اسلامی تریخ وچ اصلاحی تحریکاں
اصلاح دا مطلب اے ”نظم تے باقاعدگی پیدا کرنا“ تے اس دا الٹ فساد اے۔ اصلاح تے فساد دا اک متضاد جوڑا بناندی نيں جنہاں دا ذکر قرآن تے ہور الہامی کتاباں وچ اکثر آیا اے۔ متضاد زوج جو کہ اعتقادی تے اجتماعی اصطلاحاں دے لئی استعمال ہُندے نيں انہاں نوں جے آمنے سامنے رکھیا جائے تاں مطالب دے سمجھنے وچ آسانی ہُندی اے ‘ مثلاً اسيں ایہ متضاد زوج سندے نيں‘ توحید تے شرک‘ ایمان تے کفر‘ ہدایت تے ضلالت‘ عدل تے ظلم‘ خیر تے شر‘ اطاعت تے معصیت‘ شکر تے کفران‘ اتحاد تے اختلاف‘ غیبت تے شہادت‘ علمیت تے بے علمی‘ تقویٰ تے فسق‘ تکبر تے انکسار وغیرہ۔
کچھ متضاد اصطلاحاں اک دوسرے دے معنی دی وضاحت کر کے مثبت تے منفی پہلو دا اظہار کردی نيں‘ اصلاح تے فساد ايسے قسم دی اصطلاحاں نيں‘ قرآن وچ اصلاح دا بعض دفعہ دو افراد دے رابطہ وچ (اصلاح ذات‘ البین) استعمال ہويا اے بعض دفعہ خاندانی ماحول دے متعلق تے بعض دفعہ وسیع تر معاشرتی ماحول دے متعلق جو کہ اس وقت میرے پیش نظر اے تے اس دا قرآن دی کئی سورتاں وچ ذکر اے (سورئہ بقر ۱۱‘ ۲۲۰‘ سورئہ اعراف ۵٦‘ ۱٧۰‘ ہود ۸۸‘ ۱۱ تے قصص ۱۹) ۔ اس دے بعد جدوں ميں اس مضمون وچ لفظ اصلاح استعمال کراں گا تاں میرا مقصد معاشرے دی سطح اُتے اصلاح ہوئے گا یعنی اصلاح معاشرہ ہوئے گا۔
قرآن نے پیغمبراں نوں مصلح قرار دتا اے جداں کہ حضرت شعیب عليهالسلام نے فرمایا:
( ان ارید الا الاصلاح ما استطعت وما توفیقی الا بالله علیه توکلت تے الیه انیب )
”میں اپنی استطاعت دے آخری امکان تک صرف اصلاح کرنا چاہندا ہوں‘ میری کامیابی صرف اللہ دے ہتھ وچ اے ‘ وچ صرف ايسے اُتے بھروسہ کردا ہاں تے ايسے دی طرف رجوع کردا ہاں۔“
اس دے برعکس قرآن منافق مصلحتاں دی سختی توں سرزنش کردا اے ‘ قرآن وچ وارد اے کہ
( تے اذا قلیللهم لا تفسدوا فی الارض قالوا انما نحن مصلحون الا انهم هم المفسدون تے لکن لا یشعرون )
”اگر انہاں نوں دسیا جائے کہ زمین اُتے فساد نہ پھیلاؤ‘ تاں اوہ کہندے نيں کہ اوہ تاں صرف اصلاح کر رہے نيں‘ ہرگز ایسا نئيں! اوہ تاں زمین اُتے فساد پھیلا رہے نيں تے خود اسنوں محسوس نئيں کردے۔“
بلاشک اصلاح اسلام دی روح اے ‘ ہر مسلمان بحأثیت مسلمان اصلاح دا طالب اے تے اوہ لاشعوری طور اُتے اصلاح دا طرفدار اے ‘ قرآن وچ اصلاح دی چاہت پیغمبری دا جزو اے تے اس دی اہمیت ”امربالمعروف تے نہی عن المنکر“ ورگی اے جو کہ اسلام دی اجتماعی تعلیمات دا اک رکن اے۔ ہر امربالمعروف تے نہی عن المنکر اجتماعی اطلاح دے زمرے وچ نئيں آتا‘ لیکن اجتماعی اصلاح انہاں تمام امور اُتے محیط اے جو کہ امربالمعروف تے نہی عن المنکر کے زمرے وچ آندے نيں‘ لہٰذا اسيں دیکھدے نيں کہ ہر اوہ مسلمان جو کہ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر کے بارے وچ محتاط ہُندا اے ‘ اوہ اجتماعی اصلاح دے بارے وی کافی حساس ہُندا اے۔
