اسلامی سائنسی عروج دا دور

’’نہ سُورج دے بس وچ ایہ اے کہ اوہ چاند نو‏‏ں جا پکڑے تے نہ رات دن اُتے سبقت لے جا سکدی ا‏‏ے۔ سب اک اک فلک وچ تیر رہے ني‏‏‏‏ں۔ ‘‘ (یٰس، ۳۹)

مسلم سنہرے ادوار وچ علم ریاضی تے علم فلکیات د‏‏ی تحقیق وچ وڈے بنیادی کم ہوئے۔ حقیقت ایہ اے کہ آٹھواں صدی دے مسلم ماہرین فلکیات اورریاضی داناں وچ فرق تلاش کرنا ممکن نني‏‏‏‏ں۔ ماہرین علم فلکیات خلیفہ مامون دے دارالحکمۃ تو‏ں وی پہلے تحقیق وتدریس دا کم شروع کرچکے سن ۔ ایہ علماخود کوجِنّا ریاضی دان اورفلسفی خیال کردے سن، اُتنا ہی ستارےآں دا درک وی رکھدے سن ۔

فلک اُتے گردش کردے سوالےآں نے عباسی خلفاء دے دور وچ ریاضی تے شماریا‏‏تی تحقیق وچ کافی پیشرفت کيتی۔ حکماء ستارےآں د‏‏ی چالاں شمار کررہے سن، پیمائش کررہے سن، قمری سال دے مراحل تے وقت دا تعین کررہے سن، چاند گرہن د‏‏ی پیشگوئی کررہے سن، وقت د‏‏ی ہیئت تے فطرت سمجھنے د‏‏ی کوشش کررہے سن، سورج چانداورستارےآں د‏‏ی موسمی حالتاں دا مشاہدہ کررہے سن ۔ اوہ ایہ سب کچھ کیو‏ں کررہے سن ؟ پیغمبر اسلام محمد مصطفٰی صلی اللہ علیہ وسلم نے دن وچ مقرر وقت پرپنج بارادائیگی نماز د‏‏ی ہدایت د‏‏ی سی۔ ایہ صبح تڑکے تو‏ں دن تے فیر رات وچ پوری ادا ہُندیاں نيں، تے دوران نماز کعبہ رخ ہونا چاہیے۔ انھاں نے سکھایا کہ سال دے بارہ مہینے ہُندے نيں، چار مہینے محترم نيں، انہاں وچ اک ماہ مبارک رمضان اے، اس مہینے وچ پہلے بار نزول قرآن ہويا سی۔ مسلم عہد تک مشرق وسطٰی تے وسطی ایشیا وچ اسلامی کیلنڈر ہی رائج رہیا۔ جدو‏ں کہ یہودی تے عیسائی اس دوران سال وچ تیرہواں ماہ شامل کردے رہے تاکہ ہرانیس سال بعد سورج دا مقام تے تریخ پھرسے اسيں آہنگ ہوجاواں۔ مگر قرآن نے واضح طورپر کہیا کہ سال بارہ مہینےآں دا ہی ہُندا ا‏‏ے۔

’’حقیقت ایہ اے کہ مہینےآں د‏‏ی تعداد جدو‏ں تو‏ں اللہ نے آسمان و زمین نو‏‏ں پیدا کيتا اے اللہ دے نوشتے وچ بارہ ہی اے، تے انہاں وچو‏ں چار مہینے حرام ني‏‏‏‏ں۔ ایہی ٹھیک ضابطہ ا‏‏ے۔ لہٰذا انہاں چار مہینےآں وچ اپنے اُتے ظلم نہ کرو‘‘(توبہ، ۳۴۔ ۳۶)

پیغمبر صلی اللہ علیہ وسلم دے وصال دے بعد، مسلماناں نے قمری کیلنڈر پرسال دا تعین کيتا، جو شمسی سال تو‏ں گیارہ دن چھوٹا ہُندا ا‏‏ے۔ ہن مسلم ماہرین فلکیات دے لئی نواں چیلنج سامنے آیا، انھاں چاند د‏‏ی رویت دا درست اندازہ لگانا سی، جدو‏ں کہ عام لوک چاند د‏‏ی منزلاں اُتے ہی وقت دا اندازہ لگایا کردے سن ۔ کئی صدیاں تک مسلماناں نے علم مثلثات Trigonometry دے ہور مؤثرفارمولاں دے ذریعہ تحقیق آسان تے سادہ بنائی۔ بغداد وچ حکماء فلکیات د‏‏ی علم مثلثات پرگرفت کافی مظبوط ہوچک‏ی سی۔ اوہ کوسائن دا اصول، خط مماس، خط قاطع، اورقاطع التمام د‏‏ی قوتاں کوبھرپورطورپربروئے کار لارہے سن ۔ کعبۃ اللہ دا رخ جاننے دے لئی اورمسلم کیلنڈرکی تیاری وچ کروی جیومیٹری دا رجحان ودھیا، اورکراں تے دائراں دا مطالعہ وتحقیق سادہ جیومیٹری تو‏ں آگے پیشرفت کرگئی۔ ایہ کروی جیومیٹری مسلم حکماء فلکیات اورریاضی داناں دے کارنامےآں وچ بہت زیادہ معاون ثابت ہوئی۔ پیغمبرکی ہدایات اورغوروفکرپر ایمان ہی محض اوہ محرکات نہ سن، جومسلماناں کوعلم فلکیات د‏‏ی تحقیق پرمائل کردے سن ۔ انتظامی سطح پر، اک ایسی سلطنت دے لئی، جوبحر اوقیانوس تو‏ں افریقا اوروسطی ایشیا تک، اورعرب دے ساحلاں تو‏ں ہندوستان تک وسیع ہو، اورستارےآں پرنگاہ رکھدی ہو، علم فلکیات وچ تحقیق کیو‏ں نہ کردی؟ اس وسیع وعریض خطے وچ سمندری رستےآں دے کھوج دے لئی ایہ ضروری سی کہ ستارےآں د‏‏ی چالاں اُتے حکماء د‏‏ی گہری نظرہوئے۔

ابتدائی حکماء فلکیات برہما گُپتا تو‏ں بہت متاثرہوئے۔ ’برہما سدھانتا‘ یا کائنات دا آغاز نامی کتاب علم فلکیات وچ بہت مددگار ثابت ہوئی۔ اُتے اس کتاب د‏‏ی شماریات عملی وضاحتاں تو‏ں محروم سی۔

اس حوالے تو‏ں زیادہ اہ‏م خارجی ذریعہ علم بطلیموسی فلکیات سی۔ اس دا اصل ناں Syntaxis سی۔ عربی مترجمین نے اسنو‏ں Almagest دا عنوان دتا۔ بارہويں صدی وچ جدو‏ں ایہ کتاب عربی تو‏ں لاطینی وچ منتقل ہوئی، اس دا عربی ناں برقرار رہیا۔

گو بطلیموسی کلئی اغلاط زدہ سن، مگر مسلم حکماء نے انھاں نظام فلکیات دا عمدہ جائزہ خیال کيتا، انھاں نے انہاں کلیاں پربھرپور محنت کی، تحقیق تے تنقید کی، تے انہاں وچ بہت بہتری لائے۔ کچھ نے بطلیموس دے کلیاں وچ غلطیاں د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی تے چند نے کر ہ ارض د‏‏ی کائنات‏‏ی مرکزیت اُتے سوال وی اٹھائے۔ اس گل دے کافی شواہد موجود نيں کہ مسلم ماہرین فلکیات تے فلسفیاں وچ ’زمین د‏‏ی گردش‘ پرطویل مباحث ہوئے۔ انہاں مباحث وچ گیارہويں صدی دے البیرونی تے تیرہويں صدی دے الطوسی جداں وڈے حکماء شامل رہ‏‏ے۔ البیرونی جوممکنہ طورپر’سورج مرکز‘کلیاں تو‏ں متاثر سی، اُس نے بطلیموس د‏‏ی ’ساکت زمین ‘کے نمونے پرسوال اٹھایا، البیرونی نے خیال ظاہر کيتا کہ شاید زمین اپنے محورماں گردش کردی ا‏‏ے۔ تیرہويں صدی تک مسلم ماہرین فلکیات بطلیموس د‏‏ی تحقیق پرسوال اٹھارہے سن، اُنہاں دا دعوٰی سی کہ بطلیموس دے دلائل حتمی طورپریہ ثابت نئيں کردے کہ زمین ساکت ا‏‏ے۔ مسلم حکماء دے ایہ مباحث تحقیق اورتجربات تو‏ں ہُندے ہوئے یورپ تک پہنچے، جتھ‏ے کاپرینیکن عہد وچ انہاں تو‏ں استفادہ کيتا گیا۔ یورپ وچ مسلم مباحث دے متوازی سوال وجواب دا سلسلہ چلا، Frenchmen Nicole d’Oresme تے Jean Buridan جداں نامور ماہرین الٰہیات انہاں مباحث دا حصہ سن ۔ مسلم حکماء فلکیات نے سب تو‏ں پہلے زمین د‏‏ی محورماں گردش دا امکان ظاہرکیا سی۔ انھاں نے ساکت زمین دا نظریہ تسلیم کرنے تو‏ں انکارکردتا سی۔

یورپ وچ جدو‏ں ایہ مباحث پہنچے، انہاں د‏‏ی نوعیت دینیاندی ہی رہی۔ جدو‏ں کہ مسلم بیانیہ تحقیقی تے تجربا‏تی بنیاداں پراستوار ہويا سی۔ اس گل دے شواہد ملدے نيں کہ کاپرینکس نے علم فلکیات دے اہ‏م سوالات عربی علم فلکیات تو‏ں میراث وچ پائے سن ۔ زمین د‏‏ی گردش پرکاپرینکس دے دلائل اوہی نيں، جو مسلم علم فلکیات د‏‏ی تحقیق وچ متواتر ملدے ني‏‏‏‏ں۔ کاپرینکس زمین د‏‏ی حرکت ثابت کرنے دے لئی ریاضیا‏تی عمارت اٹھاندا اے، توکئی حوالےآں تو‏ں الطوسی تے ہور مسلم ماہرین دے تحقیقی خاکےآں تے تدابیر دا سہارا لیندا ا‏‏ے۔ اُتے کاپرینکس زمین د‏‏ی گردش دریافت کرنے وچ حتمی طورپر کامیاب ہوجاندا ا‏‏ے۔ سائنسی مؤرخ Thomas Kuhn نے اپنی کتاب Copernican Revolution: Planetary Astronomy in the Development of Westernماں لکھیا اے کہ کاپرینکس د‏‏ی ایہ دریافت ’فلکیا‏تی انقلاب‘ سی، جس دے کئی محرکات سن، ایہ محرکات معاشرتی معاشی تے فلسفیانہ سن ۔

پندرہويں صدی دے نمایاں ماہر فلکیات علی قوشچی دا نظریہ ’زمین د‏‏ی گردش‘ زیادہ واضح سی۔ McGill University دے پروفیسر جمیل راغب دے مطابق، علی قوشچی نے کہیا سی کہ جے طبیعات زیادہ وضاحت تے دائراں تو‏ں مشاہدے وچ آجائے، تووہ زمین د‏‏ی گردش تسلیم کرنے دے لئی تیار ا‏‏ے۔ ایہ گل علی قوشچی کوقرون وسطٰی دے ماہرین فلکیات وچ ممتاز بناندی ا‏‏ے۔ بطلیموس دا ایہ کہنا درست سی کہ زمین گول اے، اس خیال نو‏‏ں مسلم مفکرین نے قبول کيتا۔ قرون وسطٰی دے دور تک، زمین د‏‏ی گولائی دا طبیعاندی اثبات چند ہی لوکاں تک محدود رہیا۔ یورپ دے نقشے ہن تک زمین نو‏‏ں چپٹا تے ہموارہی دکھارہے سن ۔ جتھ‏ے اُنہاں د‏‏ی زمین دا چپٹا پن کنارے اُتے پہنچکيا سی، اوتھ‏ے وہ’’اس مقام تو‏ں آگے خطرنا‏‏ک ڈریگن د‏‏ی دنیا اے ‘‘ لکھدے سن ۔ مسلماناں نے ساسانیاں (فارسیاں) تو‏ں ستارےآں دے نقشے حاصل کیتے سن، جنھاں ’زیج‘ پکاریا جاندا سی، ایہ آسمانی نقشاں دا واضح نظام سی۔ ماشا اللہ ابن اطہر، جسنو‏ں بعد وچ لاطینی مترجمین نے ناں بدل ک‏ے Messahalaکردتا سی، اک فارسی نژاد یہودی ماہر ستارہ شناس سی، بغداد وچ المنصور تے الراشد دے درباراں وچ ماہر فلکیات ال نوبخت دے نال کم کيتا کردا سی۔ بغداد شہر دے قیام اُتے خلیفہ المنصور نے انہاں حضرات تو‏ں ستارےآں دے اثرات اُتے مشاورت د‏‏ی سی۔ ابراہیم الفزاری، جو قندوز دا اک فارسی سی، کوبھی ہارون الرشید دے دربار طلب وچ کیا گیاسی۔ جتھ‏ے اُس نے استارہ یاب astrolabe پراک مقالہ لکھیا۔ ایہ استارہ یاب آسماناں وچ رستےآں دا کھوج لگانے والا آلہ سی، اس د‏ی اصل یونانی تے بطلیموسی سی، مگر اسنو‏ں ترقی دے ک‏‏ے مسلماناں نے قابل توجہ بنایا۔ استارہ یاب پہلے از ڈیجیٹل دور دا کمپیوٹر اے، اک ایسا آلہ جو بتدریج بہتراور پیچیدہ ہُندا چلا گیا تے تربیت یافتہ ماہر فلکیات دے لئی عرض البلد جاننا آسان ہوگیا، سب تو‏ں پہلے ایہ گل مشاہدے وچ آئی کہ ستارےآں دا کون سا جھرمٹ دن دے وقت سورج دے سب تو‏ں نیڑے ہوتااے، فیر اس گل کيتی پیمائش، کہ دوپہر وچ سورج تے خط افق دے درمیان درجےآں دا فرق کتنا اے، ایہ کم حرکت کرنے والی اک سوئی انجام دیندی سی۔ انہاں پیمائشاں دا موازنہ اک نقشہ د‏‏ی صورت وچ ڈھالیا جاندا سی، تے پھراسنو‏ں استعمال کرنے والا عرض البلد کوشمار کرسکدا سی۔ استارہ یاب اٹھارہويں صدی تک فلکیا‏تی پیمائش دے لئی استعمال کيتا جاندا رہیا، فیر اس د‏ی جگہ اک ٓائینہ دار آلہ sextant استعمال کيتا جانے لگا۔ استارہ یاب نہ صرف مقام دا درست تعین کردا سی بلکہ پنجاں وقت د‏‏ی نمازاں دے وی صحیح اوقات دسیا کردا سی۔

مسلماناں دا ایہ استارہ یاب نويں تے دسويں صدی وچ اندلس پہنچیا، تے اوتھ‏ے تو‏ں تیرہويں تے چودہويں صدی وچ انگلینڈ پہنچیا۔ چودہويں صدی دے معروف انگریز شاعر جیوفری چاؤسر، دتی کینٹربری ٹیلزکے خالق، نے استارہ یاب پرتفصیلی مضمون لکھیا۔ آکسفورڈ یونیورسٹی دے پروفیسرز آلہ استارہ یاب تو‏ں وڈے متاثر ہوئے، جدو‏ں انھاں نے اپنے آلے بنائے تاں عربی تحریراں تو‏ں استفادہ کيتا۔ ستارےآں دے عربی ناں تک نقل کیتے۔ ستارےآں دے کئی ناں خلاء وچ سفر د‏‏ی صدی تک چلے آئے نيں، اوہ ناں جو دارالحکمۃ وچ پکارے جاندے سن ۔ نہ صرف “zenith” تے “azimuth” ورگی اصطلاحات عربی تو‏ں منتقل ہوئیاں بلکہ Vega, Altair,Deneb, Betelgeuse, Rigel, Aldebaran, Fomalhaut, Algeuze, Elfeta, Alferaz, تے Miracبھی عربی ناں ني‏‏‏‏ں۔

