں نئيں کہہ دیندے کہ مذہب وی انہاں ہی دا قبول کر لینا چاہیے کہ اوہ اک پیش رفتہ اورترقی یافتہ قوم نيں۔ یاد رکھیئے کہ مشرق دی عورت تے مغرب دی عورت تے دونے دے حالات و ماحول وچ کوئی مشابہت تے مطابقت نئيں گھٹ توں گھٹ تفاوت ضرور اے۔ جنہاں دشواریاں تے مشکلاں دے پیشِ نظر مغربی عورت نوں اپنے حقوق دے حصول دے لئی پیش قدمی کرنی پڑدی اے۔ مشرقی عورت نوں اس دی کوئی حاجت نئيں یا گھٹ توں گھٹ حاجت اے۔ جنہاں لوکاں نوں یورپین ملکاں دیکھنے تے انہاں دے معاشرتی، معاشی، سماجی، اخلاقی، مذہبی تے اقتصادی حالات دا جائزہ لینے دا موقع ملیا اے اوہ ساڈے اس دعوے کوسرسری نئيں کدرے گے تے تھوڑی بہت ردوقدح دے بعد اِنّا ضرور مان لاں گے کہ مشرق وچ عورت ذات نوں ایسی مہم اُتے کمربستہ ہونے دی کوئی ایسی ضرورت تاں نظر نئيں آندی، البتہ انجام اس مہم دا نہایت خطرناک تے نقصان دہ ہوئے گا۔ ہاں ایہ گل اسيں ماناں گے مشرقی ملکاں وچ عورتاں کئی لحاظ توں مظلوم نيں مگر ھندوستان تے پاکستان دا اس زمرے وچ شمار نئيں ہوئے سکدا۔ جنہاں مشرقی ملکاں وچ لڑکیاں پیسے دے بدلے بیاہی جاندیاں نيں یا جتھے عورتاں دی خرید و فروخت ہُندی اے یا جتھے مرداں نوں بغیر کوئی جرمانہ یا حق ادا کیتے محض اپنی مرضی اُتے عورت نوں کڈ دینے دا جواز اے یا جتھے عورت نوں محض لونڈی غلام بنا کے رکھنے دا رواج اے، انہاں ملکاں وچ عورتاں کوحق پہنچکيا اے کہ اپنی بہتری دے لئی کوئی مطالبہ کرن مگر سخت نا امُید لہجے وچ کہنا پڑدا اے کہ ایداں دے ملکاں وچ عورتاں دے لئی کوئی ایسا میدان تیار نئيں ہوئے سکدا یا بہت مشکل توں تیار ہوئے گا مگر ھندوستان تے پاکستان جداں ملکاں وچ نئيں۔ ایتھے صرف تن ہی شکایات مناسب معلوم ہُندیاں نيں۔ اک خاوند دی بدسلوکی، مارپیٹ ،بد چلنی، آوارگی، لاپروائی تے دوسری عدمِ حق طلاقِ تے تیسری خاوند دی اک توں زیادہ شادیاں دا جواز۔ تِناں شکائتاں بجا نيں تے تِناں دا حل اسلام وچ موجود اے۔ حکومتاں نوں چاہیے کہ انہاں امور وچ اسلامی فرامین دی روشنی وچ قانون وضع کرن تے اس کمزور مخلوق نوں ظالماں دے پنجے توں نجات دلاواں۔ جے انہاں تِناں شکائیتاں وچوں کسی اک دے لئی وی ساڈی ماواں بہناں کوئی اقدام کرن تاں ساڈی ہمدردیاں انہاں دے نال نيں۔ خدا انہاں نوں کامیابی عطا کرے تے سانوں عقل و انصاف۔ باقی عرض ایہ اے کہ ایہ تِناں شکائتاں مرداں دی جہالت دے سبب پیدا ہوئیاں۔ جے عوام تعلیم یافتہ تے فراخ دل ہون گے تاں عورتاں نوں مارنے پیٹنے تے عذاب دینے توں باز رہن گے۔ دوسرا اے طلاق دا مسئلہ۔ سو اسلام نے عورت نوں چند وجوہ دی بنا اُتے شرعاً طلاق لینے دا جواز دتا اے۔ اسلام طلاق دی اجازت دیندا اے مگر طلاق دی حوصلہ افزائی نئيں کردا۔ باقی رہیا اک توں زیادہ شادیاں دا سوال سو کوئی آدمی جو قرآن اُتے صحیح معنےآں وچ ایمان رکھدا اے تے اس دی تعلیم اُتے عمل پیرا ہونا چاہندا اے اوہ کدی اک توں زیادہ شادی کيتی جرات نئيں کريں گا۔ ہاں جے کريں گا تاں اس صورت وچ جس وچ اسنوں دوسری شادی نہ کرنے دی صورت وچ کِسے گناہ کبیرہ دے مرتکب ہوئے جانے دا احتمال نظر آندا ہوئے۔ کیوں کہ قران حکیم دی ہدایت ایہ اے کہ تسيں چار تک شادیاں کر سکدے ہوئے تے شرط ایہ اے کہ تسيں سب دے نال انصاف کرسکو تے جے اک توں زیادہ بیویاں والے مرد دی ہرعورت اس توں انصاف پاندی اے تاں فیر شکائیت دی گنجائش باقی نئيں رہندی۔
اسلامی تعلیمات سودھو
اسلام نے عورت نوں مرد دے برابر حقوق چودہ سو سال پہلے اس وقت دتے سن ۔ جدوں عورت دے حقوق دا تصور حالے دنیا دے کسی وی معاشرہ وچ پیدا نئيں ہويا سی۔ عورت تے مرد دی مساوات دا نظریہ دنیا وچ سب توں پہلے اسلام نے پیش کيتا تے اس طرح عورت نوں مرد دی غلامی توں نجات دلائی جس وچ اوہ صدیاں توں جکڑی ہوئی سی اس مساوات دی بنیاد قرآن مجید دی اس تعلیم اُتے اے جس وچ فرمایا گیا کہ
- ” تسيں (مرد ) انہاں دے (عورت ) دے ليے لباس ہوئے تے اوہ تواڈے ليے لباس نيں۔ “
اور قرآن نے ایہ وی کہیا اے مرد عورتاں اُتے حاکم اے
اس طرح گویا مختصر ترین لفظاں تے نہایت بلیغ انداز وچ عورت تے مرد دی رفاقت نوں تمدن دی بنیاد قرار دتا گیا تے انہاں نوں اک دوسرے دے ليے ناگزیر دسدے ہوئے عورت نوں وی تمدنی طور اُتے اوہی مقام دتا گیا اے جو مرد نوں حاصل اے اس دے بعد نبی کریم نے حجتہ الودع دے خطبہ وچ ارشاد فرمایا ۔
- ” عورتاں دے معاملہ وچ خدا توں ڈرو تواڈا عورتاں اُتے حق اے تے عورتاں دا تسيں اُتے حق اے۔ “
ایتھے وی عورت نوں مرد دے برابر اہمیت دتی گئی اے تے عورتاں اُتے مرداں دی کسی قسم دی برتری دا ذکر نئيں اے اس طرح تمدنی حیثیت توں عورت تے مرد دونے اسلام دی نظر وچ برابر نيں۔ تے دوناں نوں یکساں اہمیت حاصل اے۔
یہ تعلیمات اس کائناتی حقیقت اُتے مبنی نيں۔ کہ ہر انسان اک دوسرے دا محتاج اے تے ہر شے اک دوسرے دی تکمیل کردی اے۔ تے اس طرح سب نوں یکساں اہمیت حاصل ہُندی اے۔ لیکن نال ہی اس گل توں وی انکار نئيں کيتا جا سکدا کہ دنیا دا کوئی وی تعلق ہوئے اس وچ اک فریق نوں کچھ نہ کچھ غلبہ حاصل ہُندا اے ایہ اک فطری اصول اے۔ تے ايسے بناءپر چند چیزاں وچ مرد نوں عورت اُتے برتری تے فضیلت حاصل اے۔ اس دی وجہ حیاتياتی تے عضویاندی فرق وی اے تے فطرت دے لحاظ توں حقوق و مصالح دی رعایت وی اے ايسے ليے قران نے مرد نوں عورت اُتے نگران تے ”قوامیت “ دی فوقیت دتی اے۔ مگر دوسری جانب اسلام نے ہی عورت نوں ایہ عظمت بخشی اے کہ جنت نوں ماں دے قدماں تلے بتا یا اے گویا کچھ گلاں وچ جے مرد نوں فوقیت حاصل اے تاں تخلیقی فرائض وچ عورت نوں وی فوقیت حاصل اے۔ فرق صرف اپنے اپنے دائرہ کار دا اے۔ ایہی اوہ تعلیمات نيں جنہاں نے دنیا دی انہاں عظیم خواتین نوں جنم دتا کہ زندگی دے ہر میدان وچ انہاں دے روشن کارنامے اسلام دی تریخ دا قابلِ فخر حصہ نيں۔