یہ امر قابل صد ستائش تے باعث مسرت اے کہ دور جدید وچ اجتماعی اصلاح دے بارے لوکاں وچ احساس پیدا ہوئے رہیا اے ‘ لیکن اس رجحان وچ کچھ افراط تے بے اعتدالی پیدا ہوئے گئی اے کہ اوہ تمام خدمات جو اجتماعی اصلاح دے علاوہ پیش کيتی گئی‘ انہاں دی اہمیت نوں گھٹا دتا گیا‘ ہر خدمت نوں اجتماعی اصلاح دے زمرے وچ پرکھیا جاندا اے تے انسان دی اہمیت دا اندازہ انہاں امور توں لگایا جاندا اے جو کہ اوہ اجتماعی اصلاح دے لئی سرانجام دیندا اے ‘ ایہ انداز فکر صحیح نئيں اے ‘ اجتماعی اصلاح یقینا سوسائٹی دی اک خدمت اے ‘ لیکن ایہ ضروری نئيں کہ ہر خدمت اجتماعی اصلاح ہو‘ تپ دق تے سرطان دے علاج دی ایجاد خدمت تاں اے لیکن اصلاح نئيں اے۔ اوہ ڈاکٹر جو صبح توں لے کے شام تک بیماراں دا علاج کردا اے اس نے اجتماعی خدمت تاں دی اے لیکن اجتماعی اصلاح نئيں کی‘ کیونجے اجتماعی اصلاح دے سلسلے وچ معاشرہ نوں اک مخصوص سمت دی طرف موڑنا اک ڈاکٹر دے بس وچ نئيں اے ‘ لیکن انہاں دی اس خدمت نوں کہ اوہ اجتماعی اصلاح دے زمرے وچ نئيں آتی‘ کوئی اہمیت نہ دینا وی قطعاً صحیح نئيں اے۔ شیخ مرتضیٰ انصاری تے صدرالمتالحین دی خدمات عظیم تر نيں‘ لیکن انہاں دے کم نوں اصلاح تے انہاں نوں مصلح دا درجہ نئيں دتا گیا‘ مثلاً تفسیر مجمع البیان جو کہ نو سال پہلے لکھی گئی تے اس توں ہزاراں انساناں نے استفادہ کيتا‘ بے شک اک کدمت اے ‘ لیکن اصلاح اجتماع دے زمرے وچ نئيں آتی‘ ایہ اک ایسی خدمت اے جو کہ اک عالم نے عالم تنہائی وچ سرانجام دی۔ کئی ایداں دے مواقع نيں کہ کچھ لوک نے اپنی ذاتی نیک تے مثالی زندگیاں وچ ناقابل فراموش خدمات انجام دیں‘ لیکن انہاں نے معاشرے دی اصلاحی سرگرمیاں وچ حصہ نئيں لیا‘ لہٰذا نیک لوک اک مصلح کيتی طرح سوسائٹی دے لئی بہت اہمیت رکھدے نيں‘ کیونجے اوہ مصلح نہ کہلوانے دے باوجود خدمت کردے نيں۔
مندرجہ ذیل جملے ميں نے نہج البلاغہ توں ماخوذ کيتے نيں‘ حضرت علی علیہ السلام نے اپنی حیثیت اجتماعی سرگرمیاں وچ حصہ لینے اُتے اک مصلح کيتی صورت وچ پہنچوائی اے۔
حضرت علی عليهالسلام
سودھو”اے خدایا! توں خوب جاندا اے کہ اساں کیہ کيتا! میرا مقصد طاقت دا اظہار تے ذاتی مفاد دا حصول نئيں سی بلکہ تواڈے انہاں امور دا احیاء سی جو آپ دی طرف لے جانی والی شاہراہ دے سنگ میل نيں‘ اس توں تواڈے شہراں وچ دیرپا تے نمایاں اصلاح کرنا مقصود سی تاکہ رسوا تے کچلی ہوئی انسانیت نوں تحفظ مل سکے تے تواڈے انہاں احکامات نوں جنہاں دی پرورش نئيں کيتی گئی شدت دے نال نافذ کرنا سی۔“
امام حسین علیہ السلام نے وی دور معاویہ وچ دورانِ حج اک وڈے اجتماع وچ جو اہم صحابہ اُتے مشتمل تھا‘ اپنے والد دے درجہ بالا دتے ہوئے کلمات دہرائے تے اپنا کردار بحیثیت مصلح آشکارا کيتا۔
امام حسین علیہ السلام نے اپنے بھائی محمد ابن حنفیہ دے ناں وصیت نامہ وچ اک مصلح کيتی حیثیت توں اپنے اصلاحی کماں دی تشریح کی‘ انہاں وچ فرمایا:
انی لم اخرج اشراً ولا بطراً ولا مفسداً ولا ظالماً انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدی ارید انہاں امر بالمعروف تے انهی عن المنکر تے آسیر بسیرة جدی تے ابی
”میرا انقلاب ذاتی مفاد دے لئی فساد تے ظلم کرنا نہیں‘ بلکہ ميں نے جد امجد ۱ دی امت دی اصلاح دا بیڑا اٹھایا اے ‘ میرا ارادہ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر دی پہچان کرانا تے میرا مقصد اپنے والد تے دادا کيتی سیرت اُتے چلنا اے ۔“
اسلامی تریخ وچ اصلاحی تحریکاں
سودھوآئمہ ہدیٰ عليهالسلام دی زندگیاں تعلیمات‘ رہبری تے اجتماعی اصلاح دی غمازی کردی نيں‘ انہاں دے علاوہ اسيں اسلامی تریخ وچ تے وی کئی اصلاحی تحریکاں دیکھدے نيں‘ لیکن چونکہ انہاں تحریکاں دا مفصل مطالعہ نئيں کيتا گیا‘ اس توں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ اسلامی تریخ اک جمود دا شکار رہی اے تے اصلاحی تحریکاں ناپید نيں۔