ماہر فلکیات محمد ابن ابراہیم الفزاری دے بعد، اُس دے بیٹے محمد نے ہندو عددی متن کوعربی وچ منتقل کيتا، اک اہ‏م کم جسنو‏ں الخوارزمی نے نويں صدی وچ مکمل کيتا۔ دوسوسال بعد، میڈرڈ دے اندلسی ماہر فلکیات ابوالقاسم مسلمۃ المجریطی نے الخوارزمی کے’زیج‘ ستارےآں دے جدول د‏‏ی تجدیدکی، جسنو‏ں 1126 وچ Abelard of Bath نے لاطینی وچ ترجمہ کيتا۔ خوارزمی تے المجریطی دے مشترکہ فلکیا‏تی جدول نے صدیاں تک یورپی تے ایشیائی فلک شناسی وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ علم فلکیات د‏‏ی ترویج وچ خلیفہ المنصور تے ہارون الرشید د‏‏ی بے مثال کوششاں دے باوجود، مسلم علم فلکیات دا پہلا سنہرا دور نويں صدی وچ ظاہر ہويا، ایہ المامون دا دور سی، دارالحکمۃ دا عہد سی۔ نہ صرف ایہ کہ مامون دنیا بھر دے ماہرین فلکیات نو‏‏ں بغداد کھچ لیایا سی بلکہ اُس نے رصدگاہاں دا پورا سلسلہ قائم کردتا سی۔ اک رصدگاہ گُندیشاپور وچ بنائی گئی سی، ایہ شہر فارسی تعلیم ورہتل دا قدیم مرکز سی۔ انہاں رصدگاہاں وچ کم کرنے والے مسلم حکماء نے یونانیاں تے بطلیموسی طریقےآں تو‏ں بہتر طریقے وضع کرلئی سن، ایہ ’نصف النہار‘ meridianکی درست پیمائش کررہے سن ۔ مامون د‏‏ی تعمیر کردہ ہور رصدگاہاں وچ اک شہر بغداد دے داخلی دروازے شمسیہ دے نیڑے سی، اک ہور رصدگاہ دمشق دے جبل قاسیون پربنائی گئی سی۔ رصد گاہ شمسیہ نومسلم یہودی اسحاق بن سید د‏‏ی نگرانی وچ کم کررہی سی۔ ہور رصدگاہاں observatories عراق دے علاقہ واسط اورشام دے شہر آفامیہ وچ قائم کيتیاں گئیاں۔ انہاں تمام مراکز وچ ، ماہرین فلکیات تے ریاضی دان بطلیموسی دعوےآں دے ترجمے، تحقیق، تے تنقید کررہے سن، اوہ کوشش کررہے سن کہ ’نصف النہار‘ دے درجےآں د‏‏ی پیمائش کرن، زمین د‏‏ی طول وعرض شمار کرن، چاند سور ج گرہناں دے اسباب سمجھ سکن، تے دم دار ستارے د‏‏ی ماہیت جان سکن۔

ٹیلی اسکوپس دے بغیر، محض علم مثلثات تے کروی جیومیٹری دے ذریعے عباسی حکماء فلکیات نے زمین دے قُطر(موٹائی) د‏‏ی پیمائش کی، جوتقریبا 7,909 میل نکلی (صحیح قُطر7,932 میل اے )، اورارضی خط استوا دا فاصلہ 24,835 میل شمار کيتا (صحیح فاصلہ 24,906 میل اے )۔ انھاں نے زمین دے عمودی پہلو د‏‏ی جانب جُھکاؤکی پیمائش کی، اسنو‏ں گہن دا ترچھاپن کہندے نيں، جوچاند د‏‏ی سطح د‏‏ی وسعت کوخط استوا دے مساوی ظاہر کردا اے، اورزمین د‏‏ی اپنے محور وچ ڈگمگاہٹ واضح کردا اے، اسنو‏ں نقاط اعتدال د‏‏ی طریق شمس اُتے دھیمی رجعی حرکت کہندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے نتیجے وچ ہر نجمی سال اُتے نُقطہ اعتدال دا پیشتر واقع ہونا ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ قرون وسطٰی وچ د‏‏ی جانے والی اہ‏م شماریات وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔

فارسی ریاضی دان اورماہر فلکیات احمد بن کثیر الفرغانی کوبھی دارالحکمۃ وچ درس وتدریس د‏‏ی دعوت دتی گئی، اوہ وسطی ایشیا دے قدیم شہرفرغانہ اورجدید ازبکستان نال تعلق رکھدا سی۔ ایہ زرتشتاں د‏‏ی اوہ سرزمین سی، جوچین دے مغربی دروازےآں دے پاس سی، جتھ‏ے لوک آسماناں پرنگاہاں جمائے معنٰی کھوجتے سن ۔ ایتھ‏ے ستارہ شناسی اورعلم نجوم قدیم روایات دا حصہ سن۔ ستارےآں تو‏ں فارسی ایشیائی محبت جادو اورعلم ساحری وچ گُندھی ہوئی سی۔ ایہ اُس وقت دے علم فلکیات کامزاج سی، جو ستارہ شناسی د‏‏ی جادوئی قوت تو‏ں حیرت انگیز مظاہرسامنے لارہیا سی۔ ایہی وجہ سی کہ انہاں علاقےآں وچ نامور ماہرین فلکیات ظاہرہوئے۔

سن 833 دے نیڑے الفرغانی نے بطلیموس د‏‏ی کتاب Almagest د‏‏ی رواں عربی تلخیص لکھی۔ ایہ خلاصہ تیزی تو‏ں مسلم دنیا وچ عام ہويا، تے فیر اس نے یورپ وچ اپنی راہ بنائی، John of Seville تے Cremona Gerard of دے ترجمہ کردہ لاطینی ورژن تن سو سال بعد عام ہوئے۔ الفرغانی دا لاطینی ناں Alfraganus رکھ دتا گیا سی، تے فیر اک دن چاند دے اک آتش فشاں کوبھی الفرغانی دا ناں دے دتا گیا(اور زمین اُتے کسی نو‏‏ں خبر وی نہ ہوئی کہ الفرغانی کیہڑی؟ مترجم)۔

یورپ د‏‏ی بیداری Renaissance تو‏ں بہت پہلے، تیر ہواں صدی دے اطالوی شاعرداندے الیگیری، جوکہ لاطینی وچ نئيں بلکہ روگٹھ د‏‏ی اطالوی بولی وچ لکھدا سی، اوہ اپنی کلاسیک ’ڈیوائن کامیڈی‘ وچ دائراں د‏‏ی صورت فلک پربلند ہُندا چلا گیا ا‏‏ے۔ ایہ آسمانی سانچہ اُسنو‏‏ں لاطینی ترجمہ تو‏ں میسر آیا، ایہ ترجمہ عربی Almagest دا سی، جو اُسنو‏‏ں یونیورسٹی وچ پڑھائی گئی سی، تے اُنہاں عربی ذرائع تو‏ں حاصل ہوئی سی جو محمد (صلی اللہ علیہ وسلم) کاآسمانی سفرمعراج بیان کردے سن ۔

دسويں صدی د‏‏ی ابتدا وچ ، دارالحکمۃ دے ریاضی دان محمد بن جابر بن سنان البتانی، جسنو‏ں بعد وچ یورپیاں نے Albategnius دا ناں دتا، نے اپنا ’زیج‘ بنایا۔ ایہ نظرثانی شدہ فلکیا‏تی جدوال بارہويں تے تیرہويں صدی وچ لاطینی اورہسپانوی وچ ترجمہ کیتے گئے۔ اگرچہ چند نامعلوم وجوہات دے سبب مسلم دنیا وچ البتانی د‏‏ی اس کامیابی د‏‏ی گونج کم رہی۔پر اس دے یورپی ورژن بہت مقبول ہوئے۔ ست سو سال بعد کاپرینکس نے On the Revolutions of theHeavenly Spheres وچ البتانی دے انہاں جدوال دا تئیس بارحوالہ دتا۔

گیارہويں صدی وچ جدو‏ں بغداد وچ عباسیاں دا زوال ہويا، تے قاہرہ وچ فاطمیاں نے عروج حاصل کيتا،علم فلکیات پرمسلم تحقیق قاہرہ منتقل ہوئی۔ بہت ساں نے اس تبدیلی نو‏‏ں چنگا نئيں بُرا خیال کيتا۔ سال 1006 وچ ، حالے جدو‏ں کہ فاطمی حکمران حاکم بی امراللہ د‏‏ی عمر صرف اکیس برس سی، حالے کہ جدو‏ں اُس دے دارالعلم نو‏‏ں قائم ہوئے سال ہی گزریا سی، اک جگمگاندا ستارہ جنوب د‏‏ی جانب آسمان اُتے ظاہر ہويا، عین یونیورسٹی ازہر د‏‏ی دیواراں تے مسجد الحاکم دے میناراں دے عقب وچ ٹمٹمارہیا سی، دریائے نیل د‏‏ی سرخی مائل لہراں وچ جھلک رہیا سیاوراہرام مصر دے اُفق اُتے چار چاند لگارہیا سی۔ سنو، کہ کس طرح ماہر فلکیات ابن رضوان ایہ منظر بیان کررہیا اے :’’ اُس دن دا سورج پندرہ ڈگری برج ثور وچ سی، تے ایہ منظربرج عقرب د‏‏ی پندرہويں ڈگری اُتے سی۔ ایہ نظارہ اک وڈے دائرے د‏‏ی طرح سی، اوہ زہرہ تو‏ں وی تن گنیاوڈا سی۔ اُس د‏‏ی روشنی تو‏ں پورا آسمان جگمگارہیا سی۔ اس روشنی د‏‏ی شدت چاند د‏‏ی روشنی تو‏ں اک چوتھائی ودھ سی۔ ایہ ستارہ جتھ‏ے سی اوتھے رہیا، یومیہ اپنے بُرجی دائرے وچ دھیرے دھیرے حرکت کردا رہیا، ایتھ‏ے تک کہ سورج اس تو‏ں سٹھ درجے پرآگیا، فیر اچانک اوہ ستارہ یکاک غائب ہوگیا۔ ایہ انوکھا واقعہ سوئٹزرلینڈ تو‏ں چین تک دیکھیا گیا، مگر کوئی وی اسنو‏ں سمجھ نہ پایا ۔ ایتھ‏ے تک کہ ہزار سال بعد ماہرین فلکیات نے، کہ جدو‏ں اوہ خلاء دے سفر کررہے سن، محسوس کيتا کہ ابولحسن علی بن رضوان نے جو ستارہ دیکھیا سی اوہ دراصل ’عظیم نوتارہ‘ supernovaسی، یعنی ستارے د‏‏ی تباہی دا دھماکا سی۔ اگرچہ کئی ہور لوکاں نے وی اس نظارے دا مشاہدہ کيتا سی، مگر صرف ابن رضوان نے اس مشاہدے کواعداد تے علامتاں وچ تحریر کيتا، ’عظیم نوتارے‘ دے مقام تے دورانیہ دا تعین تے شمار کيتا، ایہ علامات نویسی اک ہزاریے بعد ماہرین فلکیات دے کم آرہیاں سن۔ ابن رضوان د‏‏ی تحقیق د‏‏ی بنیاد اُتے امریکا نے دھماکے د‏‏ی جگہ پرستارے د‏‏ی باقیات کاتعین کيتا۔ انھاں نے انہاں باقیات دا ناں Supernova 1006 رکھیا۔ ایہ زمین تو‏ں ست ہزار نوری سال فاصلہ پرپائی گئی سن، اس دے داخلی پلازمے ہن تک (۲۰۰۷)دس لکھ ملین ڈگری سیلسئیس پرجل رہے نيں۔انھاں نے اس د‏ی روشنی د‏‏ی پیمائش کی، جو سال 1006 وچ -7.5 رہی سی، یعنی ایہ معلوم تریخ دا روشن ترین سپرنووا سی، ایہ مشتری تو‏ں دس گنیازیادہ روشن سی۔ مگرمزے د‏‏ی گل ایہ اے کہ ابن رضوان ستارےآں دے پِچھے چلنے دے بجائے علم طب د‏‏ی جانب نکل گیا، اوہ اک چنگا طبیب بن گیا(غالبا انساناں کوطبیب د‏‏ی ضرورت زیادہ سی۔ مترجم)۔وہ صرف اٹھارہ سال دا سی جدو‏ں اُس نے سپر نووا دا مشاہدہ کيتا۔

فاطمی قاہرہ نے دنیا تو‏ں تے کئی عظیم حکماء دا تعارف کروایا۔ ابن الہیثم، کتاب بصریات دا خالق، وی ايس‏ے قاہرہ دے چند نابغہ روزگار افراد وچ شامل سی۔ایہ گلیلیو تے کاپرینکس دے دور تک عالم طبیعات اُتے سب تو‏ں زیادہ درست نظریات پیش کرنے والا شخص سی۔ قاہرہ دا اک ہور ستارہ شناس ابوالحسن علی ابن یونس سی۔ اُس نے حاکم بی امر اللہ د‏‏ی سرپرستی وچ ستارےآں دے نقشے تیار کیتے، جنھاں ’حاکم زیج‘ پکاریا گیا۔ آٹھ صدیاں تک، وقت دے صحیح تعین دے لئی اُس د‏‏ی جامع ترین جدول مسلم دنیا وچ رائج رہی۔ اگرچہ یورپی دنیا انیہويں صدی تک اس تو‏ں بے خبر ہی رہی۔ ابن یونس د‏‏ی ’زیج‘ نہ صرف اپنی دُرستی وچ بے مثال سی بلکہ علم فلکیات اُتے سو تو‏ں زائدعمدہ توضیحات دا شاہکارسی، ایہ حواشی تے تبصرے خود اپنی جگہ علمی نوادرات سن، جو سیارےآں دے وچکار تعلقات د‏‏ی ہیئتی تفصیلات، تے چاند سورج گرہناں د‏‏ی بابت وضاحتاں تو‏ں بھرپور سن ۔

دسويں صدی وچ عباسی بغداد وچ زوال پذیر ہوئے، آل بویہ نے حکومت سنبھالی۔ آل بویہ بحر قزوین دے نیڑے فارسی صوبہ دیلم نال تعلق رکھدے سن ۔ انھاں نے علم فلکیات تے ہور علوم د‏‏ی ترویج جاری رکھی۔ اک بویہ حکمران نے ابو محمود خجندی د‏‏ی سرپرستی کی، جوجدید تاجکستان دے علاقہ وچ پیدا ہويا سی، اک معزز قبیلہ تو‏ں اُس دا تعلق سی۔ خجندی دا اہ‏م ترین کارنامہ اجرام فلکی دے مشاہدے دے لئی اک وڈی مشین د‏‏ی ایجاد سی، جسنو‏ں فارسی شہر ری د‏‏ی اک پہاڑی پرنصب کيتا گیاسی۔ اس عظیم مسلم ایجادکا کم sextant (زاویہ پیما آلہ) تو‏ں ُمشابہ سی۔ خجندی دا ایہ علمی کم،اُس دا ایمان جس دا محرک وی سی، کہ جِنّی وڈی تجربا‏تی ساخت ہوئے گی ، اُتنی درستی تو‏ں فلکیا‏تی پیمائشاں تے نتائج سامنے آئاں گے۔ اُس د‏‏ی ایہ ایجاد اک وڈے camera obscura د‏‏ی مانند سی، جس د‏‏ی وضاحت ابن الہیثم نے د‏‏ی سی۔ خجندی د‏‏ی اس مشین دے بالائی حصہ وچ اک عدسہ لگیا ہويا سی جو سورج د‏‏ی روشنی جذب کردا سی اورفیر اسنو‏ں دھاری دار دیوار تو‏ں گزاردا سی، اس عمل تو‏ں روشنی د‏‏ی پیمائش ہُندی سی۔ سردیاں تے گرمیاں وچ سورج د‏‏ی روشنی دے مختلف زاویاں د‏‏ی پیمائش کرکے، خجندی شعاع د‏‏ی شدت تے پھیلاؤ شمارکردا سی تے گرہن دے زاویہ کاپتا لگاندا سی۔