اقبال دا نظریہ سودھو
عورت دے بارے وچ اقبال دا نظریہ بالکل اسلامی تعلیمات دے مطابق اے اوہ عورت دے ليے اوہی طرز زندگی پسند کردے نيں جو اسلام دے ابتدائی دور وچ سی کہ مروجہ برقعے دے بغیر وی اوہ شرعی پردے دے اہتمام تے شرم و حیا تے عفت و عصمت دے پورے احساس دے نال زندگی دی تما م سرگرمیاں وچ پوری طرح حصہ لیندی نيں۔ اس ليے طرابلس دی جنگ وچ اک لڑکی فاطمہ بنت عبد اللہ غازیاں نوں پانی پلاندے ہوئے شہید ہوئے گئی تاں اس واقعہ توں اوہ اِنّے متاثر ہوئے کہ انہاں نے ايسے لڑکی دے ناں کاوہی عنوان بنا کے اپنی مشہو ر نظم لکھی۔ فاطمہ! تاں آبرو ئے ملت مرحوم اے
ذرہ ذرہ تیری مشتِ خاک کا معصوم ہے
یہ جہاد اللہ کے رستے میں بے تیغ و سپر!
ہے جسارت آفریں شوق شہادت کس قدر!
یہ کلی بھی اس گلستانِ خزاں منظر میں تھی
ایسی چنگاری بھی یا رب اپنی خاکستر میں تھی
اقبال دی نظر وچ عورت دا اک مخصوص دائرہ کار اے۔ تے ايسے دے باہر نکل کے جے اوہ ٹائپسٹ، کلرک تے ايسے قسم دے کماں وچ مصروف ہوئے گی تاں اپنے فرائض نوں ادا نئيں کرسکے گی۔ تے ايسے طرح انسانی معاشرہ درہم برہم ہوئے کے رہ جائے گا۔ البتہ اپنے دائرہ کار وچ اسنوں شرعی پردہ دے اہتمام دے نال وی ايسے طریقہ توں زندگی گزارنی چاہیے کہ معاشرہ اُتے اس دے نیک اثرات مرتب ہاں تے اس دے پرتو توں حریم ِ کائنات اس طرح روشن ہوئے جس طرح ذاتِ باری تعالٰی دی تجلی حجاب دے باوجود کائنات اُتے پڑ رہی اے۔
مرد دی برتری سودھو
اس سلسلہ وچ ڈاکٹر یوسف حسین خان”روح اقبال “ وچ لکھدے نيں ۔
- ”اقبال کہندا اے کہ عورت نوں وی اوہی انسانی حقوق حاصل نيں جو مرد نوں لیکن دونے دا دائرہ عمل وکھ وکھ اے دونے اپنی اپنی استعداداں دے مطابق اک دوسرے دے نال تعاون عمل کرکے تمدن دی خدمت انجام دے سکدے نيں۔ اوہ (اقبال ) مرد تے عورت دی مکمل مساوات دا قائل نہ سی۔ “
عورت اُتے مرد دی برتری دی وجہ اقبال دی نظر وچ اوہی اے جو اسلام نے دسی اے کہ عورت دا دائرہ کار مرد دی نسبت مختلف اے اس لحاظ توں انہاں دے درمیان مکمل مساوات دا نظریہ درست نئيں۔ اس عدم مساوات دا فائدہ وی بالواسطہ طور اُتے عورت نوں ہی پہنچکيا اے تے اس دی حفاظت کيتی ذمہ داری مرد اُتے آندی اے۔
اک زندہ حقیقت مرے سینے میں ہے مستور
کیا سمجھے گا وہ جس کی رگو ں میں ہے لہو سرد
نے پردہ، نہ تعلیم، نئی ہو کہ پرانی
نسوانیت زن کا نگہبان ہے فقط مرد
جس قوم نے اس زندہ حقیقت کو نہ پایا