ہزاراں سال پہلے مسلماناں دے اذہان وچ اک خیال ابھریا (پہلے سنیاں وچ ‘ فیر شیعاں وچ ) کہ ہر صدی دے شروع وچ اک ”مجدد“ دا دین دے احیاء دے لئی ظہور ہُندا رہیا اے۔ سنیاں نے اس روایت نوں ابوہریرہ توں نقل کيتا کہ ہر صدی دے آخر وچ اک ایسا شخص آندا اے جو خدا دے دین دی تجدید کراندا اے ‘ اگرچہ اس روایت کيتی پختگی تے تاریخی ثبوت دا تعین نئيں ہوئے سکتا‘ لیکن مسلمان عمومی طور اُتے اس گل دے متعلق یقین دے نال توقعات رکھدے نيں تے ہر صدی وچ اک یا اک توں زیادہ مصلح رونما ہُندے رہے نيں۔ عملی طور اُتے ایہ صرف تے صرف اصلاحی تحریکاں رہیاں نيں اس لئی اصلاح‘ مصلح‘ اصلاحی تحریکاں تے حال ہی وچ استعمال ہونے والا لفظ ”مذہبی خیالات دی تجدید“ اوہ لفظاں نيں جنہاں توں مسلماناں دے کان مانوس نيں۔
اسلامی تریخ وچ اصلاحی تحریکاں دا بغور مطالعہ تے انہاں دا عملی تجزیہ انہاں دے لئی مفید تے قوی ثابت ہوئے سکدا اے۔ مینوں امید اے کہ ایداں دے باصلاحیت افراد ایہ کم کر گزريں گے تے اپنے مطالعہ تے علمی تحقیق دے نتائج خواہش مند افراد دے سامنے پیش کرن گے۔
یہ ظاہر اے کہ اوہ تمام تحریکاں جنہاں دا مقصد اصلاح ہو‘ اک ہی طرح دی نئيں رہی نيں‘ بعض ایسی سن کہ انہاں دا بنیادی مقصد اصلاح سی تے اس طرح اوہ قدرتی طور اُتے اصلاح تھیں‘ کچھ ایسی سن جنہاں نے اصلاح لیانے دی آڑ وچ فساد برپا کيتا تے کچھ ایسی وی سن جو کہ شروع وچ اصلاحی پہلو لے کے ابھراں لیکن بعد وچ اپنے راستے توں بھٹک گئياں۔
عثمانیاں تے عباسیاں دے ادوار وچ علویاں دا ابھرنا وی اصلاح دا قیام سی۔ اس دے برعکس بابک خرم دین تے اس قسم دی ہور تحریکاں اِنّی بے ہودہ تے غلاظت تے کثافت تے آلودگی وچ ڈُبی ہوئیاں سن کہ اسلام نوں انہاں دی وجہ توں کافی نقصان پہنچا‘ انہاں دی وجہ توں لوکاں دے دلاں وچ عباسیاں دی ظالمانہ حکومت دے خلاف نفرت تے غصہ کم ہوئے گیا‘ انہاں تحریکاں دا مقصد شاید عباسیاں دی حکومت نوں دوام دینا سی۔ حقیقت وچ انہاں تحریکاں نے عباسیاں نوں مواقع فراہم کيتے۔ شعوبیہ دی تحریک دا آغاز وی اصلاحی تھا‘ کیونجے ایہ مہم امویاں دی تفریق دی پالیسی دے خلاف سی تے انہاں دا نعرہ سی:
( یا یها الناس انا خلقنا کم من ذکر تے اندی تے جعلنا کم شعوبا تے قبیلے لتعارفوا انہاں اکرمکم عندالله اتقاکم )
چونکہ شعوبیہ تفریق دی پالیسی دے خلاف سن ‘ لہٰذا انہاں نوں ”اہل التسومیہ“ توں پکاریا گیا تے انہاں دا نعرہ قرآن دی مندرجہ بالا آیت تھا‘ لہٰذا شعوبیہ اکھوائے جانے لگے‘ لیکن بدقسمتی توں اوہ خود اس گل دا شکار ہوئے گئے جس دے خلاف انہاں نے علم انقلاب بلند کيتا تھا‘ یعنی اوہ نسل تے قوم دی تفریق وچ مبتلا ہوئے گئے‘ انہاں دے اس عمل نے عباسیاں نوں اک ہور موقع فراہم کيتا‘ شاید عباسیاں نے اک گھناؤنی سازش دی تے ایرانیاں نوں اسلامی عدل دے راستے توں ہٹا کر ایرانی نسل پرستی دے چکر وچ ڈال دتا۔ تریخ وچ شعوبیہ دے انتہائی گروپ نے جس شدت دے نال عباسیاں دی حمایت دی اے اوہ اس مفروضے نوں تقویت دیندا اے۔
اسلامی تحریکاں کچھ صرف فکری تھیں‘ کچھ اجتماعی تے بعض فکری تے اجتماعی دونے پہلو لئے ہوئے تھیں‘ غزالی دی تحریک صرف اک فکری تحریک سی اس دے خیال وچ اسلامی علوم تے اسلامی خیالات آسیب زدہ سن ۔ اس لئی اس نے ”احیاء علوم دین“ اُتے کم کيتا‘ علویاں تے سربداراں دی تحریکاں حکومت وقت دے خلاف اجتماعی تحریکاں تھیں‘ اخوان الصفا دی تحریک فکری تے اجتماعی دونے حیثیتاں وچ سی۔