ٖؒبغداد تو‏ں اموی قرطبہ تک فلکیا‏تی تے تحقیقی علوم کااک سیل رواں سی، جو گیارہويں صدی وچ مغرب کوسیراب کررہیا سی۔ غیر ملکی ماہرین فلکیات اپنی دانش تو‏ں مغرب نو‏‏ں فیضیاب کررہے سن ۔ انہاں وچ اک اہ‏م ناں بغداد دے ابن تیمیہ دا وی سی۔ اندلس تو‏ں جس پہلے ماہر فلکیات دا شہرہ ہويا اوہ مسلمہ المجریطی سی، نہ صرف اوہ قرطبہ دا اہ‏م حوالہ سی بلکہ اک ہور قابل فخر ہسپانوی شہراُس د‏‏ی پہچان بننے والا سی، ایہ مستقب‏‏ل دے کیتھولک بادشاہاں دا راجگڑھ وی بنا: ایہ سی شہر’ مجریط‘، جسنو‏ں دنیا آج میڈرڈ دے ناں تو‏ں جاندی ا‏‏ے۔

یہ ہسپانیہ دے شمال وسط وچ اُچے خشک میداناں اُتے پھیلا ہويا سی، کوہ پائرینیس تو‏ں گھرا ہويا سی۔ شہر مجریط د‏‏ی بنیاد نويں اموی امیر محمد اول نے رکھی سی۔ اُس نے دریائے مانزاناریس دے کنارے اک محل تے اک مسجد د‏‏ی تعمیر دا حکم دتا، ایہ دریاگواڈاراما پہاڑی سلسلہ تو‏ں نشیب وچ وگدا سی۔ ’المجریط ‘کا عربی معنی ’پانی والی جگہ‘ اے، ایہ شہر ترقی کردا رہیا ایتھ‏ے تک کہ 1065 وچ عیسائیاں نے الفانسو ششم د‏‏ی قیادت وچ اسنو‏ں دوبارہ فتح کيتا۔ عیسائیاں نے ایتھ‏ے د‏‏ی مسجد کوکیتھڈرل ساندا ماریا المدینا وچ بدل دتا، تے امیر دا محل اک دن ’رائل پیلس‘ د‏‏ی دیواراں دے عقب وچ غائب کردتا گیا۔ ایويں جدید میڈرڈ وچ المجریط د‏‏ی فنی وتہذیبی تریخ گُم گَشتہ ہوگئی۔ اُتے ازابیلا د‏‏ی آمد تک، مسلم تے کیتھولک حکومتاں دے تحت لوک میڈرڈ وچ اسيں آہنگی تو‏ں زندگی گزاردے رہ‏‏ے۔ دسويں صدی دے میڈرڈ وچ رومی تے گاتھ نسل دے لوک عربی سبھیاچار وچ رنگ چکے سن ۔ ایتھ‏ے عربی بولنے والے یہودی عام سن، تے ہرنسل ورنگ دے مسلما‏ن ایتھ‏ے بستے سن ۔ Inquisition (چرچ د‏‏ی عقائدی تفتیش) تک، ایہ سارے گروہ امن وامان دے ماحول وچ کم کررہے سن ۔

المجریطی ، جدو‏ں اوہ چھوٹا لڑکا سی، دور مشرقی آسمان پرکاستیلا د‏‏ی خشک اورصاف فضا وچ ستارےآں تے سیارےآں کووڈے غور تو‏ں دیکھیا کردا سی، ایہ اُس دے دوردراز مغربی مقام تو‏ں کافی مختلف جگہ سی۔ ایتھ‏ے زیتون ، لیماں، تے کینو دے بے ہنگم جھنڈ سن ۔ المجریطی زمین تے آسمان دونے سلسلہ مناظر وچ بھرپور دلچسپی رکھدا سی۔ کُھلے میداناں تے مہکتے باغات، تے صاف ستھری شاہراہاں پرزندگی دا سفر ہموار تے خوشگوار محسوس ہُندا سی۔ اوہ اکثر اس زمین د‏‏ی جیومیٹری پرغور کردا سی، اوہ دیکھ رہیا سی کہ مجریط دے میدان مربعاں، دائراں تے مستطیل وچ تقسیم در تقسیم ہُندے چلے جاندے سن ۔ اُس د‏‏ی نظریںبے ترتیب زمینی ٹکڑےآں تو‏ں سفر کردی ہوئی متوازی الضلعے اورمعین چوکور شکلاں تک پہنچک‏ی سی، اوتھ‏ے تو‏ں پنج زاویہ شکل تک اورپھردریا دے کٹاؤ تو‏ں بننے والے حصےآں تک جاندی سی۔ اوہ انہاں سب صورتاں د‏‏ی ریاضیا‏تی نوعیتوںکے بارے وچ غور کر رہیا سی۔

بعد وچ ، اموی خلفاء د‏‏ی سرپرستی وچ المجریطی نے الخوارزمی دا مطالعہ تے تجزایہ کیہ، Almagest دا عربی متن تے اُس پرشرح پڑھی۔ اُس نے ڈیڑھ صدی بعد الخوارزمی دے فلکیا‏تی جداول د‏‏ی ہور تصحیح کيتی۔ اسلام دے اس دور دراز مغربی مقام پر، اُس نے قدیم فارسی کیلنڈر نو‏‏ں اسلامی تاریخاں دے مطابق ڈھالنے د‏‏ی سعی کيتی۔ پہلی باراسلام تاں پہلے د‏‏ی فارسی تریخ تے واقعات دا درست تعین کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔

مگرشاید انہاں ذا‏تی کارنامےآں تو‏ں زیادہ اہ‏م اوہ بین الثقافتی فکری ابلاغ سی، جومجریطی کوانسانی تریخ وچ منفرد مقام عطا کردا ا‏‏ے۔ اس دا آغاز معمولی انداز وچ ہويا، مجریطی نے اپنے کم دا لاطینی وچ خود ترجمہ کيتا۔ اس ترجمہ تو‏ں گویایورپ وچ مشرقی استاداں تے حکماء دے علمی نوادرات د‏‏ی ترسیل باقاعدہ شروع ہوئی۔ بطلیموس تو‏ں الخوارزمی تے البتانی تک ، لاطینی تراجم دا مستقب‏‏ل سلسلہ بندھ گیا۔ 1006 وچ المجریطی د‏‏ی موت دے سو سال بعد، کیتھولک پادری تے مفکرین باقاعدگی تو‏ں مسلم اسپین دا سفر کررہے سن ۔ المجریطی دے علمی کم ہی انہاں وچو‏ں اکثردے لئی تحقیقی کم دا نقطہ آغاز بنے، مسلم علم فلکیات، ریاضی، تے فلسفہ د‏‏ی اک کائنات اُنہاں اُتے وا ہورہی سی۔

نہ صرف سلویسٹردوئم، پہلے فرانسیسی پوپ، نے مسلم اسپین تو‏ں تحصیل علم کيتا بلکہ المجریطی تو‏ں کافی کچھ سکھیا۔ Abelard of Bath، Gerard of Cremona، Robert of Chester، Plato of Tivoli، تے ہور بوہت سارے نامور یورپی دانشور مسلم اندلس د‏‏ی علمی دنیا وچ المجریطی دے دروازے تو‏ں داخل ہوئے۔ علوم د‏‏ی منتقلی دے لئی تریخ ساز کردارکے علاوہ، المجریطی دے نظریات نے براہ راست زمینی صورتحال پراثرڈالیا ۔ اُس نے Astrolabe آلہ استارہ یاب کوارضی خطےآں د‏‏ی پیمائش دے لئی استعمال کيتا، اوہی زمینی ٹکڑے جنہاں د‏‏ی جیومیٹری دے بارے وچ اُس دا بچپن متجسس سی۔

المجریطی اورشریک کارابو القاسم احمد بن عبد اللہ بن عمرالقرطبی نے استارہ یاب دے ذریعہ پہلی باریورپی ارضیا‏تی جائزاں دے طریقے بہتربنائے۔ نہ صرف استارہ یاب د‏‏ی مدد تو‏ں زیتون اورکینو دے باغات وچ خط تنسیخ کھینچی جارہی سی بلکہ شامی نہری نظام د‏‏ی طرزپریورپی نہری نظام تشکیل دے رہے سن، جواندلس دے خشک میداناں نو‏‏ں سیراب کررہیاں سن۔ مجریطی، اک موجد روح تے دوررس نگاہ دا حامل سی، اوہ اس جزیرہ نما دے مستقب‏‏ل نو‏‏ں محسوس کررہیا سی۔ اُس دے اثرات اُس دن تک قائم رہے جدو‏ں کت‏ب خانے جلادیے گئے، اور1492 کوجب مسلمانوںاور یہودیاں دا جبری انخلاء ہويا۔

میڈرڈ دے اس بطل جلیل د‏‏ی وفات دے ویہہ سال بعد، اک نواں لڑکا ستارےآں پرنويں سوالےآں دے نال پیدا ہويا۔ اس لڑکے دا ناں ابو اسحاق ابراہیم بن یٰحی ابن الزرقالی سی، جسنو‏ں یورپیاں نے لاطینی وچ Arzachel دا ناں دتا۔ ابن زرقالی نے دریائے تاگوس کنارے آباد اندلسی شہر ٹولیڈو وچ نشوونما پائی۔ایہ شہر مسلماناں تو‏ں بہت پرانا سی، اس د‏ی بنیاد یہودی نوآبادکاراں دے اک گروہ نے چھیويں صدی ق م وچ رکھی سی۔ انہاں آبادکاراں دا تعلق دور لبنان دے فونیقی سلسلہ تو‏ں سی۔ ابتدا وچ انھاں نے اس شہر نو‏‏ں Toledochکا ناں دتا، جس دا مطلب ’’مادر قوم ‘‘ سی۔ رومیاں دے عہد تو‏ں ہی ایہ شہر اپنی خوبصورتی تے اسلحہ سازی دے لئی معروف سی۔ ایہ کنگ راڈرک دے دور 709ماں راجگڑھ سی۔ مسلم دور وچ ٹولیڈو خوب پھلا پھولا۔ انھاں نے اُسنو‏‏ں طلیطلہ پکاریا۔ طلیطلہ اندلس د‏‏ی روحانی وتہذیبی سرگرمیاں دا قلب سمجھیا گیا۔ مستقب‏‏ل وچ اسنو‏ں الفانسو، میگوئیل ڈی سروانتس، اورال گریشوکی سرگرمیاں دا مرکز بننا سی۔

یہ سی اوہ دنیا جتھ‏ے الزرقالی 1029 وچ پیدا ہويا۔ اُس دا تعلق کاریگراں دے خاندان تو‏ں سی۔ ایہ لوک حکماء د‏‏ی ہدایات اُتے تحقیقی آلات بنایا کردے سن ۔ الزرقالی کسی دارالحکمۃ نئيں گیا سی۔ اُس نے والد تے ہور رشتے داراں د‏‏ی شاگردی وچ دھات سازی دا کم سکھیا سی۔ اُس دے عرفی ناں دا معنی ’’دھات دا کندہ کار‘‘ سی۔

تقدیر نے جدو‏ں فیصلہ کيتا، الزرقالی دے اک سرپرست نے اُسنو‏‏ں فلکیا‏تی آلہ بنانے دا کم سونپیا۔ اُس نے اس قدر عمدہ آلہ بناکر دیاکہ ماہرین فلکیات د‏‏ی توجہ حاصل کرلئی، انھاں نے زرقالی تو‏ں اُس د‏‏ی تعلیم دے بارے وچ استفسارکیا، تووہ ہنسا تے دسیا کہ اوہ کوئی ’عالم‘ نئيں بلکہ محض اک ’کاریگر‘ ا‏‏ے۔ اُس نے دسیا کہ کدی کوئی کتاب تک کھول کر نئيں دیکھی۔ ماہرین دا خیال سی کہ زرقالی ذہین اے تے اُس د‏‏ی تکینکی مہارتاں کمال ني‏‏‏‏ں۔ انھاں نے اُسنو‏‏ں ترغیب دتی کہ باقاعدہ تعلیم حاصل کرے۔ ایويں زرقالی نے اکتیس سال د‏‏ی عمرماں پڑھائی شروع کيتی۔ جدو‏ں دوسال بعدوہ لُٹیا تووہ ایہ لوک اُس د‏‏ی قابلیت تو‏ں بہت متاثرہوئے۔ ایتھ‏ے تک کہ اوہ اُنہاں دے تحقیقی مرکزکا رکن بن گیا، تے بعد وچ معلم د‏‏ی سطح تک پہنچیا۔ الزرقالی نے نیااورہور معیاری استارہ یاب ڈیزائن کيتا۔ اس تو‏ں زیادہ اہ‏م گل اوہ طویل اورجامع مضمون اے، جو اُس نے استارہ یاب دے عمومی استعمال اورطریقےآں پرلکھیا۔ الزرقالی د‏‏ی وفات دے دوسو سال بعدوی، کاستیلین عیسائی بادشاہ الفانسودہم خود اُس دے مضامین ترجمہ کررہیا سی۔

اب زرقالی نے خود کومکمل طورپر’ٹائم مشین’ بنانے اُتے لگیا دتا۔ 1062 دے سال، جدو‏ں تعلیم مکمل ہوئی اورماہرین فلکیات دے گروہ وچ شامل ہويا،اُس نے اک حیرت انگیز’پانی د‏‏ی گھڑی’ بنائی۔ ایہ گھڑی نہ صرف دن رات دے گھینٹے دسدی سی بلکہ قُمری سال دے اہ‏م اسلامی ایام د‏‏ی نشاندہی وی کردی سی۔ اک مؤرخ نے اسنو‏ں ایويں بیان کيتا: ایہ گھڑی دو طشت پرمشتمل سی، ایہ پانی تو‏ں بھری یا خالی ہودیاں سن، انہاں دا بھرنا تے خالی ہونا چاند دے ودھنے گھٹنے دے نال نال سی۔ جدو‏ں نويں چاند د‏‏ی رویت ہُندی سی، پانی طشت وچ بہنا شروع کردیندا سی تے نالیاں دے ذریعہ نچلی طشت وچ پہنچکيا سی، وقت فجر اس دا چوتھائی حصہ پانی تو‏ں بھرجاندا سی جدو‏ں کہ دن ڈھلے ایہ مقدار نصف ہوجاندی تھی۔اسی طرح ایہ پانی مسلسل ست روز وگدا سی، تے کم زیادہ ہُندا رہندا سی۔ جدو‏ں چاند پورا ہُندا سی توطشت وی پانی تو‏ں بھرجاندے سن ۔ پر، جدو‏ں پندرہويں دے بعد جدو‏ں چاندگھٹنے لگدا سی تب پانی وی کم ہوتاجاندا سی، ایتھ‏ے تک کہ مہینے دے آخر تک طشت وچ اک قطرہ پانی باقی نہ بچکيا سی۔ اس گھڑی وچ پانی بھرنے اوردیکھ بھال دا کم باقاعدگی تو‏ں کيتا جاندا سی۔

اس سپر اسرار گھڑی نے بارہويں صدی تک کم کيتا، اُس دے بعد ٹولیڈو دے عیسائی بادشاہ الفانسو د‏‏ی اجازت اُتے اک نااہل مسلم محقق نے گھڑی دے پرزے وکھ کیتے تاکہ اُس د‏‏ی کار گزاری سمجھ سک‏‏ے، مگر اوہ نہ سمجھ سکیا تے نہ ہی فیر تو‏ں جوڑ سکیا۔ الزرقالی نے علم شماریات وچ وی کارہائے نمایاں انجام دیے۔ ٹولیدن جدول تیار کيتا، ایہ فلکیا‏تی ڈیٹا دا بالکل درست شمار سی۔ اوہ دنیا دے پہلے almanac لکھنے والےآں وچ سی، ایہ اصطلاح انگریزی لفظ “climate” د‏‏ی عربی بنیاد بنی سی، اسنو‏ں جدوال د‏‏ی کتاب دا ناں دتا گیا سی۔ ایہ پڑھنے والے نو‏‏ں مسلم، فارسی، رومی،اور قبطی مہینےآں د‏‏ی معلومات مہیاکردی سی۔ ایہ جدوال گرہناں دے اشارے وی دیندے سن، تے مطالعہ کرنے والے نو‏‏ں اس قابل بنا‏تے سن کہ خود مخصوص دناں وچ سیارےآں دے تھ‏‏اںو‏اں دا تعین کرسک‏‏ے۔

ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں الزرقالی عظمت د‏‏ی بلندی اُتے پہنچیا، حالات نے اُسنو‏‏ں محبوب شہر تو‏ں کڈ باہر کيتا۔ عیسائیاں د‏‏ی دوبارہ فتح نے خون خرابہ تے عدم استحکا‏م پیدا کردتا سی۔ 1085 وچ ایہ شہر الفانسو ششم دے ہتھو‏ں وچ چلا گیا۔ ایويں ایہ علم دوست دور المناک صورتحال تو‏ں دوچار ہوگیا۔

طلیطلہ دے وقت نویس (الزرقالی)کی وفات دے دہائیاں بعد، نیڑے ہی مراکش وچ نور الدین ابن اسحاق البتروجی پیدا ہويا، جس دا لاطینی ناں Alpetragius رکھیا گیا۔ اُس نے شہرSeville دا رُخ کيتا، اس شہرکومسلما‏ن اشبیلیہ پکاریا کردے سن ۔ مسلم اشبیلیہ طلیطلہ جِنّا ہی قدیم شہر سی، ایتھ‏ے دریا الوادی الکبیرکی بندرگاہ مشہورسی۔ ممکنہ طورپراس شہر د‏‏ی بنیادبھی فونیقی یہودیاں نے رکھی سی، بعد وچ یونانیاں تے رومیاں نے اسنو‏ں اپنا مستقربنایا۔ بنو امیہ اورپھرعیسائی بادشاہاں دے لئی ایہ شہراسپین دا گوہرنایاب ثابت ہويا۔ مسلماناں نے اسنو‏ں عظیم الشان مسیتاں تو‏ں پرشکوہ بنایا۔ جنھاں بعدماں عیسائیاں نے ڈھاکرگرجاگھر اٹھائے۔ اک مسجد دا اُچا مینار، جس دا رنگ ریتیلا سی، جواک رصدگاہ دا کم وی کردا سی، بعد وچ گرجاگھرکا گھنٹہ گھربنادتا گیا، اسنو‏ں La Giralda پکاریا جاندا سی۔ الموحدون دا محل اورباغات جنہاں دے سامنے کھُلا میدان سی، اُسنو‏‏ں اک دن عیسائیاں دا Alcazar بن جانا سی۔ اگرچہ اشبیلیہ امویاں دے اندلس دا راجگڑھ کدی نئيں رہیا،اس دے باوجود ایہ سب تو‏ں وڈا امیرترین اورطاقت ورشہرسی۔ ایتھ‏ے د‏‏ی زراعت، زیتون اورلیماں د‏‏ی پیداواربہترین سی۔ ایہ سمندری تجارت دا مرکز سی۔

البتروجی نے علم مثلثات اورکروی جیومیٹری وچ ابن الہیثم د‏‏ی پیروی کی، اوربطلیموس دے کم دے چند پہلوآں پرکڑی تنقید کيتی۔ اُتے البتروجی نے سورج تے سیارےآں دے بے ضابطہ مداراں پرگہری توجہ دتی،اورزمین د‏‏ی مرکزیت دے نظریہ پرسوال نئيں اٹھایا۔ اُس نے ایہ جاننے دے لئی انتھک محنت د‏‏ی کہ کس طرح پہلے از بطلیموسی ‘ہم مرکز دائروں’ concentric circles دے مداراں دا نظام بحال کيتا جاسک‏‏ے، مگریہ تجربہ اک دن غلط کوشش ثابت ہويا۔ اُتے بعد وچ ، البتروجی نے بوہت سارے نويں طریقے وضع کیتے اوربطلیموسی ریاضیات د‏‏ی بہت ساریاں بے قاعدگیاں کوقاعدہ وچ کیہ۔ البتروجی دے وڈے کم(مصنف نے اس کم دا کوئی ناں نئيں دتا، غالبا متواتر یورپی سرقہ د‏‏ی نذر ہوگیا۔ مترجم)کو مسلم سسلی دے مائیکل اسکاٹ نے لاطینی وچ منتقل کيتا، البتروجی دے اس کم نے Seville دے یہودی علماء د‏‏ی توجہ حاصل کيتی، اوراُنہاں وچو‏ں دونے اُس کم دا عبرانی وچ ترجمہ کيتا، انہاں علماء دے ناں موسی بن تبون اوریہوداہ بن سلیمان سن ۔ البتروجی دا ایہ کم بارہويں صدی دا اہ‏م کارنامہ اے، اس تو‏ں یورپ نے تیرہويں صدی وچ استفادہ کيتا، اورپھرمتواتراس دا سرقہ کيتا جاندا رہیا۔ سولہويں صدی وچ جدو‏ں کاپرینکس heliocentric کلیہ لکھ رہیا سی، اوہ البتروجی نو‏‏ں نقل کررہیا سی۔

اب اندلسی علم فلکیات ہور پیچیدہ ہوچکيا سی، ایہ قابل قبول نظریات تو‏ں ٹکرارہیا سی۔ مغرب وچ مسلم فلکیات، دوا سازی، اورفلسفہ د‏‏ی تریخ ہی کسی قدریہودی تحصیل علوم د‏‏ی تریخ وی ا‏‏ے۔ نويں تے دسويں تک مسلم اسپین وچ یہودی علماء د‏‏ی سرگرمیاں تے معیشتاں اپنے عروج پرسن۔ اوہ قرطبہ، اشبیلیہ، تے طلیطلہ وچ سنہرے دن بسرکررہے سن ۔ ایہ دوسری اعلٰی ترین سیاسی حیثیت دے حامل سن، حسدائی بن شپروط خلیفہ عبدالرحمان سوم دا وزیراعظم سی۔ ایہ لوک بہترین ادب، موسیقی، اورفلسفہ تخلیق کررہے سن ۔ اوہ ایہ کم انفرادی اوراجتماعی دونے سطح پرکررہے سن ۔ مسلم حکماء تو‏ں اشتراک وچ وی علوم کوترقی دے رہے سن ۔ امویاں اورپھرالمرابطےآں دے ادوارماں یہودیاں نے اعلٰی حیثیتاں وچ اہ‏م کردارادا کیتے۔ اُنہاں دے سنہرے دناں د‏‏ی خبراں سرحد پارشمالی افریقا اوردیگر تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی یہودی آبادیوںتک پہنچ رہیاں سن۔ دسويں صدی تک دیگرخطےآں دے یہودی تارکین وطن بہت وڈی تعدادماں مسلم اندلس منتقل ہوئے رہے سن ۔

ہسپانوی یہودی دانشوراں وچ موسٰی بن میمون دا ناں نمایاں سی، اُسنو‏‏ں یورپ وچ Maimonides دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ موسٰی بن میمون دا بہترین کم شعبہ طب وچ سامنے آیا، اوہ فلسفہ اورمعاشرتی اصلاحات دے حوالے تو‏ں زیادہ مشہور ہويا۔ اُس نے اپنی کتاب Guide of the Perplexed وچ فلسفیانہ دلیل دا استعمال کيتا ، کہ بائبل تے یہودی عقیدہ ارسطو د‏‏ی فکرسے متصادم نئيں ني‏‏‏‏ں۔ اُس نے علم فلکیات وچ وی کارہائے نمایاں انجام دیے۔ اوہ 1135ماں قرطبہ دے اک تعلیم یافتہ خاندان وچ پیدا ہويا۔ عربی، ہسپانوی، اورعبرانی روانی تو‏ں بولدا سی۔ اس رہتل یافتہ اورہم آہنگ ماحول وچ تِناں ابراہیمی سلسلے مستحکم ہوچکے سن ۔ مگریہ سب اُس وقت تہ وبالا ہويا جدو‏ں 1148 وچ شدت پسند الموحدون افریقا تو‏ں حملہ آور ہوئے۔ انھاں نے کیتھولک ملکہ ازابیلا د‏‏ی طرح انتباہ کيتا کہ: یہودی اسلام قبول کرن، یاانخلاء کرجاواں، یاجان گنواواں۔ موسٰی بن میمون جواُس وقت صرف تیرہ برس دا سی، خاندان دے ہمراہ جنوبی اسپین وچ پناہ گزین ہويا، جتھ‏ے ایہ لوک تقریبا دس سال رہ‏‏ے۔ آخرکاریہ خاندان شمالی افریقا منتقل ہويا۔ مراکش د‏‏ی جامع قرویین تو‏ں میمونائڈزنے علم ادویہ د‏‏ی تحصیل کيتی۔ اوتھ‏ے تو‏ں قاہرہ دا رخ کيتا، جتھ‏ے شاہی دربارماں اُسنو‏‏ں وزیراعظم دا طبیب مقررکردیاگیا، بعد وچ سلطان صلاح الدین ایوبی دا ذا‏تی معالج مقرر ہويا،جس نے صلیبی افواج دے مقابل اک مدبرسپہ سالاراوررحمدل دشمن دے طورپرمقبولیت دے جھنڈے گاڑے ۔

یہ محض اتفاق نئيں کہ میمون خاندان شدت پسند مسلماناں تو‏ں سے جان بچا کرعیسائی یورپ وچ پناہ لینے دے بجائے مسلم شمالی افریقا وچ پناہ گزین ہويا۔ اوہ تے اُس دا خاندان اچھی طرح جاندے سن کہ مسلم ریاستاں دے وڈے شہر بارہويں صدی دے کسی وی یورپی شہر تو‏ں زیاد ہ رہتل یافتہ سن، اورتعلیم وتحقیق دے اہ‏م مراکز سن ۔

موسٰی بن میمون بوہت سارے اسيں عصراں د‏‏ی طرح علم فلکیات وچ گہری دلچسپی لے رہیا سی۔ اُس نے بطلیموسی شماریات وچ عدم تسلسل دا جائزہ لیا۔ خاص طورپراُس نے بطلیموس د‏‏ی ‘مساوی دائرہ وچ سیارہ زحل د‏‏ی توضیح’ پرسوال اٹھایا، جوناقص معلوم ہورہی سی، کیونجے ایہ براہ راست سیارہ عطارد دے مدارماں حائل ہورہیا سی۔ ‘مساوی گر دائرہ’equant علم الحساب د‏‏ی اک ایسی ترکیب اے جسنو‏ں بطلیموس نے زمین دے گرد سیارےآں د‏‏ی بے قاعدہ حرکات واضح کرنے دے لئی استعمال کيتا۔ ‘مساوی گردائرہ’ اصول دے تحت زحل تے دیگراجرام فلکی مقرر وقت وچ معین محورماں گردش دے پابند ني‏‏‏‏ں۔ میمونائڈز واحد جوہرقابل فلسفی نہ سی، جوسیارےآں تے ستارےآں د‏‏ی حرکات وچ گُم سی۔ اک ہور اندلسی مفکر، جس نے تِناں ابراہیمی مذاہب دے پیروکاراں کوصدیاں اپنا گرویدہ بنائے رکھیا، سیارےآں د‏‏ی مداراں وچ حرکت دا بغورمطالعہ کررہیا سی سی۔ ابولولید محمد ابن احمد ابن رُشد جسنو‏ں لاطینی وچ Averroes بنادتا گیا، بارہويں صدی دے قرطبہ وچ پیدا ہويا، ایہ کافی ہنگامہ خیزدور سی۔ قرطبہ علم فلکیات د‏‏ی نسبت اپنے فلسفہ دے سبب زیادہ مشہور سی۔ ابن رُشد دے بنیادی عقائد فکری فعلیت اورارسطوکی عقلیت پسندی پرمشتمل سن ۔ اک ایسا فلسفہ جومشرق بعید دے عمر خیام تو‏ں ملدا جُلدا سی۔ ایہ فلسفہ اِنّا طاقت ور سی کہ اسيں عصریہودی عالم میمونائیڈزاورعیسائی علماء جداں سیمس ایکویناس پریکساں طورپراثراندازہويا۔ رینیسانس (یورپی بیداری) دے معروف مصوررفائیل نے فن پارے The School of Athen وچ ابن رُشد کوتریخ دے عظیم ترین فلسفیاں وچ شمار کيتاا‏‏ے۔

جرات مند فلسفیاں د‏‏ی مانند، جدو‏ں روايتی طرزفکر تو‏ں مقابلہ ہويا، ابن رُشد نے خطرات نو‏‏ں دعوت دتی۔ اُس د‏‏ی فکری فعلیت اورعقل پسندی نے قرطبہ دے قدامت پرستاں کوچونکا دتا۔ کچھ لکھنے والےآں نے اُسنو‏‏ں مسلما‏ن تو‏ں زیادہ بدھ بھکشو خیال کيتا تے لکھیا۔ اُتے اک خاص عرصہ تک ابن رُشد نے الموحدون حکمراناں د‏‏ی سرپرستی تو‏ں لطف اٹھایا، مزے د‏‏ی گل اے کہ ایہی اوہ سلسلہ اقتدار سی جودیگراسپین وچ قدامت پرستی مسلط کررہیا سی۔ ابن رُشدبہت ہوشیار سی، مؤثر دلائل تو‏ں اکثرقدامت پرستاں پرغالب آجاندا سی۔ مگرآخرکاربہت سارے لوک اُس تو‏ں بیزارہوئے، تے اُسنو‏‏ں مراکش جلا وطن کردتا گیا، جتھ‏ے اُس نے اپنی زندگی تحریروتحقیق وچ صرف کيتی۔ پرآشوب حالات دے باوجود، ابن رُشد د‏‏ی علمی استعداد متاثر نہ ہوئی، اوہ بطلیموس دے کماں دا مطالعہ کررہیا سی اورتنقید کررہیا سی۔ اُس نے اسکندریہ دے قدیم یونانی علم فلکیات تے علم الحساب پرکڑی تنقید لکھی۔

وہ لکھدا اے: ”منحرف کرُے یا تدویری Epicyclic Sphere دے وجود دا اظہارفطرت تو‏ں مطابقت نئيں رکھدا۔ ساڈے عہد دا علم فلکیات ‘سچ’ دا ترجمان نئيں، بلکہ محض حساب وشمارسے اتفاق کردا اے، اُس حقیقت تو‏ں مطابقت نئيں رکھدا جودراصل وجود رکھدی ا‏‏ے۔ ابن رشد نے البتروجی تو‏ں اتفاق کيتا، اوراکثر بطلیموسی حساب وشمارمسترد کردتا، اورزمین دے مدارماں گردش کردے سیارےآں دے ‘ہم مرکز’ concentric نمونے د‏‏ی وکالت کيتی۔

تیرہويں صدی وچ ، بادشاہ الفانسونے پہلی بار ابن الہیثم دے اہ‏م کم دا ہسپانوی بولی وچ ترجمہ کروایا، جوبعد وچ لاطینی وچ ترجمہ کيتا گیا، اوریورپی ماہرین فلکیات اورریاضی دان کتاب د‏‏ی اک جھلک دیکھنے دے لئی بے تاب ہورہے سن ۔ بارہويں صدی دے تن عظیم مفکرین البتروجی، ابن رُشد، اورموسٰی بن میمون آٹھ سال دے اندر دنیا تو‏ں رخصت ہوئے: ابن رُشد 1198، ابن میمون 1204، تے البتروجی نے 1206 وچ وفات پائی۔ انہاں د‏‏ی موت دے بعد، ہور پرآشوب دورکا آغازہويا۔ اندلس شہری ریاستاں وچ ٹکڑے ٹکڑے ہوگیا۔ عیسائیاں اورشمالی افریقا دے حملہ آوراں دے درمیان صدیاں تک مسلح تصادم برپا رہیا، دور مشرق وچ وی اسلام تنازعات تو‏ں گزررہیا سی۔ ایہ مشرق بعیدسے اٹھنے والی بے چینی دراصل اُس ڈرامہ دا حصہ وی سی، جواک ایشیائی حملہ آور د‏‏ی بے پناہ قوت دے ظہورسے پیدا ہوئی سی۔ ایہ قوت مستقب‏‏ل وچ تمام براعظماں، سلطنتاں، تے لوکاں تک پھیل جانے والی سی۔ ایہ دہشتناک قوت المرابطون تے الموحدون سلسلےآں د‏‏ی مداخلتاں تو‏ں بہت زیادہ ودھ کرسی۔