اس قوم کا خورشید بہت جلد ہوا زرد
ایہی احتیاج تے کمزوری و ہ نکتہ اے جس دے باعث مر د نوں عورت اُتے کسی قدر برتری حاصل اے تے ایہ تقاضائے فطرت اے۔ اس دے خلاف عمل کرنے توں معاشرے وچ انتشار لازم آندا اے۔
پردہ سودھو
اقبال عورت دے ليے پردہ دے حامی نيں کیونجے شرعی پردہ عورت دے کسی سرگرمی وچ حائل نئيں ہُندا۔ بلکہ اس وچ اک عورت زندگی دی ہر سرگرمی وچ حصہ لے سکدی اے تے لیندی رہی اے اسلام وچ پردہ دا معیار مروجہ برقع ہر گز نئيں اے ايسے برقع دے بارے وچ کِسے شاعر نے بڑ ا چنگا شعر کہیا اے۔
بے حجابی یہ کہ ہر شے سے ہے جلوہ آشکار
اس پہ پردہ یہ کہ صورت آج تک نادید ہے
بلکہ اصل پردہ اوہ بے حجابی تے نمود و نمائش توں پ رہی ز تے شرم و حیا دے مکمل احساس دا ناں اے تے ایہ پردہ عورت دے ليے اپنے دائرہ دا ر وچ کِسے سرگرمی دی رکاوٹ نئيں بندا۔ اقبال دی نظر وچ اصل گل ایہ اے کہ آدمی دی شخصیت تے حقیقت ذات اُتے پردہ نہ پيا ہوئے تے اس دی خودی آشکار ہوئے چکی ہوئے۔
بہت رنگ بدلے سپہر بریں نے
خُدایا یہ دنیا جہاں تھی وہیں ہے
تفاوت نہ دیکھا زن و شو میں، میں نے
وہ خلوت نشیں ہے! یہ خلوت نشیں ہے!
ابھی تک ہے پردے میں اولاد آدم
کسی کی خودی آشکارا نہیں ہے
اس بارے وچ پروفیسر عزیز احمد اپنی کتاب ”اقبال نويں تشکیل “ وچ لکھدے نيں :
- ” اقبال دے نزدیک عورت تے مرد دونے مل کے کائنات عشق دی تخلیق کردے نيں عورت زندگی دی اگ دی خازن اے اوہ انسانیت دی اگ وچ اپنے آپ نوں جھونکتی اے۔ تے اس اگ دی تپش توں ارتقاءپزیر انسان پیدا ہُندے نيں۔ ۔۔۔ اقبال دے نزدیک عورت نوں خلوت دی ضرورت اے تے مرد نوں جلوت کيتی۔ “
ایہی وجہ اے کہ اقبال، عورت دی بے پردگی دے خلاف نيں انہاں دے خیال وچ پرد ہ وچ رہ کے ہی عورت نوں اپنی ذات دے امکانات نوں سمجھنے دا موقع ملدا اے۔ گھر دے ماحول وچ اوہ سماجی خرابیاں توں محفوظ رہ کے خاندان دی تعمیر دا فرض ادا کردی اے۔ جو معاشرہ دی بنیادی اکائی اے۔ تے سب توں وڈی گل ایہ کہ اپنے گھر وچ اوہ یکسوئی دے نال آئند ہ نسل دی تربیت دا اہم فریضہ انجام دیندی اے اس دے برخلاف جدوں پردے توں باہر آجاندی اے تاں زیب و زینت، نمائش، بے باکی، بے حیائی تے ذہنی پراگندگی دا شکار ہوئے جاندی اے چنانچہ ایہ فطری اصول اے کہ عورت دے ذاتی جوہر خلوت وچ کھلدے نيں جلوت وچ نئيں۔ ”خلوت“ دے عنوان توں اک نظم وچ اقبال نے کہیا اے۔
رسوا کیا اس دور کو جلوت کی ہوس نے
روشن ہے نگہ آئنہ دل ہے مکدر
بڑھ جاتا ہے جب ذوق نظر اپنی حدوں سے
ہو جاتے ہیں افکار پراگندہ و ابتر
آغوش صدف جس کے نصیبوں میں نہیں ہے
وہ قطرہ نیساں کبھی بنتا نہیں گوہر
خلوت میں خودی ہوتی ہے خود گیر و لیکن
خلوت نہیں اب دیر و حرم میں بھی میسر!