اُتے دتی گئی تحریکاں وچ چند ترقی پسند سن تے کچھ دوسری‘ مثلاً اشعری چوتھی صدی وچ تے اخباریگری (شیعاں وچ ) دسويں صدی وچ تے وہابی تحریک بارہويں صدی وچ صرف رجعت پسند تحریکاں سن۔
ان تمام تحریکاں دے جو عملی یا فکری نيں یا ترقی پسند تے رجعت پسند نيں بغور مطالعہ تے وسیع تحقیق دی ضرورت اے ‘ انہاں دا مطالعہ اس وجہ توں تے وی ضروری ہوئے جاندا اے کہ حال ہی وچ کچھ موقع پرستاں نے موجودہ خلا توں فائدہ اٹھایا تے انہاں نے اسلامی تریخ وچ تحریکاں دا تجزیہ ذہن وچ پہلے توں طے شدہ ”مقصد“ تے ”قیاس“ دے تحت کرنے دی کوشش کيتی تاکہ اپنی عالمانہ رائے ناسمجھ لوکاں دے سامنے پیش کر سکن۔
اس وقت اسيں اک مختصر جائزہ وچ انہاں اسلامی تحریکاں دا تذکرہ کرن گے‘ جو پچھلے اک سو سال توں چل رہیاں نيں کیونجے ایہ دور ساڈی موجودہ زندگی دے نیڑے تر اے ‘ ساڈی کوشش ایہ معلوم کرنا ہوئے گا کہ انہاں تحریکاں نے کيتا اثرات مرتب کيتے نيں۔
تیرہويں صدی ہجری دے دوسرے نصف وچ تے انیہويں صدی عیسوی وچ ایران‘ مصر‘ شام‘ لبنان‘ شمالی افریقہ‘ ترکی‘ افغانستان تے ہندوستان وچ اسلاسمی تحریکاں چلائی گئی نيں‘ اوہ لوک جنہاں نے مصلح ہونے دا دعویٰ کيتا تے اصلاح کرنے دے لئی خیالات تے نظریات پیش کيتے انہاں ملکاں وچ نمودار ہُندے رہے نيں‘ ایہ تحریکاں صدیاں دے جمود دے بعد شروع ہوئیں‘ ایہ کسی حد تک مغرب دی سیاسی‘ اقتصادی تے تہذیبی نو آبادیاتی پالیسیاں دے خلاف سن تے اسلامی دنیا وچ احیاء تے بعثت ثانیہ شمار دی گئیاں نيں۔
سید جمال الدین
سودھوپچھلے اک سو سال دی تحریک دے سلسلے دی بنیادی حیثیت جمال الدین اسد آبادی بہ عرف عام ”افغانی“ دی اے ‘ ایہ اوہی شخصیت سی جس نے اسلامی حکومت نوں ضرورت اصلاح تے تشکیل نو دے لئی جگایا تے مسلماناں وچ معاشرتی برائیاں نوں آشکارا کيتا تے انہاں نوں اصلاح دا راستہ دکھا کر انہاں برائیاں دی اصلاح دا راستہ دکھایا۔ اگرچہ سید دے بارے وچ بہت کچھ لکھیا تے کہیا جا چکيا اے لیکن انہاں دے فلسفہ اصلاح دے بارے وچ بوہت گھٹ دسیا گیا اے یا شاید ميں نے اس دے فلسفے دے بارے وچ سنیا تے جانا نئيں اے ‘ اُتے ایہ معلوم کرنے توں کافی فائدہ ہوئے گا کہ سید نے اسلامی معاشرہ دی کن برائیاں دی تشخیص دی اے تے انہاں دا کیہ علاج تجویز کيتا‘ ہور اپنے فلسفہ اصلاح دے مقاصد دے حصول دی خاطر کیہڑا راستے اختیار کيتے۔
جس تحریک دی انہاں نے ابتداء دی اوہ اپنی وسعت دے لحاظ توں فکری تے اجتماعی سی جتھے اوہ مسلماناں دے خیالات وچ تجدید چاہندے نيں اوتھے اوہ نظام زندگی وچ وی احیاء چاہندے نيں۔ انہاں نے اپنے آپ نوں اک شہر‘ اک ملک حتیٰ کہ اک براعظم تک محدود نئيں رکھیا۔ ہر ملک وچ تھوڑا تھوڑا وقت گزار دے انہاں نے ایشیاء‘ یورپ تے افریقہ دے طول تے عرض وچ سفر کيتا‘ جس ملک وچ وی اوہ گئے اوتھے اُتے لوکاں دے مختلف طبقات دے نال اپنی روحانی وابستگی کافی حد تک استوار کی‘ حتیٰ کہ کچھ ملکاں دے فوجی یونٹاں وچ دخل اندازی دی تاکہ افواج وچ اثر تے رسوخ پیدا کيتا جائے۔