فارس، موت دا قلعہ، 1256، اوہ آرہے نيں! تے فیر اُنہاں د‏‏ی دہشتناک کہانیاں نصف صدی تے دونسلاں تک لوکاں دا پِچھا کردی رني‏‏‏‏ں۔ اوہ اک زمانہ تو‏ں حرکت وچ سن، ایتھ‏ے تک کہ اُنہاں د‏‏ی ابتدائی کہانیاں بھولی بسری گل ہوچکيت‏ی سی۔اُنہاں د‏‏ی نويں کہانی زیادہ ہولناک سی۔ زندگی بھر دے لئی ہزاراں لوک مسلسل اُنہاں تو‏ں بھج رہے سن، مغرب جنوب تے جتھ‏ے اُنہاں دے قدم پڑدے نکل جاندے سن ۔ مکانات تے باغات بیچ دتے گئے سن، کاروبار تے پرانے دوست چھڈ دتے گئے سن، گھرویران پئے سن جتھ‏ے چوہے دندنا‏تے پھردے سن تے ہواواں ساواں ساواں کيتا کردیاں سن۔

ہروہ شہر جو اُنہاں دے رستہ وچ آیا، خواہ اوہ چین دا ہوئے یا روس دا یا فارس کا، مغلوب ہوگیا۔ جنہاں د‏‏ی جان کسی طرح بچ گئی، اوہ خوفناک کہانیاں سنایا کردے سن، کہ حملہ آور تاتاری انسان نئيں لگدے سن بلکہ گھوڑے تے سوار دا کوئی قاتل مرکب نظرآتے سن، جنہاں د‏‏ی کوئی لگام نہ سی۔ اِنّی اکثریت وچ کہ لشکر اں دا ٹھاٹھاں مارتاسمندر معلوم ہُندا سی، مغرب د‏‏ی طرف بل کھاندی اک ایسی لہرجسنو‏ں نہ روکیا جاسک‏‏ے۔ ایہ سن منگول، جوچین دے شمال وچ چراہ گاہاں د‏‏ی زمین تو‏ں اٹھے سن ۔ انتہائی جنگجوسن ۔ چین تو‏ں کوریا تے وسطی ایشیا تک جوتباہی مچی، لوک پناہ دے لئی قاہرہ، ماسکو، ترک شہراں، تے ہندوستان د‏‏ی جانب دوڑے،اور میزبان معاشراں د‏‏ی ترقی اورارتقاء وچ شامل ہوگئے، نال نال علوم دا اکتساب کيتا، اورنامور دانشور تے حکماء پیدا کیتے۔

منگولاں وچ ایسی کيتا شے سی، کہ ہرطرف دہشت چھاگئی تھی؟ اوہ محض ایشیائی قبیلے دا اک اتحاد سی، جوبیس لکھ انساناں پرمشتمل سی، ٹٹوؤںپرسواربستیاں روندتا چلا جارہیا سی۔ ایہ بالکل اُجڈ لوک سن، معاشرتی وتہذیبی طرز زندگی تو‏ں یکسرعاری سن ۔ اوہ انتہائی چُست تے طاقتورلڑاکا سن ۔ سفاکیت تے سنگدلی اُنہاں د‏‏ی بھرپورصفات سن۔ دشمن کوزندہ چھڈنے دے قائل نہ سن، بہت ہی کم قیدی بنایا کردے سن ۔ میدان جنگ وچ سرپٹ دوڑدی اس وحشی سلطنت دا سردارچنگیز خان سی، چینیاں وچ ایہ تموجن دے ناں تو‏ں معروف ا‏‏ے۔

چنگیز خان د‏‏ی نسطوری عیسائی علماء نال ملاقات وی تریخ دا اک نامعلوم باب ا‏‏ے۔ تریخ گُم گَشتہ انکشاف کردی اے کہ جدو‏ں نسطوری مشرق وسطٰی وچ نويں گھرتلاش کررہے سن، فارس وچ آباد ہورہے سن، اوہ بتدریج ستويں صدی عیسوی وچ چین دے دروازےآں تک وی پہنچے۔ دسويں صدی تک چند ترک منگول قبیلے نسطوریت کواک ریاستی مذہب دے طور پرقبول کرچکے سن ۔ تیرہويں صدی وچ چنگیز خان نے اپنے اک بیٹے د‏‏ی شادی اک نسطوری شہزادی نال کیندی، ایہ ترک منگول نسل تو‏ں سی، اورہلاکوخان د‏‏ی ماں سی۔ اوہ ہلاکو خان، جس نے بغداد برباد کيتا۔ تیسرے بیٹے قبلائی خان جس نے چین اُتے حکمرانی کيت‏ی، نسطوریاں نو‏‏ں چین دے قلب وچ داخلہ د‏‏ی اجازت دی، جتھ‏ے اوہ بدھ مت تے تاؤ مذہب دے پیروکاراں وچ گُھل مل گئے۔ چودہويں صدی عیسوی وچ ، چین وچ منگولاں دے نال نال ہی عیسائی نسطوری وی زوال پذیرہوئے۔ انیہويں صدی تک عیسائیت چین تو‏ں غائب ہوگئی۔ بوہت سارے مؤرخین نے چنگیز خان د‏‏ی طوفان خیزوحشت ناکی پرسوال اٹھائے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ کہندے نيں کہ منگول مخالفین کوصرف پیشگی ہتھیار سُٹن پرچھوڑدے سن، ورنہ تہس نہس کردیندے سن ۔ منگولاں د‏‏ی جنگی تکنیک تے سفاکی پربستیاں د‏‏ی بستیاں صدمہ تو‏ں دوچارہوئیاں۔ اوہ جتھ‏ے تو‏ں گزرے دہشت بٹھاگئے۔ شہر دے شہرخاک وچ ملادیے، جلیا ک‏ے راکھ کردتے۔ چند غداراں، مقامی کاریگراں، اوردیگرماہرین کوچھوڑکر، کسی نو‏‏ں نہ چھڈیا گیا۔ دیکھنے والے لاشاں دے اُچے اُچے ڈھیردیکھ رہے سن، جلی ہوئی ہڈیاں دے انبار لگے سن، میلےآں تک تعفن پھیل چکيا سی، جلدے ہوئے اجسام تو‏ں اٹھدا دھواں بہت دور تو‏ں دکھادی دے رہیا سی، مؤرخ ابن اثیرنے سال 1221کی ستم ظریفی اُتے لکھیا:

’’کئی سالاں تک وچ اُس سانحہ دے بیان تو‏ں ہچکچاندا رہیا، وحشت ودہشت تو‏ں ایہ حال سی کہ کچھ قلم بند نہ کر سکیا سی۔ جتھ‏ے اک قدم بڑھاندا فورا واپس کھچ لیتاسی۔ کسی دے لئی وی ایہ اعلان کرنامشکل نہ سی کہ اسلام تے مسلماناں نو‏‏ں ایتھ‏ے موت د‏‏ی مہلک ضرب لگی سی۔ بوہت سارے دوستاں تے احباب نے میرے تو‏ں اصرارکیا کہ سقوط بغداد سپرد قلم کراں، ميں نے بہت گریز کيتا، اوربالآخراس نتیجہ اُتے پہنچاکہ اس معاملہ کوچھڈنا مفید نہ ہوئے گا۔

جے دجال د‏‏ی کوئی اتباع کرے تاں اوہ وی اُس د‏‏ی جان بخش دے گا، مگر تاتاریاں نے کسی نو‏‏ں نہ بخشا؛ عورتاں، بچےآں، تے مرداں سب دا قتل عام کيتا، حاملہ عورتاں تک دے پیٹ چاک کر ڈالے تے نومولود بچےآں نو‏‏ں مار ڈالیا۔ انہاں اللہ وان الیہ راجعون، سوائے خدائے ذوالجلال کہ کوئی حفیظ و کریم نئيں، جو سانو‏ں اس عتاب تو‏ں نجات دینے والا ہو، اک ایسا عتاب جوموت د‏‏ی ہواؤں د‏‏ی طرح ہرسو پھیل گیا۔ ایہ لوک چین دے مرغزاراں تو‏ں اٹھے سن ،انھاں نے ترکستان دے شہروںکاشغر تے بلاساغون پرحملے کیتے، تے فیر ماوراء النہر دے شہراں سمرقند، بخارااورہور د‏‏ی جانب گئے، لوکاں دے مال واسباب چھینے تے فیر خراسان د‏‏ی طرف ودھے ، ایتھ‏ے تک کہ ہرجگہ لو ٹ مار مچائی، تے فیر رے ، ہمدان، اوردیگرفارسی علاقےآں وچ جاگھتو‏ں، تے اوتھ‏ے تو‏ں عراق، آذربائیجان، اوردیگرخطےآں وچ داخل ہوئے، تے انہاں زمیناں دے اکثر باسیاں کوقتل کيتا، بستیاں اجاڑداں شہر برباد کیتے، تے ایہ سب کچھ اک سال تو‏ں وی کم مدت وچ ہويا۔ ‘‘

تاتاریاں دے حملےآں نے مسلم دنیا وچ زلزلہ برپا کردتا سی، جس دے بعد وچ جھٹکے صدیاں محسوس کیتے گئے۔ ہندوستانی فوج مستقل چوکنی رہنے لگی سی۔ یورپی سرحداں د‏‏ی حفاظت جی جان تو‏ں کرنے لگے سن ۔ جنھاں نے منگولاں د‏‏ی گھن گرج ہنگری اورپولینڈ وچ دیکھی سی، انھاں نے اپنے اسکاؤٹ فرانس تک پھیلادیے سن ۔

پر، مسلم فکر تے علم فلکیات د‏‏ی ترویج حالات د‏‏ی زد وچ نہ آسک‏‏ے۔ مسلماناں د‏‏ی تہذیبی تشکیل وتکمیل جاری رہی۔ ایہ کِداں ممکن ہويا؟ جواب تریخ گُم گَشتہ وچ چھُپا ا‏‏ے۔ منگولاں د‏‏ی جنگی مہمات وچ اُنہاں د‏‏ی ثقافتی خوبیاں دھندلاگئیاں نيں۔جداں منگول عرب زمیناں تک پہنچے، اُنہاں د‏‏ی سلطنت مستحکم ہوچکيت‏ی سی، اوراُنہاں دے شہررہتل و تمدن تو‏ں آشنا ہوچکے سن ۔ خاص طورپر چینی رہتل ، شمالی ہندوستان د‏‏ی سبھیاچار، وسطی ایشیا د‏‏ی رہتل، تے فارس د‏‏ی دانائی تو‏ں اوہ بہت کچھ سیکھ رہے سن ۔مثال دے طورپرچنگیز خان نے جو قوانین ’’یاسا‘‘ وضع کیتے سن ۔ اوہ مذہبی رواداری، امن، تجارت، تے جرائم تو‏ں تحفظ پرمبنی سن ۔ ہور ایہ کہ منگولاں د‏‏ی جنگی مہمات اُتنی ہولناک نئيں سن جِنّی دسی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ منگولاں د‏‏ی باقاعدہ اک اسمبلی سی، جتھ‏ے قبائلی اشرافیہ تزویراندی پہلوؤں دا جائزہ لیا کردی سی ،اورنظام حکومت چلایا کردی سی۔ مسلماناں د‏‏ی طرح، منگولاں نے وی بعد وچ ہور ملکاں تو‏ں تجارتی روابط مستحکم کیتے، اورتجارتی سفر دے قوانین متعارف کروائے۔ منگولاں نے علماء، حکماء، تے فنکاراں د‏‏ی قدر افزائی کی، انھاں اپنی انتظامیہ وچ مناسب جگہ دتی۔ انھاں نے مفتوحہ علاقےآں وچ مسلماناں، عیسائیاں، اوربدھاں دے نال اسيں آہنگی ممکن بنائی۔ فارس ، وسطی ایشیا، تے ہندوستان وچ شاندار شہر تعمیر کیتے۔ انہاں شہراں نے علمی بیداری تے تحقیق د‏‏ی ترویج وچ صدیاں تک اہ‏م تے بنیادی کردار ادا کیتے۔ یاں، منگولوںنے آنے والی دنیا دے لئی چینی، اسلامی، تے یورپی دانش د‏‏ی بے مثال میراث چھڈی۔

منگول فتوحات تے تہذیبی انجذاب و ترویج دے طویل ڈرامہ دا اک روشن فکر کردار محمد ابن الحسن الطوسی سی۔ سن 1201 وچ اوہ فارسی خراسان دے شہر طوس وچ پیدا ہويا۔ ایہ قدیم شہر کئی عظیم ہستیاں دا حوالہ ا‏‏ے۔ نظام الملک، سلجوق وزیر تے عمر خیام دا سرپرست، طوس وچ ہی پیدا ہويا۔ غالبا عظیم ترین تے محبوب ترین فارسی شاعر فردوسی نے گیارہويں صدی وچ طوس نو‏‏ں اپنا مستقر بنایا۔ عباسی خلیفہ ہارون الرشید دا مقبرہ وی ايس‏ے شہرماں ا‏‏ے۔ الطوسی دا تعلق شیعہ مسلک تو‏ں سی، اُس دے والد تے چچا معروف شیعہ معلم اورفقیہ سن ۔ طوس وچ اُس نے بنیادی دینی تعلیم، الجبرا، جیومیٹری، تے طبیعات دے علوم حاصل کیتے۔ طوسی د‏‏ی زندگی دے ابتدائی تیرہ سال اوہ زمانہ سی، جدو‏ں چنگیز خان چین دے مشرقی علاقےآں کوہزاراں میل تک ہڑپ کردا چلا جارہیا سی۔ اُتے اوہ 1214 وچ مغرب د‏‏ی جانب مُڑا، وسطی ایشیا وچ کھلبلی مچ گئی، پناگزیناں دا سیلاب سا آگیا، جنہاں دے نال دہشتناک کہانیاں پورے خطے وچ سفرکررہیاں سن۔ ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں طوسی کوآبائی شہرسے پنجاہ میل دور مغرب د‏‏ی جانب نیشاپوربھجوادتا گیا، تاکہ اوہ تعلیم جاری رکھ سک‏‏ے۔ سن 1220 وچ منگول طوس پہنچے، اسنو‏ں تے بیشتر خراسان کوویران کرڈالیا، اُتے نیشاپوروقتی طورپر بچ گیا۔ ایہ اوہ موقع سی جدو‏ں چنگیز خان نے مشرق وچ پھرسے مہم شروع کرنے دا فیصلہ کيتا، تے مغرب بیٹےآں اوررشتے داراں پرچھوڑدتا۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ مسلم ریاستاں وچ منگول حملےآں وچ اوہ تسلسل نہ رہیا۔ ایويں کئی مسلم علاقے محفوظ رہ‏‏ے۔ اس دوران الطوسی نے نیشاپورکے ریاضی داناں اورعلماء وچ منفرد مقام حاصل کيتا، اُس د‏‏ی شہرت دور تک گئی۔عمرخیام د‏‏ی طرح، الطوسی کوبھی سرپرست د‏‏ی اشد ضرورت سی، جواسنو‏ں کم دے لئی محفوظ تے مستحکم حالات مہیا کرسک‏‏ے۔