عورتاں دی تعلیم سودھو
اقبال عورت دے ليے تعلیم نوں ضروری سمجھدے نيں لیکن اس تعلیم دا نصاب ایسا ہونا چاہیے جو عورت نوں اس دے فرائض تے اس دی صلاحیتاں توں آگاہ کرے تے اس دی بنیاد دین دے عالمگیر اُصولاں اُتے ہونی چاہیے۔ صرف دنیاوی تعلیم تے ايسے قسم دی تعلیم جو عورت نوں ناں نہاد آزادی دی جانب راغت کردی ہوئے۔ بھیانک نتائج دی حامل ہوئے گی۔
تہذیب فرنگی ہے اگر مرگ امومت
ہے حضرت انسان کے ليے اس کا ثمرموت
جس علم کی تاثیر سے زن ہوتی ہے نازن
کہتے ہیں اسی علم کو اربابِ نظر موت
بیگانہ رہے دیں سے اگر مدرسہ زن
ہے عشق و محبت کے ليے علم و ہنر موت
اقبال دے خیال وچ جے علم و ہنر دے میدان وچ کوئی وڈا کارنامہ انجام دے سکے تاں اس دا مرتبہ کم نئيں ہوئے جاندا۔ اس دے ليے ایہ شرف ہی بہت وڈا اے کہ زندگی دے ہر میدان وچ دا رہائے نمایاں انجام دینے والے مشاہیر اس دی گود وچ پروان چڑھدے نيں تے دنیا دا کوئی انسان نئيں جو اس دا ممنونِ احسان نہ ہوئے۔
وجود زن سے ہے تصویر کائنات میں رنگ
اسی کے ساز سے ہے زندگی کا سوز ِ دروں
شرف میں بڑھ کر ثریا سے مشت خا ک اس کی
کہ ہر شرف ہے اسی درج کادر مکنوں!
مکالمات فلاطوں نہ لکھ سکی لیکن!
اسی کے شعلے سے ٹوٹا شرار افلاطوں
آزادی نسواں سودھو
اقبال اگرچہ عورتاں دے ليے صحیح تعلیم، انہاں دی حقیقی آزادی تے انہاں دی ترقی دے خواہاں نيں۔ لیکن آزادی نسواں دے مغربی تصور نوں قبول کرنے دے ليے اوہ تیار نئيں نيں اس آزادی توں انہاں دی نظر وچ عورتاں دیاں مشکلاں آسان نئيں بلکہ تے پیچیدہ ہوئے جاواں گی۔ تے اس طرح ایہ تحریک عورت نوں آزاد نئيں بلکہ بے شمار مسائل دا غلام بنا دے گی۔ ثبوت دے طور اُتے مغربی معاشرہ دی مثال نوں اوہ سامنے رکھدے اے ں جس نے عورت نوں بے بنیاد آزادی دے دتی سی تاں ہن اوہ اس دے ليے درد ِ سر دا باعث بنی ہوئی اے۔ کہ مرد و زن دا رشتہ وی کٹ کر رہ گیا اے۔
ہزار بار حکیموں نے اس کو سلجھایا!
مگر یہ مسئلہ زن رہا وہیں کا وہیں
قصور زن کا نہیں ہے کچھ اس خرابی میں
گواہ اس کی شرافت پہ ہیں مہ پرویں
فساد کا ہے فرنگی معاشرت میں ظہور!