سید نے بوہت سارے اسلامی ملکاں دا دورہ کے دے قریبی مشاہدہ کيتا جس توں انہاں نوں انہاں ملکاں دے بارے زیادہ آگاہی ہوئی‘ اس توں انہاں نوں موقع ملیا کہ انہاں ملکاں دی پیچیدگیاں نوں سمجھے تے اوتھے دی قابل عزت شخصیتاں دا گہرا مطالعہ کيتا‘ تمام دنیا دا دورہ تے خصوصاً یورپ وچ انہاں دا زیادہ وقت گزارنا اس سلسلے وچ کارآمد ثابت ہويا کہ ترقی یافتہ ملکاں وچ کیہ ہوئے رہیا اے تے یورپ دی رہتل نوں سمجھنے تے یورپی لیڈراں دے ارادےآں نوں بھانپنے وچ ممد تے معاون ثابت ہويا۔ اپنی کوشش تے مشن دے دوران وچ سید نے اپنے زمانے تے دنیا نوں سمجھیا تے اسلامی ملکاں دا مناسب تے صحیح علاج وی دریافت کيتا جس دے لئی انہاں نے اپنا مشن شروع کيتا سی۔ سید دے نزدیک اندرونی استبداد تے بیرونی استعمار دو اہم تے توجہ طلب برائیاں سن جنہاں توں اسلامی معاشرہ بری طرح متاثر ہوئے رہیا اے ‘ انہاں نے انہاں دے خاتمہ دے لئی کوششاں کيتياں تے بالآخر اپنے مشن دی خاطر جان دے دی‘ اوہ ایہ ضروری تے ناگزیر سمجھدے سن کہ انہاں دو تباہ کن اسباب دا مقابلہ کرنے دے لئی مسلماناں وچ سیاسی بیداری ہوئے تے اوہ سیاست وچ بھرپور حصہ لاں۔
اپنی کھوئی ہوئی عظمت دی بحالی تے دنیا وچ پروقار مقام حاصل کرنے دے لئی کہ مسلمان بجا طور اُتے اس دے اہل نيں‘ سید اسنوں ناگزیر سمجھدے سن کہ اوہ اصلی اسلام دی طرف پلٹیں‘ حقیقت وچ اوہ مسلماناں دے نیم مردہ بدن وچ نويں روح پھونکنا چاہندے سن ۔ تجدید دی پہلی شرط ایہ اے کہ بدعنوانی نوں ختم کر کے تنظیم نو کيتی جائے تے فیر مسلماناں وچ اتحاد پیدا کيتا جائے‘ انہاں نے محسوس کيتا کہ استعماریت آشکارا تے پوشیدہ دونے طریقےآں توں مذہبی تے غیر مذہبی نفاق تے انتشار دا بیج بو رہی اے ‘ انہاں نے انہاں چھپے ہوئے عزائم نوں واضح کيتا۔
سید دی دو خصوصیات
سودھوسید دی پہلی خصوصیت ایہ اے کہ اوہ شیعہ تے سنی دونے سوسائٹیاں دا بہت قریبی علم رکھدے سن ‘ لہٰذا اوہ سنی تے شیعہ دونے معاشراں دے فرق اُتے مکمل عبور رکھدے سن ۔ اوہ جاندے سن کہ سنی معاشرہ اک آزاد تے خود مختار ادارہ نئيں اے تے اوہ استبدادی تے استعماری طاقتاں دا مقابلہ نئيں کر سکدا۔ سنیاں دے مذہبی علماء دا طبقہ حکومتاں توں وابستہ رہیا اے تے اوہ صدیاں توں حکومت نوں سوسائٹی دا ”اولوالامر“ کہندا چلا آیا اے ‘ اس لئی سنی معاشرے دے مذہبی علماء نوں اوہ نظرانداز کر دیندے سن تے براہ راست عوام نال رابطہ رکھدے سن ۔ انہاں دے خیال وچ سنی مذہبی علماء وچ ایہ صلاحیت پیدا نہ ہوسکی کہ اوہ نوآبادیاتی نظام تے استحصال دے خلاف کوئی محاذ بنا سکن تے اس سلسلے وچ انہاں دا کوئی کردار نئيں۔
لیکن شیعی مذہبی علماء اک آزاد ادارہ دی حیثیت توں واضح امتیاز دے نال اک قومی طاقت نيں‘ انہاں دا عوام دے نال گہرا رشتہ رہیا تے ہمیشہ حکام دے استبداد نوں چیلنج کردے رہے نيں‘ اس لئی سید جمال نے سب توں پہلے شیعہ سوسائٹی دے علماء توں اپیل کیتی۔ انہاں نے اپنی مہم دا آغاز ذی فہم لوکاں توں کيتا تے فیصلہ کيتا کہ ایہی اوہ طبقہ اے کہ ہر آمر تے نوآبادیت دے خلاف جنگ وچ کلیدی حیثیت رکھدا اے۔
ان خطوط دی عبارت جو انہاں نے شیعہ علماء نوں لکھی‘ خصوصاً مرحوم حاجی میرزا حسین شیرازی تے کئی اوہ قرارداداں جو انہاں نے تہران‘ مشہد‘ اصفہان‘ تبریز‘ شیراز تے دوسری مذہبی جگہاں دے خدا پرست اہم شخصیتاں نوں بھیجیں‘ اس امر دی کھل دے وضاحت کردیاں نيں۔