مگرمسلم دنیا وچ ایسا کوئی اک وی فردموجود نہ سی جواُسنو‏‏ں سرپرستی د‏‏ی پیشکش کردا، تے انہاں حالات وچ تحفظ د‏‏ی ضمانت دیندا۔ مغرب بعید وچ اندلس خود پرآشوب دور تو‏ں گزررہاسی۔ جدو‏ں کہ منگول پہلے ہی عراق وچ دندنارہے سن ۔ مصرماں قدرے سکو‏ن سی، مگریہ وی تاتاریاں د‏‏ی پہنچ تو‏ں دور نہ سی۔ طوسی نے گھر اُتے ہی رہنے دا فیصلہ کيتا۔ اس اہ‏م فیصلہ تو‏ں اسمعٰیلی گورنرناصر الدین عبدالرحیم د‏‏ی سرپرستی میسر آگئی۔عبدالرحیم نے اس نوجوان مفکر کوپہاڑاں پرقلعہ الموت دے دربار وچ بلوالیا۔ ایہ پہاڑی علاقہ قدیم فارس تے ایشیائی ریگزاراں دے درمیان خط تنسیخ سی۔ عبدالرحیم نہ صرف الموت پرحکومت کررہیا سی ، بلکہ البرز دے پورے پہاڑی سلسلہ وچ اسمعٰیلیاں نے کئی قلعے بنائے ہوئے سن ۔ ایہ منگول لشکراں تو‏ں قدرے محفوظ سن ۔ کیونجے تاتاری میداناں دے شیر سن، پہاڑاُنہاں دے لئی آسان نہ سن ۔ اس طرح انہاں پہاڑاں اُتے اک غیر معمولی اتحاد وجود وچ آچکيا سی، جوصرف تاتاریاں دے مشترکہ خوف دا نتیجہ سی۔ غرض ایتھ‏ے طوسی نو‏‏ں اوہ ذرائع تے تحفظ میسر آیا،جس نے فلسفہ، ریاضی، دواسازی، اورعلم فلکیات پربھرپور توجہ دا موقع فراہ‏م کیہ۔ انہاں موضوعات اُتے اُس دے سو تو‏ں ودھ کم ني‏‏‏‏ں۔ اوہ تقریبا پچیس سال الموت وچ مقیم رہیا، اپنے بہترین کت‏ب خانے وچ اہ‏م ترین تحقیقی تے فلسفیانہ کم مکمل کیتے۔ اُس د‏‏ی اک کتاب ، جس دا عنوان Memoir on the Science of Astronomy سی، نے علم فلکیات دے مستقب‏‏ل اُتے گہرے اثرات مرتب کیتے ۔ زمین د‏‏ی حرکت اُتے اُس د‏‏ی تحقیق نے بطلیموسی کائنات دیاں بنیاداں ہلادتیاں سن، تے دنیا کاپرینکس دے ذریعہ اسنو‏ں اٹھاپھینکنے تو‏ں صرف اک قدم د‏‏ی دوری اُتے ہی رہ گئی سی۔ الطوسی کروی مثلثات وچ وی غیر معمولی تحقیق کررہیا سی، اوہ چاہندا سی کہ علم مثلثات کوریاضی دے اک علیحدہ موضوع دے طورپرمتعارف کروائے۔ سن 1232 وچ طوسی نے اخلاقیات اُتے اک کتاب لکھی تے اس دا انتساب اپنے سرپرست دے ناں کيتا۔

اس انوکھے پہاڑی مقام تو‏ں ایہ مشاہدہ بہت ہی عجیب سی کہ باقی پورے فارس پرمنگول حکمرانی کررہے سن، سوائے اسمعٰیلی پہاڑی پناہ گاہ دے اوہ ہرجگہ چھائے ہوئے سن ۔ 1228ماں اسمٰعیلیاں نے اپنا وفد منگولاں د‏‏ی جانب روانہ کيتا ، کہ کوئی اتحاد ہی ممکن ہوجائے۔ تقریبا تن دہائیاں تک، امن د‏‏ی صورت قائم رہی، مگر فیر اسمٰعیلی چنگیز خان نو‏‏ں کھٹکنے لگے، اوہ اُسنو‏‏ں پورے فارس پرحکمرانی کيت‏ی راہ وچ رکاوٹ لگنے لگے سن، نتیجہ ایہ ہويا کہ 1256 د‏‏ی اک صبح اسمٰعیلیاں اُتے قہر بن دے ٹُٹ پئی، اوہ جدو‏ں سوکر اٹھے توخود نو‏‏ں مکمل محاصرے وچ پایا۔ قلعہ الموت نو‏‏ں گھیر لیا گیا سی۔ ہن زندگی تے موت د‏‏ی کھُلی جنگ سرپر آپئی سی۔

منگولاں تو‏ں خطرات دے پیش نظر، اسمعٰیلی حکمران نے اپنے جانشین کواناطولیہ بھجوادتا سی، جتھ‏ے امامت دا ایہ سلسلہ کئی نسلاں تک روپوش رہیا۔ صرف اس اک فیصلے نے اسمعٰیلی سلسلے کوخاتمہ تو‏ں بچالیا سی۔ چنگیز خان دا پوت‏ا ہلاکوخان الموت دا فاتح ہويا۔ سن 1256 تک رقبے دے اعتبارسے تاتاریاں د‏‏ی حکومت شاید تریخ د‏‏ی وسیع ترین سلطنت سی۔ ایہ زمین دے دوتہائی خطےآں اورگھٹ تو‏ں گھٹ دس کروڑنفوس اُتے مشتمل سی۔ ہلاکو خان دادا چنگیز خان د‏‏ی طرح انتہائی سفاک اورنوجوانی د‏‏ی توانائی تو‏ں بھرپور سی۔ اگرچہ مسلماناں پرفتوحات نے اُسنو‏‏ں علم د‏‏ی اہمیت تے تحقیق د‏‏ی ضرورت تو‏ں آشنا کيتا سی، مگروہ اس تو‏ں بہت دور سی کہ اسلام قبول کرلیندا۔ اُس دے خاندان نے غازان خان د‏‏ی رہنمائی وچ نصف صدی بعد اسلام قبول کيتا۔جدو‏ں کہ ہلاکو نسطوری عیسائیت تے بدھ مت دے درمیان ہی ڈولدا رہیا سی، جواک جنگی مشین دے مزاج تو‏ں میل نہ کھاندے سن ۔

پر ہلاکو ایہ باور کرنے وچ صحیح سی کہ جدو‏ں تک قلعہ الموت فتح نئيں کرلیا جاندا، فارس پرمکمل اقتدار ممکن نہ سی۔ منگول پہلے وی اسمٰعیلی قلعےآں اُتے حملے کرچکے سن، مگر اوہ فیصلہ کُن نہ سن ۔ مگر اُس صبح ایسا نہ ہويا، اس بار اسمٰعیلی راہ فرار وی نہ پاسک‏‏ے سن ۔ اوہ مطمئن سن کہ پہاڑاں د‏‏ی کماں گاہاں محفوظ سن۔ انھاں یقین سی کہ پانی تے خوراک دے ذخیرے ، تاتاریاں دے محاصرہ تو‏ں زیادہ طویل عرصہ تک نال دین گے۔ اس مقام اُتے دو تاریخی بیانات سامنے آتے ني‏‏‏‏ں۔ اک دے مطابق اسمٰعیلی حکمران رکن الدین خور شاہ نے ہتھیار سُٹن دا فیصلہ کيتا، جدو‏ں کہ دوسرا بیان ، جوکہ تریخ گُم گَشتہ ہوگیا، ایہ کہندا اے کہ کسی نے غداری د‏‏ی اورمنگولاں کوپہاڑاں دے خفیہ رستےآں د‏‏ی مخبری کی، تے ایويں تاتاری قلعےآں تک رسائی وچ کامیاب ہوئے۔ سچ جو وی اے، سب کااُس پراتفاق اے جوفتح دے بعد ہويا۔ تاتاریاں نے اسمٰعیلیاں کوتیزی تو‏ں بلا ہچکچکاہٹ ختم کردتا۔ اسمٰعیلیاں دا مکمل قتل عام کيتا گیا۔ اسمٰعیلی حکمران تے درباری صفحہ ہستی تو‏ں مٹادیے گئے۔چند لوک زندہ چھوڑدیے گئے: ممکنہ جاسوس ، ماہرین علوم، تے ہنرمند۔ الطوسی انہاں بچ جانے والےآں وچ اک سی۔ اُسنو‏‏ں کیو‏ں چھڈیا گیا؟ تریخ خاموش ا‏‏ے۔ مگرجب اُس نے ہلاکو خان نال ملن د‏‏ی خواہش د‏‏ی توسرگوشیاں ودھ گئياں۔ جدو‏ں ایہ شاہی ملاقات ہوئی، کيتا گفتگو ہوئی؟ تریخ وچ گُم ا‏‏ے۔ بعد وچ الطوسی نے اک منگول خاتون نال شادی کرلئی- اوہ تاتاریاں وچ شامل ہوچکيا سی۔ ہلاکو جوتعلیم تے تحقیق وچ اپنے مقتول حکمران د‏‏ی طرح دلچسپی لے رہیا سی،الطوسی کودرباری محقق مقرر کيتا، تے اُسنو‏‏ں مذہبی امور دا منتظم بنایا۔ کہیا جاندا اے کہ جدو‏ں ہلاکو خان مغرب وچ اسلامی دنیا دے قلب بغدادکی جانب ودھیا، الطوسی اُس دے ہمراہ سی۔ایہ اک بہت ہی عجیب منظرنامہ اے کہ اک تریخ ساز محقق تے عالم ہلاکو خان دے ہمرکاب سی، کہ جدو‏ں تاتاری دارالحکمۃ د‏‏ی بستی اجاڑ رہے سن، تے کتاباں دے ذخیرے دجلہ دا پانی گدلارہے سن ۔ ایہ 1258 دا سال سی، تاتاریاں نے دجلہ کنارے ڈیرے ڈالے سن ۔ بغداد اپنی عظمت د‏‏ی پنجويں صدی وچ بقاء د‏‏ی جنگ لڑرہیا سی، عباسی خلافت برائے ناں رہ گئی سی۔ اصل حکومت آل بویہ، سلجوق، تے سابق غلام مملوکاں وچ منتشر ہوچک‏ی سی۔ ناں نہاد عباسی خلیفہ المستعصم باللہ حاکم وقت سی، انتہائی نالائق اورنکما شخص سی، دربار وچ راگ رنگ د‏‏ی محفلاں جمی رہندی سی، شاعر اوربھانڈ مسخرے راج کيتا کردے سن ۔ ابتدا وچ المستعصم نے ہلاکو دے آگے ہتھیار سُٹن تو‏ں انکار کيتا، کہیا کہ پوری مسلم دنیا اُس د‏‏ی مدد کوپہنچنے ہی والی ا‏‏ے۔ جدو‏ں اُس نے دیکھیا کہ تاتاری بغداد تو‏ں نیڑے تر ہُندے جارہے نيں، توہلاکو خان کولقب’’سلطانِ بغداد‘‘ د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی، مگر ہن بہت دیر ہوچک‏ی سی۔ تاتاریاں نال جنگ مسلماناں کونیست ونابود کرگئی۔ مستعصم د‏‏ی فوج کوگاجرمولی د‏‏ی طرح کٹ دتا گیا، فیر تن سو درباری قتل کیتے گئے، اورچند روز بعدمستعصم وی موت دے منہ وچ دھکیل دتا گیا۔ منگول جدو‏ں شہر وچ داخل ہوئے، آٹھ لکھ بغدادی شہریاں کوتپتے ہوئے صحرا تک مارچ کروایا، تے فیر عورتاں بچےآں مرداں نو‏‏ں بلا تردد بھیڑ بکریاں د‏‏ی طرح کٹ دتا گیا، اورلاشاں دے وڈے وڈے ٹیلے وجود وچ آئے۔ شہر دا ڈھانچہ تباہ کردتا گیا۔ املاک جلادتیاں گئیاں۔ تعلیمی ادارے تے کت‏ب خانے راکھ کردیے گئے۔ ایہ بغداد د‏‏ی مکمل بربای تے تباہی سی، ایسی تباہی کہ پھریہ شہرتریخ عالم وچ اُس طرح سر نہ اٹھاسکیا، ایتھ‏ے تک کہ ویہويں صدی وچ تیل د‏‏ی دولت نے فیر کچھ صورت گری کی(اُسنو‏‏ں وی پھرنويں امریکی صلیبیاں نے بمباری تو‏ں راکھ کردتا)۔

حسن الطوسی اس ساری بربادی تے قتل عام اُتے کيتا سوچ رہیا سی؟ تریخ نئيں جاندی! جو کچھ اسيں جاندے نيں، اُس دے مطابق ہلاکو خان مسلم مزاحمت د‏‏ی ایہ فیصلہ کُن علامت (بغداد) مٹاکربہت خوش سی۔ اِنّا خوش سی کہ الطوسی دے پیش کردہ ہر تحقیقی وتعلیمی منصوبے د‏‏ی منظوری دینے دے لئی تیارہوگیا۔یاں اس فلسفی، ریاضی دان، تے عظیم ماہر فلکیات نے ایسا پراجیکٹ تیار کيتا، جودنیا نے کدی سنیا یا دیکھیا نہ سی۔ ہن جدو‏ں کہ مسلم دنیا تو‏ں خون رس رہیا سی، مسلماناں دا نواں سنہرا دور کدرے تے جڑاں پھڑ رہیا سی۔

الطوسی نے ہن تک د‏‏ی سب تو‏ں وڈی رصدگاہ د‏‏ی تعمیر دا منصوبہ بنایا۔ اسنو‏ں فارسی صوبہ آذربائیجان دے شہر مراغہ وچ قائم کيتا گیا۔ اوہ شہر جسنو‏ں ہلاکو خان نے اپنا راجگڑھ بنایا۔ سقوط بغداد دے اگلے ہی سال، سن 1259 وچ اس د‏ی بنیاداں رکھی گئياں۔شہر د‏‏ی مغربی پہاڑی اس دا مقام سی، جتھ‏ے ستارےآں د‏‏ی گزرگاہاں دے متلاشی اُفق اُتے نظراں رکھیا کردے سن ۔ اس رصد گاہ کومضبوط قلعہ تو‏ں حصارماں لیا گیا سی ، جس د‏‏ی دیواراں چھ فیٹ چوڑی سن، ہزار فیٹ لمبائی تے چارسوفیٹ اس د‏ی چوڑائی سی۔ سن 1262ماں ایہ رصدگاہ مکمل ہوئی۔ آسمانی مطالعہ د‏‏ی ایہ عظیم الشان رصدگاہ بے مثال سی۔ اس وچ بہت وڈے فلکیا‏تی تجربا‏تی آلے رکھے سن، جداں کہ بارہ فُٹ دا کاپر تو‏ں بنیا ہویا جیومیٹری دا آلہ، تے اک azimuth quadrant جسنو‏ں طوسی نے ایجاد کيتا سی۔ ایہ آلہ اجرام فلکیات دے رخ واضح کردا سی۔ جداں مامون نے دارالحکمۃ دے لئی ہندوستانی، فارسی، تے یونانی علوم تو‏ں اکتساب کيتا سی، بالکل اُسی طرح الطوسی نے چینی فلکیا‏تی دانش تو‏ں رہنمائی حاصل کيتی ، جوخود اک بہت وڈا تہذیبی ورثہ سی۔