کہ مرد سادہ ہے بے چارہ زن شناس نہیں
اقبال دی نظر وچ آزادی نسواں یا آزادی رجال دے نعرے کوئی معنی نئيں رکھدے بلکہ انتہائی گمراہ کن نيں۔ کیونجے عورت تے مرد دوناں نوں مل کے زندگی دا بجھ اُٹھانا ہُندا اے۔ تے زندگی نوں اگے ودھانے تے سنوارنے دے ليے دونے دے باہمی تعاون ربط تے ہم آہنگی دی ضرورت ہُندی اے دونے دے کامل تعاون دے بغیر زندگی کاکم ادھورا تے اس دی رونق پھیکی رہ جاندی اے۔ اس ليے انہاں دوناں نوں اپنے فطری حدود وچ اپنی صلاحیتاں نوں بروئے کار لاندے ہوئے زندگی نوں بنانے سنوارنے دا کم کرنا چاہیے تے اک دوسرے دا ساتھی ثابت ہونا چاہیے۔ نہ کہ مدمقابل چنانچہ آزادی نسواں دے بارے وچ اوہ فیصلہ عورت اُتے ہی چھڈ تے نيں کہ اوہ خود سوچے کہ اس دے ليے بہتر کيتا اے۔
اس بحث کا کچھ فیصلہ میں کر نہیں کر سکتا
گو خوب سمجھتا ہوں کہ یہ زہر ہے، وہ قند
کیا فائدہ کچھ کہہ کے بنوں اور بھی معتوب
پہلے ہی خفا مجھ سے ہیں تہذیب کے فرزند
اس راز کو عورت کی بصیرت ہی کرے فاش
مجبور ہیں، معذور ہیں، مردان خرد مند
کیا چیز ہے آرائش و قیمت میں زیادہ
آزادی نسواں کہ زمرد کا گلوبند!
امومیت سودھو
اقبال دی نظر وچ عورت دی عظمت دا راز اس دے فرض امومیت وچ پوشیدہ اے معاشرتی تے سماجی زندگی وچ ماں نوں مرکز ی حیثیت حاصل اے۔ تے خانداناں دی زندگی ايسے جذبہ امومیت توں ہی وابستہ اے۔ ماں دی گود پہلا دبستان اے جو انسان نوں اخلاق تے شرافت دا سبق سکھاندا اے۔ جس قوم دی ماواں بلند خیال عالی ہمت تے شائستہ و مہذب ہوئے گی اس قوم دے بچے یقینا چنگا معاشرہ تعمیر کرنے دے قابل بن سکن گے۔ گھر توں باہر دی زندگی وچ مرد نوں فوقیت حاصل ہُندی اے۔ لیکن گھر دے اندر دی زندگی وچ عورت نوں فوقیت حاصل اے۔ کیونجے اس دے ذمہ نويں نسل دی پرورش ہُندی اے۔ تے اس نويں نسل دی صحیح پرورش و پرداخت اُتے قوم دے مسپہلے دا دارمدار ہُندا اے۔ اس ليے عورت دا شرف و امتیاز اس دی ماں ہونے دی وجہ توں اے۔ جس قوم دیاں عورتاں فرائض ِ امومت ادا کرنے توں کترانے لگتی اے اس دا معاشرتی نظام درہم برہم ہوئے جاندا اے۔ اس دا عائلی نظام انتشار دا شکار ہوئے جاندا اے۔ افراد خاندان دے درمیان رشتہ عورت کمزور پے جاندا اے۔ تے اخلاقی خوبیاں دم توڑ دیندی نيں۔ مغربی تمد ن دی اقدار عالیہ نوں اس ليے زوال آگیاہے کہ اوتھے دی عورت آزادی دے ناں جذبہ امومت توں وی محروم ہُندی چلی جا رہی اے۔
کوئی پوچھے حکیم یورپ سے
ہند و یونان ہیں جس کے حلقہ بگوش!
کیا یہی ہے معاشرت کا کمال
مرد بے کار و زن تہی آغوش!