سید جمال سمجھ گئے سن کہ گو کہ شیعی مذہبی علماء وچوں چند نے اپنے وقت وچ استبدادی طاقتاں دے نال روابط جوڑے‘ لیکن انہاں نے معاشرے‘ عوام تے مذہب توں وی اپنا رشتہ قائم رکھا‘ دشمناں دے کیمپاں توں اپنے عوام دی خدمت کی‘ اُتے کچھ ایداں دے لوت سن جو یقینا اغیار دے بہت نیڑے چلے گئے‘ لیکن بہت ہی مختصر سن ۔ تریخ توں واضح اے کہ عموماً شیعاں نے اپنے مذہبی علماء توں اپنا مذہبی رشتہ نئيں توڑیا۔
سید جمال دے مشن نے شیعی مذہبی علماء دے طبقے اُتے کافی اثرات مرتب کئے‘ چاہے اوہ تمباکو تحریک ہوئے جس وچ شیعہ علماء نے اندرونی استبداد تے بیرونی استعماریت دے خلاف اک طوفان کھڑا کيتا یا آئینی حکومت دے قیام دی تحریک ہوئے تے اس وچ وی شیعہ علماء دی رہبری تے تائید موجود سی۔
تریخ وچ ایہ نئيں ملدا کہ سید جمال الدین نے جو کہ اک انقلابی مسلمان سن ‘ شیعہ مذہبی علماء نوں کمزور تے پست کيتا ہو‘ حالانکہ بعض لاعلمی تے ناواقفیت دے نتیجے وچ انہاں نوں کافی تکالیف تے مصائب دا سامنا کرنا پيا۔([۱])
جناب محیط طباطبائی لکھدے نيں کہ
”سید نے اپنے یورپ دے پہلے دورہ وچ جدوں اوہ اوتھے ”عروة الوثقٰی“ رسالہ کڈنا چاہندے سن ‘ ایہ محسوس کيتا کہ روحانی لوکاں وچ اصلاح لیانے دی قوت موجود اے اس گل نوں انہاں نے اک خط وچ واضح کيتا جو انہاں نے مصر وچ مقیم اک ایرانی بنام داغستانی نوں لکھیا (حکومت نوں دھوکہ دینے دے لئی انہاں نے اپنا جعلی ناں داغستانی رکھیا ہويا سی) اس وچ انہاں نے فرمایا کہ علمائے ایران نے اپنے فرائض دی ادائیگی وچ کوتاہی نئيں کيتی اے تے ایہ ایرانی حکومت اے جو عوام دے لئی مشکلات پیدا کر رہی اے تے انہاں دے زوال تے تباہی دا سبب بن رہی اے۔ تہران وچ موجودگی دے وقت علماء دے خلاف کوئی گل نئيں کی‘ جو کہ انہاں دے مزاج اُتے گراں گزرے‘ اس دے برعکس انہاں نے علماء دے نال قریبی روابط رکھے۔ انہاں نے اک رسالہ ”پنچیریہ“ شائع کيتا‘ اس دا عربی ترجمہ بیروت وچ ہويا تے چھپ کر تقسیم وی ہويا۔ ایران آنے اُتے اوہ اس رسالہ دی کچھ کاپیاں اپنے نال لیائے تے ایتھے صاحبان علم تے دانش وچ تقسیم کیں‘ مذہبی استاداں دے نال ملاقات دے دوران شعوری تے لاشعوری طور اُتے اس گل دا خیال رکھیا کہ غرور تے خود پسندی دا احساس نہ ہونے پائے‘ سنیا اے کہ جدوں سید نے مرحوم جناب جلوہ توں پہلی ملاقات کيتی تاں انہاں نے اس گل دے پُچھنے اُتے کہ ”سید مصر وچ شیخ (ابو علی سینا) دے کلمات اُتے درس دیندا اے ۔“ نفی وچ جواب دیا‘ تاکہ جلوہ انہاں دی گل توں مشتعل نہ ہون۔“([۲])
سید جمال دی دوسری خصوصیت ایہ سی کہ گو اوہ ایداں دے مصلح سن جو مسلماناں نوں مغرب دی جدید سائنس تے ٹیکنالوجی دے حصول اُتے آمادہ کر رہے سن تاکہ جہالت تے لاعلمی اُتے قابو پایا جا سکے اوتھے اوہ جدیدیت وچ انتہا پسندی دے خطرہ توں وی پوری طرح آگاہ سن ۔ انہاں دا نظریہ ایہ سی کہ مغربی سائنسی علوم تے ٹیکنالوجی مسلماناں دی جہان بینی تے نظریات دے درمیان اک توازن برقرار رکھیا جائے‘ اوہ ایہ نئيں چاہندے سن کہ مسلمان مغربی طرز دی جہان بینی اُتے فریفتہ ہوئے جاواں تے ايسے عینک توں دنیا نوں دیکھنے دی کوشش کرن تے ایويں اسلامی جہان بینی توں دور ہٹ جائیں‘ اوہ نہ صرف مغربی سیاست تے استعمار دے خلاف لڑے‘ بلکہ تہذیبی استعمار دے خلاف وی سعی کی‘ انہاں نے انہاں لوکاں دے خلاف مہم چلائی جو کائنات تے قرآن مقدس تے اسلامی فلسفہ دی مغربی نقطہ نظر توں تاویل کرنا چاہندے سن ‘ اوہ ایہ مناسب نئيں سمجھدے سن کہ قرآن دے مابعدالطبیعاندی مفاہیم کی‘ انسان دے شعوری تے مادی معاملات دی اصطلاحاں وچ تاویل کيتی جائے۔