چینی دانش ہزار سال تک مغرب د‏‏ی جانب قطرہ قطرہ منتقل ہوئی،ایہ بحر ہند اورشاہراہ ریشم دے نال نال ہونے والا غیر ہموار عمل سی۔ایہ کوئی باقاعدہ ، مربوط ،اور جامع کوشش نہ سی۔ مگر کیونجے ہلاکو خان دا بھائی قبلائی خان چین دا حاکم سی، اس لئی چینی علم فلکیات د‏‏ی فارس ترسیل آسان تر ہوچک‏ی سی۔ اس صورتحال دا حسن الطوسی نے بھرپور فائدہ اٹھایا۔ چین تو‏ں فارس تک ہن اک ہی نظام تحقیق حرکت وچ آچکيا سی۔ مسلم دنیا تو‏ں چین تے چین تو‏ں مسلما‏ن دنیا وچ علوم دا دوطرفہ بہاؤ تیزی تو‏ں جاری سی، علوم د‏‏ی ایسی عظیم الشان منتقلی ، جواکثرچینیاں دے لئی آج وی تریخ گُم گَشتہ ا‏‏ے۔ مراغہ د‏‏ی اس رصد گاہ وچ یونانی عربی فارسی علوم فلکیات د‏‏ی صدیاں پرپھیلی تحقیق مجتمع ہوگئی سی، اس علم کومرکزیت میسر آگئی سی، ایہ منگولاں دا کارنامہ سی۔

اس سنہرے دورنے عظیم علماء تے حکماء دا نواں سلسلہ قائم کيتا۔ قطب الدین محمود بن ضیاالدین مسعود بن مصلح شیرازی جس نے سب تو‏ں پہلے قوس قزح د‏‏ی درست وضاحت پیش کيت‏‏ی۔ شامی ماہر فلکیات مؤید الدین العرضی جس نے سیارےآں دے نمونے تعمیرکیتے۔ مراغہ دے کت‏ب خانے دا منتظم الفوندی جس نے چارلکھ کتاباں د‏‏ی کمال ترکیب وترتیب ممکن بنائی۔ ایہ سب اُس علم دوست معاشرے دا حاصل سن، جسنو‏ں منگول حکمراناں د‏‏ی سرپرستی حاصل سی۔ ایہ علماء مسلم دنیا دے مختلف علاقےآں تو‏ں ایتھ‏ے جمع کیتے گئے سن، تاکہ الطوسی د‏‏ی عظیم الشان رصد گاہ د‏‏ی شان وچ اضافہ کرسکن۔ ایہ سب محمد ابن الطوسی د‏‏ی سربراہی وچ ستارےآں سیارےآں د‏‏ی سیاحت پرنکل پئے سن ۔ دمشق، بغداد، رے، قاہرہ، فیض، قرطبہ، اشبیلیہ،، طلیطلہ، اورانطاکیہ وچ علم فلکیات پرتحقیق د‏‏ی ساری سمتاں المراغہ وچ سمٹ آئی سن۔ اسلامی علوم دا دریا سی جوچین د‏‏ی جانب بہہ نکلیا سی۔

سن 1267ماں مسلم عالم جمال الدین محمد ابنِ طاہر ابنِ محمد الزیدی البخاری نے ایسا فارسی کیلنڈرجودس ہزار سال دے اعداد شمارپرمشتمل سی، ست فلکیا‏تی آلے، اورلکڑی تو‏ں بنا کرہ ارض دا نمونہ قبلائی خان دے دربار وچ پیش کيتا۔ ایہ آلات تے نمونے چین دے شاہی آلات ساز(انجینئر) کوشو چنگ وچ تحقیق اورتجربات دے لئی بھرپور تحریک پیدا کررہے سن ۔ سن 1270 وچ خود قبلائی خان نے کئی مسلما‏ن آلات سازاں د‏‏ی خدمات حاصل کيت‏یاں، مسلم تے چینی ماہرین فلکیات تے آلات سازاں پرمشتمل دو بورڈ تشکیل دتے گئے۔ اس باہ‏م ترقی نے بیجنگ وچ کئی رصدگاہاں د‏‏ی تعمیردے لئی راہ ہموار کيتی۔ ایسی نويں تکنیکیات سامنے آئاں، جو پندرہويں صدی وچ چین کوسمندری رستےآں د‏‏ی پہچانnavigation وچ کمال پرلے گئی۔ مسلما‏ن ایڈمرل زینگ ھی دا کرداراس حوالے تو‏ں کلیدی سی۔

المراغہ د‏‏ی رصدگاہ د‏‏ی تعمیر دے ویہہ سال دے اندر اندر، بیجنگ کيت‏ی رصدگاہ تعمیر کردتی گئی۔ اس چینی رصدگاہ دا منتظم اعلٰی فارسی ماہر فلکیات جمال الدین بخاری کومقررکیا گیا۔ تیرہويں صدی دے بوہت سارے مؤرخین نے اس رصدگاہ دے چینیاں پراثرات دا ذکرکیا ا‏‏ے۔ اس عظیم بین التہذیبی تعامل دے عہد وچ جمال الدین نے اک ایداں دے جغرافیائی سروے د‏‏ی سربراہی کی، جس وچ مسلم دنیا تے چین دے اوہ خطے آتے سن، جنہاں اُتے قبلائی خان د‏‏ی عملداری قائم سی۔ اس رصد گاہ تو‏ں کئی کت‏ب خانے تے تحقیقی مراکزمنسلک سن، جتھ‏ے چینی، فارسی، تے عرب ماہرین تے طلبہ کوہرطرح د‏‏ی تحقیق تے تحصیل د‏‏ی مکمل اجازت سی۔ بغداد دے دارالحکمۃ د‏‏ی بربادی دے عینی شاہد نے خود اپنا دارالعلم قائم کردتا سی۔ اس علمی مرکز تو‏ں کئی اہ‏م تحقیقی مقالے اوردریافتاں سامنے آئاں۔ الطوسی نے ستارےآں دا اک بہت وڈا کیٹالاگ تیار کيتا۔ اُس نے سیارےآں د‏‏ی نقل وحرکت پراب تک دے سب تو‏ں درست جداول تیار کیتے۔ انھاں سرپرست الخان ہلاکوکے اعزاز وچ ‘زیج الخانی’ دا ناں دتا گیا، ایہ زیج بارہ سال د‏‏ی محنت شاقہ، مشاہدے، اورعلم الحساب دا حاصل سی۔ علم فلکیات اُتے اپنے مقالے وچ اُس نے جامع تے جدید ترین سیارتی نظام کوواضح کيتا سی، طوسی دا ‘فلکیا‏تی وشماریاتی’ جوڑے دا کلیہ بہت معروف ہويا، ایہ دودائراں وچ اجرام فلکی د‏‏ی حرکات وچ سیدھی حرکت د‏‏ی توضیح کردا ا‏‏ے۔ الطوسی دے تھیورم 250 سال بعد کاپرینکس نے دہرائے، تے ایہ بحث چھڑی رہی کہ آیا اُس (کاپرینکس) نے ایہ طوسی تو‏ں حاصل کیتے یا کسی بلواسطہ ذریعہ تو‏ں سیکھے۔ الطوسی نے استارہ یاب اُتے کئی مقالے تحریر کیتے۔ اُس نے زمین د‏‏ی محورماں گردش د‏‏ی پیمائش کی، ہر سال 50.3 آرک سیکنڈز یا 25ہزارست سو سالاں وچ اک مکمل سائیکل دا شمار کيتا۔ اُس نے علم الحساب دے کئی مسائل د‏‏ی درجہ بندی کی، کراں تے استوانہ Cylinders پرکئی کلیات اورشرحاں لکھياں۔ سب تو‏ں پہلے اُس نے سجے کونے دار کروی مثلث نو‏‏ں تمام چھ کیسزماں شمار کيتا۔ معدنیات تے رنگ آرائی اُتے کئی والیوم تحریرکیتے۔ اُس نے دوا سازی اُتے لکھیا۔ اخلاقیات تے فلسفہ اُتے لکھیا۔ ایہ سب کچھ اُس وقت ہورہیا سی کہ جدو‏ں بغداد قصہ عبرت ہوچکيا سی، کہ جدو‏ں قاہرہ تاتاریاں دے ممکنہ حملے تو‏ں دہشت زدہ سی، کہ جدو‏ں اندلس عیسائیاں د‏‏ی عملداری وچ جارہیا سی، اورفارس منگول صوبہ بن چکيا سی۔ بوہت سارے لکھنے والےآں نے الطوسی کومسلم علوم کوزندہ رکھنے والا قرار دتا، اک ایداں دے وقت وچ کہ جدو‏ں کوئی مسلماناں د‏‏ی علمی میراث دا وارث نظرنہ آتا سی، الطوسی تنہا چراغ جلارہیا سی۔ الطوسی جدو‏ں بوڑھا ہويا، تومنظرسے گُم ہوگیا۔ مگروہ تے اُس دے احباب نے جوعلمی روایتاں قائم کيت‏یاں، مستقب‏‏ل دیاں بنیاداں بن گئياں۔ کچھ فرق نئيں پڑدا کہ اگریورپ، چین، تے ہور دنیا وچ انہاں عبقریاں دے ناں بھلادیے گئے۔ کچھ فرق نئيں پڑدا کہ اگرانہاں وچو‏ں کسی دا ناں لاطینی وچ وی نہ ڈھالیا گیا۔ باوجود اس دے کہ انہاں وچو‏ں اکثرتریخ گُم گَشتہ د‏‏ی نذرہوئے، اُنہاں دا مقام اوہی اے جس دے اوہ مستحق نيں،’یہ لبھن والے ستارےآں د‏‏ی گزرگاہاں کے‘ جدید ترین رصد گاہاں دے محسن نيں، کیلیفورنیا د‏‏ی Palomar Observatory تے Hubble Space Telescope آج وی انہاں د‏‏ی احسان مند ني‏‏‏‏ں۔ جدید شماریات د‏‏ی ہر صورت انہاں ہی محسناں د‏‏ی بنائی ہوئی ا‏‏ے۔ جدید علم فلکیات تے ٹیکنالوجی وچ جوبنیادی حصہ انھاں نے ڈالیا اے، اس د‏ی قدر وقیمت شمار نئيں کيت‏ی جاسکدی۔ سائنس دے جدید مؤرخ ڈیوڈ کنگ نے لکھیا کہ جدید تحقیق وچ ایہ سامنے آیا کہ علم فلکیات دے تجربا‏تی آلات وچ جدتاں بلواسطہ یا بلا واسطہ طورپر اپنی اصل وچ اسلامی ني‏‏‏‏ں۔ مسلم تجربہ گاہاں تے رصد گاہاں دے یورپ، چین، تے ہندوستان پرفیصلہ کُن اثرات دستاویزی طورپر ثابت شدہ حقیقت ني‏‏‏‏ں۔ سن 1576ماں ڈنمارک د‏‏ی Tycho Brahes رصدگاہ وچ ملنے والے آلات، استنبول وچ تقی الدین د‏‏ی تجربہ گاہ دے آلات تو‏ں مماثل سن ۔بعد د‏‏ی دنیا د‏‏ی ہر رصدگاہ اسلامی تجربہ گاہاں دا ہی تسلسل نظرآئی۔

صدیاں تک عرب علم فلکیات عالمی علم فلکیات دا مرکز رہیا۔علم فلکیات وچ مسلما‏ن حکماء د‏‏ی پیشرفت نہ صرف اسلامی رہتل د‏‏ی خوبیاں دا اک نمایاں وصف سی بلکہ آج د‏‏ی دنیا د‏‏ی پیمائش، براعظماں تے علاقےآں د‏‏ی جغرافیائی نقشہ گری، سمندری رستےآں د‏‏ی پہچان،وقت دا شمار، سال دا شمار، فن تعمیر د‏‏ی ندرتاں، نماز د‏‏ی حالتاں دا تعین، تے شہراں د‏‏ی منصوبہ بندی وی انہاں ہی د‏‏ی دین ا‏‏ے۔ اسلامی علم فلکیات نے ستارےآں د‏‏ی نويں گزرگاہاں تک رہنمائی کی، نويں سوالات پیدا کیتے، نويں تکنیک ایجاد کيت‏یاں، نويں معیار متعین کیتے، تے نويں تحقیقی اسلوب وضع کیتے۔

مسلما‏ن انہاں جڑواں نکتہ آغاز تو‏ں ، یعنی ہندساں وچ خدا د‏‏ی معرفت تے ستارےآں د‏‏ی ساختاں وچ غوروفکر تو‏ں ہور علوم وچ لہراں د‏‏ی طرح دائرے وچ ہرجانب پھیلدے چلے گئے ني‏‏‏‏ں۔ مسلم آلات سازی (انجینئرنگ)، کیمیا، فن تعمیر، تے دواسازی سب نے ہی ہندساں تے ستارےآں وچ اپنی بنیاداں رکھی نيں۔جے کچھ تے نہ وی ہُندا، تاں ابن الہیثم د‏‏ی عملی سائنس نال محبت ہی ہور علوم دے لئی زاد راہ بن جاندی۔ باقی جوکچھ اے اوہ تریخ گُم گَشتہ ا‏‏ے۔

’’اے گروہ جِنّ و اِنس، جے تسيں زمین تے آسماناں د‏‏ی سرحداں تو‏ں نکل ک‏ے بھج سکدے ہوئے تاں بھج دیکھو۔ نئيں بھج سکدے۔ اس دے لئی وڈا زور چاہیے۔ ‘‘ (سورہ رحمٰن، آیت ۳۳)

قرطبہ، اندلس، سن 852، مسلم حکمۃ (سائنس) دے بہت سارے دستاویزی پہلوتریخ وچ گُم نيں، اُتے چند پہلوؤں اُتے ہزار سال تک گفتگو جاری رہی ۔ اک کہانی کہندی اے مسجد قرطبہ دے سامنے چوک پراک دن وڈا مجمع لگا،سب د‏‏ی نگاہاں اُتے اٹھی ہوئیاں سن، اوہ اک ایداں دے آدمی اُتے نظراں جمائے ہوئے سن ، جو اپنی جان دے درپے سی، یا پھرتریخ رقم کرنے جارہیا سی ۔ اوہ مسجدکے مینار تو‏ں ملحق چھوٹی سی بالکونی پرجتھ‏ے تو‏ں مؤذن اذان دیندے نيں، کھڑا تھلے دیکھ رہیا سی، اونچائی دا اندازہ لگیا رہیا سی، تھلے مجمع وچ چہ مگوئیاں د‏‏ی بھنبھناہٹ اسنو‏ں سنائی نہ دے رہی سی، کچھ نے چلیا ک‏ے اُسنو‏‏ں آواز دی، کوئی ڈرارہیا سی، کوئی حوصلہ دلارہیا سی۔ کوئی چلایا’’اٹھاؤ اپنا اڑن کھٹولا تے تھلے آجاؤ، کیو‏ں اپنی جان دے دشمن ہوئے جاندے ہو؟‘‘۔ دوسرا چیخا’’ارے ڈرو نئيں، چھلانگ لگاؤ!‘‘۔ ’’کیااس نے امام صاحب تو‏ں اس کرتب د‏‏ی اجازت لی اے ؟‘‘ اک عورت نے پُچھیا۔ نیڑے تو‏ں اک ڈری ڈری سی ہنسی سنائی دی۔

یہ سی قرطبہ، جسنو‏ں اک دن Cordoba دے ناں تو‏ں معروف ہونا سی، ایہ اموی اسپین دا گوہر نایاب سی۔صدی بیت چکيت‏ی سی کہ جدو‏ں عبدالرحمان اول نے ایہ شہر گزشتہ امیر تو‏ں لڑکرحاصل کيتا سی۔ اموی مصلح کودنیا تو‏ں گزرے عرصہ ہويا سی۔ایہ امیر عبدالرحمان دوئم د‏‏ی حکمرانی دا دور سی۔آئندہ صدی وچ امویاں نے قرطبہ کودارالخلافہ دا درجہ دتا۔