عورتاں دے ليے مغربی تعلیم دی وی اقبال ايسے ليے مخالفت کردے نيں کہ اس توں ماں دی مامتا دی روایت کمزور پڑدی اے تے عورت اپنی فطری خصوصیات توں محروم ہوئے جاندی اے۔
اقبال دی نظر وچ دنیا دی تمام سرگرمیاں دی اصل ماں دی ذات اے، ماں دی ذات امین ممکنات ہُندی اے تے دنیا دے انقلابات مائاں دی گود وچ ہی پرور ش پاندے نيں۔ ايسے ليے ماں دی ہستی کسی قوم دے ليے سب توں زیادہ قیمتی متاع ہُندی اے۔ جو قوم اپنی مائاں دی قدر نئيں کردی اس دا نظام ہستی بہت جلد بکھر جاندا اے۔
جہاں رامحکمی از اُمیات ست
نہاد شان امین ممکنا ت ست
اگر ایں نکتہ را قومی نداند
نظام کروبارش بے ثبات ست
ماں دی ہستی اس قدر بلند مرتبت اے کہ قوم کہ حال و مسپہلے انہاں دے فیض توں ترتیب پاندا اے۔ قوم دی تقدیر بنانے وچ ماں دا کردار بنیادی اے اس ليے عورت نوں چاہیے کہ فرض امومیت دی ادائیگی وچ اپنی پوری صلاحیتاں صرف کر دتی کہ اس دی خودی دا استحکام ايسے ذریعہ توں ہُندا اے۔
مثالی کردار سودھو
اقبال نے حضرت فاطمہ دے کردار نوں عورتاں دے ليے مثال تے نصب العین قرار دتا اے بے ٹی، بیوی تے ماں دی حیثیت توں حضرت فاطمہ نے جو زندگی بسر دی اوہ دنیا دے تما م عورتاں دے ليے نمونہ اے۔
فررع تسلیم را حاصل بتول
مادراں راسوہ کامل بتول
فطرت تو جذبہ ہا دارد بلند
چشم ہوش از اُسوہ زُ ہرا مند
اقبال دے نزدیک انسانی خودی دے بنیادی اوصاف فقر، قوت، حریت تے سادگی توں عبارت نيں تے ایہ تمام حضرت فاطمہ دی زندگی وچ بدرجہ اتم جمع ہوئے گئے سن ۔ انہاں اوصاف نے انہاں دے اُسوہ نوں عورتاں دے ليے رہندی دنیا تک مثالی بنا دتا اے۔ تے انہاں دی ہستی دی سب توں ودھ کریہ دلیل اے کہ حضرت امام حسین ورگی عظیم و مدبر شخصیت نوں انہاں نے اپنی آغوش وچ پروان چڑھایا۔ اقبال دی نظر وچ عورت دے بطن توں جے اک ایسا آدمی پیدا ہوئے جائے جو حق پرستی تے حق دی خدمت نوں اپنی زندگی دا نصب العین تے مقصد قرار دے تاں اس عورت نے گویا اپنی زندگی دے منشاءکو پورا کر دتا۔ ايسے ليے اوہ مسلمان عورتاں توں مخاطب ہوئے کرکہندے نيں۔
اگر پندے ز درد پشے پذیری
ہزار اُمت بمیرد تو نہ میری!
بتو ے باش و پنہاں شواز یں عصر
کہ در آغوش شبیرے بگیری!
حاصل کلام سودھو
عورت دے حوالے توں اقبال دے خیالات دا ہر پہلو جائزہ لینے دے بعد ایہ الزام قطعاً بے بنیاد ثابت ہوئے جاندا اے کہ انہاں نے عورت دے متعلق تنگ نظری تے تعصب توں دا م لیا اے دراصل انہاں دے افکار دی بنیاد اسلامی تعلیمات اُتے اے تے عورت دے متعلق وی اوہ انہاں حدود و قیود دے حامی نيں جو اسلام نے مقرر کيتیاں نيں۔ ے ہ حدود و قیود عورت نوں نہ تاں اس قدر پابند بناندی نيں جو پردہ دے مروجہ تصور نے سمجھ لیا اے۔ تے نہ اس قدر آزادی دیندی نيں جو مغرب نے عورت نوں دے دتی اے۔ نہ ایہ پردہ اسلام دا مقصد اے تے نہ ایہ آزادی اسلام دیندا اے۔ اسلام عورت دے ليے ایداں دے ماحول تے مقام دا حامی اے جس وچ اوہ اپنی تمام تر صلاحیتاں بہتر طور اُتے استعمال کرسکے تے ایہی گل اقبال نے کہی اے ایہ فطرت دے وی عین مطابق اے اس دی خلاف ورزی معاشرت وچ لازماً بگاڑ تے نتشار دا باعث بندی اے۔