ہندوستان دے دورے دے دوران انہاں دا تعارف اک مسلمان مصلح سر سید احمد خان توں ہوا‘ انہاں نے دیکھیا کہ اوہ مابعدالطبیعاندی مسائل دی علم سائنس دے ناں اُتے تے سائنس دے بہانے توں تشریح دی کوشش کر رہے نيں کہ غیب تے معقولات نوں قابل احساس تے مشاہدہ قرار دے کے انہاں دی تاویل کيتی جائے تے اوہ معجزہ دا ادراک عام تے سادہ معنےآں وچ کرنا چاہندے نيں حالانکہ ایہ معجزے قرآن وچ وڈے واضح نيں‘ قرآن دے آسمانی مفاہیم نوں زمینی مفاہیم وچ تبدیل کر دتیاں۔ سید نے انہاں گلاں اُتے اعتراض کيتا‘ اس عہد دے اک مورخ نے سید دے ہندوستانی دور دے متعلق تے سر سید احمد خان دے سلسلے وچ انہاں دے موقف دے بارے وچ لکھیا اے:
”اگر سید احمد نے مذہب وچ اصلاح دے متعلق گلاں کیتیاں نيں تاں سید جمال نے مسلماناں نوں فتنہ انگیز مصلحاں تے اصلاحاں وچ انتہا پسندی دے خطرات توں آگاہ کيتا۔ جتھے سید نے جدید نظریات نوں جذب کرنے دی ہدایت کی‘ اوتھے سید جمال اپنے اس استدلال اُتے قائم رہے کہ صرف مذہبی عقیدہ ہی انہاں تمام اسباب توں افضل اے تے اس وچ اِنّی صلاحیت موجود اے کہ انسان دی راہ مستقیم اُتے چلنے دی رہنمائی کرے‘ جے سید نے مسلماناں نوں جدید تربیت حاصل کرنے دا شوق دلایا تاں سید جمال نے تربیت دے انہاں نويں طریقےآں نوں ہندوستانی مسلماناں دے مذہب تے قوم دے لئی زہر قاتل قرار دتا۔ سید جمال جو کہ نويں نظریات تے تعلیمات دے علمبردار سن ‘ سید احمد جداں جدیدیت پسند شخص دے سامنے آئے تاں مجبور ہوئے گئے کہ اوہ پرانے خیالات تے نظریات دے سرگرم حامی بنیں‘ اُتے اوہ اپنے پہلے نظریے دینی فکری تحریک اُتے قائم رہے۔“
اسلامی سوسائٹی وچ جنہاں بیماریاں دی سید جمال نے تشخیص کی‘ اوہ ایہ نيں:
۱ ۔ حکام دا استبداد۔
۲ ۔ عام مسلماناں وچ جہالت‘ بے خبری تے انہاں دے کاروان علم تے تمدن وچ سست رفتاری۔
۳ ۔ مسلماناں وچ خرافات دا نفوذ تے انہاں دی اصلی اسلام توں دوری۔
۴ ۔ مذہبی تے دنیاوی مسائل تے معاملات وچ مسلماناں دے درمیان جدائی تے نااتفاقی۔
۵ ۔ مغربی استعمار دے اثرات۔
ان بیماریاں دے علاج دے لئی سید نے تمام ممکنہ وسائل بروئے کار لائے‘سفر‘ ذاتی روابط‘ خطبات‘ کتاباں دی اشاعت‘ رسالے تے مختلف پارٹیاں تے گروپاں دی تنظیم کرنا حتیٰ کہ فوجی ملازمت وچ شمولیت۔ اوہ ٦۰ سال زندہ رہے تے ہمیشہ کنوارے رہے تے اہل تے عیال توں بے نیاز رہے‘ کیونجے انہاں دی زندگی ہمیشہ غیر یقینی سی۔ اوہ اک ملک توں دوسرے ملک دا سفر کردے رہے سن ‘ زیادہ تر وقت جیل وچ ‘ جلاوطنی وچ تے یا گھر وچ نظربند دی حیثیت توں گزاردے سن ‘ اس صورت حال وچ اوہ بال بچےآں دی ذمہ داری توں کِداں عہدہ برآ ہوئے سکدے سن ۔
اُتے دتی ہوئی برائیاں دے ختم کرنے دے لئی جو تجاویز انہاں نے پیش کیں‘ اوہ ایہ نيں:
۱) استبدادی حکام دی خود غرضی دے خلاف جنگ
سودھوکون ایہ جنگ لڑے؟ عوام‘ لیکن عوام نوں کس طرح میدان جنگ وچ اتارا جائے؟ کيتا اس راسنوں توں کہ انہاں نوں دسیا جائے کہ تواڈے حقوق نوں کس طرح پامال کيتا گیا اے ؟ ایہ بجا اے کہ اسنوں بنیادی اہمیت دتی جائے‘ لیکن ایہ کافی نئيں تاں فیر کيتا کرنا چاہیدا؟ بنیادی کم ایہ اے کہ لوکاں دے دلاں وچ پختہ یقین پیدا کرنا چاہیدا کہ سیاسی جدوجہد اک شرعی تے مذہبی فریضہ اے ‘ ایہ واحد راستہ اے تے لوک اس وقت تک اطمینان توں نئيں بیٹھاں گے جدوں تک اوہ اپنے مقاصد حاصل نئيں کر لیندے۔ اوہ لوک غفلت وچ نيں جو ایہ کہندے نيں کہ سیاست تے مذہب اک دوسرے توں جدا نيں‘ مذہب تے سیاست دی اسيں بستگی نوں عام لوکاں اُتے آشکارا کرنا چاہیدا۔