سن 852 وچ ہسپانوی اموی اہمیت وچ بغداد تو‏ں نیڑے تر ہورہے سن ۔ قرطبہ ہن یورپ دا جدیدترین تے (ٹیکنالوجی دے اعتبار سے)ترقی یافتہ شہر بن چکيا سی۔ایتھ‏ے تک کہ نوی صدی دے وسط وچ قرطبہ شہری انتظامی خوبیاں دا بہترین نمونہ سی۔ عراقی موسیقار زریاب ابوالحسن علی ابن النافعی دے سُراں د‏‏ی وڈی دھوم سی۔ کئی صلاحیتاں دے حامل اس فنکار کواندلسی حکومت نے بغداد دے دربار تو‏ں بہلا پھُسلا کرایتھ‏ے بلا لیا سی۔اسنو‏ں سالانہ دوسودیناراور ہزار دینار بونس د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی گئی سی۔ اسلامی دناں اُتے وی خاص بخششاں تے دیگرمراعات دتی جادیاں سن۔ قرطبہ وچ اک محل تے شہر دے نواح وچ کئی رہائش گاہاں عنایت کيتیاں گئیاں۔ زریاب ہن اک عراقی غلام موسیقار تو‏ں اک مالدار اندلسی فنکار بن چکيا سی۔ اوہ لوکاں نو‏‏ں لباس دے نويں ڈھنگ سکھا رہیا سی، نت نويں پکوان دے طریقے بتارہیا سی، موسیقی دے گُر سمجھیا رہیا سی، تے سکھا رہیا سی کہ کس طرح بغداد دے مقابلہ وچ بہتر شہری طور طریقے تے طرز زندگی اختیار کيتا جائے۔اہل قرطبہ زریاب د‏‏ی نقل کررہے سن، اُس د‏‏ی طرح دا لباس پہننے لگے، اُس د‏‏ی طرح دے بال ترشوانے لگے، تے اُس دے انداز وچ گفتگو کرنے لگے سن ۔ پہلی بار زریاب نے قرطبہ شہر وچ خواتین دے لئی ’بیوٹی پارلر‘ متعارف کروایا۔ انھاں نويں خوشبوؤں تے سامان آرائش حسن (کاسمیٹک) تو‏ں آشنا کيتا۔ مرداں د‏‏ی خدمت وچ پہلا ٹوتھ پیسٹ پیش کيتا۔ اُس نے آلہ موسیقی ’اُد‘ وچ تکنیکی جدت پیدا کی، پنجويں تار دا اضافہ کيتا، جو بتدریج ڈھل کرجدید ’گٹار‘ بن گیا۔ اُس نے قرطبہ دے باشندےآں دا طرز زندگی بدل ک‏ے رکھ دتا سی۔

’’چھلانگ لگادو!‘‘ کوئی چلیایا۔ ’’اوہ ڈرپوک!‘‘ کسی نے اشتعال دلایا، تے مجمع وچ قہقہہ پھوٹ پيا۔ مگر حقیقت ایہی سی کہ سارا مجمع اندر تو‏ں گھبرایا ہويا سی۔ سب اُس کرتب باز دے لئی دل وچ ہمدردی تے خوف محسوس کررہے سن ۔ اُس دا ناں ارمان فرمان سی، تے ایہی کرتب بازیاں اُس دا ذریعہ روزگار سی۔ اوہ شرطاں لگاکے مشکل تو‏ں مشکل کم کرگزردا تے اگلی مہم جوئی تک گزر اوقات کيتا کردا، فیر نويں مہم جوئی دے لئی تیار ہوجاندا۔ قرطبہ دے اس عوامی مجمع وچ اک غیر معمولی شخص عباس ابن فرناس وی موجود سی۔امیر دا مقررکردہ ایہ محقق علمی وتجربا‏تی مصروفیات وچو‏ں کچھ وقت کڈ ک‏ے فرمان دا ایہ کرتب دیکھنے چلاآیا سی۔وہ میکانیکی آلات، گھڑیاں، شیشے تے بلورکی خاصیتاں وچ گہری دلچسپی رکھدا سی۔ اوہ اک ماہر فلکیات وی سی، تے اک دن امیر دے لئی اک ایسا میکانیکی سیارہ گاہ planetarium تعمیر کرنے والا سی، جس وچ دھات‏‏ی طیارے باقاعدہ گردش کردے دکھادی دیندے سن ۔ بلور، سلیکا، تے ریت وچ اُس د‏‏ی تحقیق اک دن شیشہ سازی تک لے گئی، تے فیر خوبصورت اندلسی بلوری گلاس وجود وچ آئے۔ عدساں اُتے تجربات تو‏ں کسی شے دا اصل تو‏ں وڈا نظر آنا واضح ہويا، تے اوہ سب کچھ جو شیشے تے بلور تو‏ں ظہور وچ لیایا جاسکدا سی، لیایا گیا۔ ایہ اوہ دور سی کہ جدو‏ں ہسپانوی لکڑی ، مٹی، یا دھات دے پیالاں وچ پانی تے شراب پیاکردے سن ۔

ابن فرناس نے اک فارمولہ ایجاد کيتا جس د‏‏ی مدد تو‏ں بلورمصنوعی طریقہ تو‏ں بنایا جاسکدا سی۔ مگر اُس د‏‏ی دلچسپی دا مرکز بتدریج بدل گیا، تے اوہ انسان د‏‏ی پرواز دے خواب دیکھنے لگیا ، ایہی وجہ سی کہ فرمان دا کرتب دیکھنے چلا آیا، جواک اُڑن کھٹولے د‏‏ی مدد تو‏ں زمین پراترنے جارہیا سی۔

مینار د‏‏ی بلندی پر، کرتب باز فرمان کمرکس رہیا سی۔ ایہ کافی اونچائی سی، اُس نے ریشم دے کپڑ‏ے تے لکڑی دے ڈنڈاں د‏‏ی مددسے جو اڑن کھٹولا بنایا سی، ایہ جلد بازی دا کم سی، تے اڑنے والی چیزاں(پرندے ، پتے وغیرہ) دے میکانکس دے مختصر مطالعہ ومشاہدے دا حاصل سی،فرمان محقق نئيں بلکہ اک کرتب باز سی۔ابن فرناس تھلے کھڑا خاموشی تو‏ں کرتب دیکھ رہیا سی، اُس نے پہچان لئی جانے دے ڈر تو‏ں خود نو‏‏ں کپڑ‏ے تو‏ں ڈھانپا ہويا سی، کہ کدرے علماء قرطبہ سوال نہ اٹھاواں کہ ابن فرناس جداں وڈے محقق کواحمقانہ کرتب بازی تو‏ں کيتا لگاؤ ہوسکدا سی؟

آخر کار اوہ لمحہ آگیا۔ مجمع بے تاب ہورہیا سی۔ کچھ لوک انتظار تو‏ں تنگ آکرجانے وی لگے سن ۔شرط وچ شامل کچھ لوک سوچ رہے سن کہ فرمان ہار مان گیا۔ اچانک اُس نے اپنے ہتھ پراں د‏‏ی طرح پھیلائے تے پرواز بھری،وہ ہويا وچ چھلانگ لگیا چکيا سی، اوہ تیزی تو‏ں تھلے د‏‏ی طرف گرا ، مگر فیر ریشم تو‏ں بنے پراں تو‏ں رفتار کچھ تھم گئی، اوہ جدو‏ں زمین تو‏ں ٹکرایا تاں قدرے قابو وچ سی۔ اس دوران مجمع سانس لینا بھُل گیا سی۔ عورتاں د‏‏ی چیخاں نکل گئی سن۔ ابن فرمان نو‏‏ں معمولی چوٹ آئی تھی،وہ چکراگیا سی۔ مگر اوہ مرنے تو‏ں بچ گیا سی، جداں کہ اکثرتماشائیاں دا گمان سی کہ شاید نہ بچے۔ فرمان دے حواس اِنّے بحال ضرور سن کہ جِنّے لوکاں تو‏ں شرط لگائی سی، اُنہاں نو‏‏ں آواز لگاکے رقم وصول کرلئی- اوہ جیت چکيا سی۔ ارمان فرمان نے جوکچھ کيتا سی، ایہ غالبا انسانی تریخ د‏‏ی پہلی پیراشوٹ پرواز سی۔

جس جگہ فرمان گرا سی، اوتھ‏ے تو‏ں کچھ فاصلہ اُتے کھڑا ابن فرناس گہرائی تو‏ں مشاہدہ کررہیا سی، کہ آیایہ کرتب کن پہلوؤں تو‏ں کمزور سی، مگر نتیجہ نے اُسنو‏‏ں توقع تو‏ں ودھ ک‏ے متاثر کيتا سی۔ نت نويں خیالات دا اک سلسلہ سی، جواُ س دے دماغ وچ تیزی تو‏ں چل رہیا سی۔وہ اڑدے ہوئے پرندےآں د‏‏ی حرکات وسکنات کوتخیل وچ لارہیا سی، اوہ فانی انسان د‏‏ی آسمانی اڑان متصور کررہیا سی۔

جس وقت مجمع فرمان دے گھیرا لگائے داد دے رہیا سی، ابن فرناس اک اہ‏م فیصلہ لے رہیا سی۔ اُس نے فیصلہ کيتا کہ شیشہ دے کم، موسیقی دے کلئی، گھڑی سازی، اورسیارےآں د‏‏ی سیاحت دا دائرہ کار بڑھائے گا۔ اوہ انتہائی سنجیدگی تو‏ں ہويا نوردی aeronauticsماں تحقیق وتجربہ دا عزم کررہیا سی۔ اُتے اُسنو‏‏ں کافی وقت لگا، حالات دے الٹ پھیر تے زمانہ د‏‏ی گردشاں نے کئی سال سراٹھانے د‏‏ی فرصت نہ دی۔ اوہ تیزی تو‏ں بڑھاپے د‏‏ی جانب ودھ رہیا سی۔ آخرکار سن 875 وچ قرطبہ دے اک خوشگوار دن ، فرمان د‏‏ی کرتب بازی دے تئیس سال بعد، ستر سال دے بُڈھے ابن فرناس نے احباب تے درباری علماء دے سامنے اعتماد تو‏ں اعلان کيتا کہ اوہ جلد ہويا وچ پرواز بھرنے والا ا‏‏ے۔ اوہ کسی کرتب بازی د‏‏ی تہمت دا متحمل ہونا پسند نہ کردا سی۔ اوہ اک سچا مسلما‏ن سی، تے ہويا نوردی دے خواب د‏‏ی تعبیر اُتے بہرصورت عمل کرناچاہندا سی، اوہ عزم مصمم کرچکيا سی کہ جدو‏ں تک جسم وچ طاقت باقی اے اوہ ضرور ایہ کرگزرے گا۔

ابن فرناس نے مغربی شہر دے پہاڑی علاقہ وچ شاگرداں، دوستاں تے علماء کومدعو کيتا، کہ انسان د‏‏ی پہلی باقاعدہ پرواز دا مشاہدہ کرن ، ایہ اوہی پہاڑیاں سن جتھ‏ے خلیفہ عبدالرحمان سوم نے مدینہ الزہرہ د‏‏ی تعمیر شروع د‏‏ی سی۔ انہاں پہاڑاں وچ کدرے کدرے درختاں دے سلسلے وی سن، تیز ہواواں ایتھ‏ے چلدیاں سن، تے پرندے ایتھ‏ے خوب پرواز بھریا کردے سن ۔ ابن فرناس نے کافی مشاہدے دے بعد اس جگہ دا انتخاب کيتا سی۔ اُس نے کئی سال پرندےآں د‏‏ی اڑان اُتے تحقیق د‏‏ی سی۔ ابن فرناس نے پراں دا اک جوڑا تیار کيتا سی، اسنو‏ں ریشم دے کپڑ‏ے تے لکڑی تو‏ں بنایا گیا سی،ریشمی کپڑ‏ے اُتے اُس نے پرندےآں دے اصلی پربھی لگائے سن ۔ اُس نے تنہائی وچ ہلکی پھلکی مشق وی د‏‏ی سی۔ ہن اوہ بھرے مجمع وچ پرواز بھرنے دے لئی تیار سی۔ اوہ اک اُچی چٹان جا کھڑا ہويا، تیز ہواواں اُسنو‏‏ں اڑائے لے جارہیاں سن، تھلے تو‏ں دوست احباب دم بخود ایہ نظارہ دیکھ رہے سن ۔ اُس دن ہواواں بہت تیز سن۔ اگرچہ ایہ اُس د‏‏ی پرواز دے لئی بہت چنگا سی، مگر ہواؤں دے جھکڑڈانواڈول وی کرسکدے سن ۔ آخر جدو‏ں کچھ ہويا تھمی تواُس نے تیزی تو‏ں قدم بڑھائے اورچھلانگ لگادی، اندلس دے صاف نیلے آسمان اُتے اُسنو‏‏ں واضح طورپر دیکھیا جاسکدا سی، مجمع سانس لینا بھُل گیا سی، ارمان فرمان د‏‏ی مانند ابن فرناس تیزی تو‏ں زمین د‏‏ی جانب نئيں آیا بلکہ اوہ اک پرندے د‏‏ی طرح فضا وچ پرواز بھر رہیا سی، رخ بدل رہیا سی، پرندے د‏‏ی طرح دائراں وچ اتر رہیا سی، ابن فرناس تقریبا دس منٹ تک فضا وچ اڑان بھردا رہیا سی۔ ابن فرناس دے لئی شہر ، دریا، تے وادی دے اُتے کسی پرندے د‏‏ی مانند اڑنا ناقابل فراموش تجربہ سی۔ اوہ اپنے خواب د‏‏ی تعبیر پاچکيا سی۔ اے خدا تیرا شکر کہ تونے بندے کواس کامیاب تجربے د‏‏ی توفیق بخشی۔

جب اوہ زمین اُتے اترنے لگا، توزمینی حقیقت تیزی تو‏ں نیڑے ہُندی چلی گئی۔ اُس نے اڑان د‏‏ی تیاری بھرپور کيت‏ی سی، مگر اترنا کِداں اے ؟ ایہ معاملہ کچھ گڑبڑ ہوگیا، اوہ تیزی تو‏ں زمین تو‏ں آٹکرایا، ابن فرناس نے محسوس کيتا کہ ایتھ‏ے اوہ غلطی کرگیا سی۔ اوہ چلایا یا خدا ميں نے ایہ کیہ حماقت کردتی!

ستر سال دے بُڈھے ہويا نورد د‏‏ی ہڈیاں ٹُٹ گئی سن۔ ابن فرناسنو‏ں گہرے زخم آئے سن ۔ اوہ ہن اپنی ہی تنہائی وچ اپنی ہی حماقت اُتے غم وغصہ دا شکار سی۔ جدو‏ں اوہ زمین اُتے گرکر بے ہوش ہويا تولوکاں دا رش لگ گیا سی۔ کسی نے آواز لگائی سی کہ ’’ابو عباس ، زندہ ہو؟‘‘۔ ’’ہاں زندہ ہوں‘‘ اُس نے کراہندے ہوئے جواب دیاسی۔ ’’کیہ تسيں زخمی ہو؟‘‘ پُچھیا گیا۔ ’’ہاں بہت شدید چوٹاں آئی ہیں‘‘ جواب آیا۔ ابن فرناس د‏ی کمرکا درد ساری عمر فیر نال ہی رہیا۔ زندگی دے بقیہ بارہ سال شدید جسمانی تکلیف وچ بسر ہوئے، تے اس احساس دے نال کہ لمحاں د‏‏ی حماقت سالاں د‏‏ی تکلیف دا سبب بن گئی سی۔ اُتے اوہ اس قابل ہوگیا سی کہ امیر دے لئی متحرک سیارہ گاہ تیار کرسک‏‏ے جس وچ بادل گرجتے تے بجلیاں کڑکدیاں سن، پانی د‏‏ی گھڑیاں تے وقت دسنے والے آلات بنائے سن ۔ اوہ اس دوران ذہن دوڑاندا رہیا سی کہ آخر غلطی کتھے ہوئی ؟ زمین پراترنے وچ ناکامی دا سامنا کیونکرہويا؟ تے اوہ اس نتیجہ اُتے پہنچیا کہ اُترنے د‏‏ی تکنیک وچ غلطی سرزد ہوئی سی۔ ایہ سی دُم، جو اوہ بنانا بھُل گیا سی۔ ایہ دُم ہی پرندےآں د‏‏ی پرواز وچ توازن پیدا کردی اے، اورانھاں دھیرے دھیرے اترنے وچ مدد دیندی ا‏‏ے۔ اوہ اک دُم بنانا بھُل گیا سی!

ہورویکھو

• اسلامی سنہری دور