مذہب تے سیاست وچ باہمی رابطہ دی ضرورت اُتے زور‘ سیاسی بیداری دا احیاء جو کہ ہر مسلمان دا اک شرعی فریضہ اے تے اس دا ملکی سیاست وچ عملی شرکت تے نال ہی اسلامی سوسائٹی دا قیام‘ اوہ نظریات نيں جو سید دے نزدیک انہاں وقتی بیماریاں دا علاج نيں‘ اوہ عملاً اپنے عصر دے استبدادی حکام دے نال لڑدے رہے تے اپنے پیروکاراں نوں انہاں دے خلاف علم بغاوت بلند کرنے اُتے اکساندے رہے‘ ناصر الدین شاہ اُتے حملہ انہاں دی تحریکاں دا نتیجہ سی۔
۲) جدید سائنسی تے ٹیکنالوجی توں لیس ہونا
سودھوایہ اک حقیقت اے کہ سید جمال نے اس سلسلے وچ کوئی ٹھوس قدم نئيں اٹھایا تے انہاں نے سکول تے سائنسی ادارے نئيں بنائے‘ انہاں نے صرف قلم تے بولی توں اس دی تبلیغ کیتی۔
۳) اصلی اسلام دی طرف پلٹنا
سودھواس دا مطلب انہاں خرافات تے بے کار حاشیہ آرائیاں دا خاتمہ اے جو اسلام دی لمبی تریخ دے دوران اس وچ شامل کے دتی گئیاں نيں۔ سید دے نزدیک اسلام دی طرف پلٹنے دا مطلب قرآن تے سنت دی طرف رجوع کرنا تے دوبارہ اپنے صالح اسلاف دی سیرت اُتے کاربند ہونا اے۔ انہاں نے صرف قرآن دی طرف پلٹنا تجویز نئيں کيتا کیونجے اوہ جاندے سن کہ خود قرآن تے سنت دی طرف رجوع کرنے نوں ضروری سمجھدا اے ‘ ہور برآں اوہ ”حسبنا کتاب اللّٰہ“ دے جملہ وچ موجود تمام خطرات توں بخوبی واقف سن ۔ ایہ اوہ جملہ اے جو ہر زمانے تے ہر دور وچ اسلام دے چہرے نوں مسخ کردا رہیا اے۔
۴) نظریات اُتے ایمان تے عقیدہ
سودھووہ اپنیاں تحریراں تے خطبات توں مسلماناں دے ذہناں وچ ایہ چیز بٹھانے دی کوشش کردے رہے کہ اسلام وچ اک مکتب فکر تے نظریہ دی وجہ توں ایہ طاقت موجود اے کہ اوہ مسلماناں نوں اندرونی استبداد تے بیرونی استعمار توں نجات دلیا کے انہاں نوں اک اعلیٰ تے ارفع مقام اُتے پہنچیا دے‘ مسلمان ارادے دے نال جم جاواں تاکہ اوہ کسی دوسرے مکتب فکر دی ضرورت محسوس نہ کرن۔
اس نظریے دی وجہ توں سید نے اپنیاں تحریراں تے تقاریر وچ اسلام دے انہاں اوصاف اُتے روشنی ڈالی‘ مثلاً اسلام وچ فکر دی طاقت دا اقرار‘ مدلل برہان تے مفہوم صراط مستقیم اُتے چلدے ہوئے انسان وچ ہر کمال سوائے پیغمبری دے حاصل کرنے دی صلاحیت‘ انسان دی ذاتی شرافت‘ اسلام دا سائنسی مذہب ہونا‘ عمل تے سخت محنت دا مذہب‘ کوشش تے جدوجہد دا مذہب‘ فساد دے خلاف اصلاح دا مذہب‘ حلال تے حرام دا مذہب‘ عزت تے عدم قبول ذلت دا مذہب تے ذمہ داریاں قبول کرنے دا مذہب ہونا اے۔
سید نے اسلام وچ نظریہ توحید اُتے کافی زور دتا اے ‘ انہاں نے کہیا کہ اسلام صرف برہانی یقین توحید دی بنیاد قرار دیندا اے ‘ استدلال تے برہانی توحید ہی تمام غلط عقیدےآں دے لئی بہت وڈی تردید نيں۔
انہاں نے کہیا کہ اوہی سوسائٹی فساد تے شرک نوں ختم کر سکدی اے جو استدلال تے برہانی یقین اُتے اعتماد کردی اے ‘ نہ کہ اوہ جو قیاس‘ واقعات تے حالات دی موافقت اُتے یقین رکھدی اے۔ لوکاں نوں استدلال دی تعلیم دتی جائے تاکہ فکر دی عزت مذہبی نقطہ نظر توں قائم ہوئے جائے۔
اس وجہ توں سید نے فلسفہ الٰہی اسلامی دی ضرورت دا احساس دلایا تے انہاں دے مننے والےآں نے اس دی پیروی کی‘ انہاں نے اک بااعتماد شاگرد محمد عُبدہ نوں فلسفہ پڑھنے دی تلقین کیتی۔ کہیا جاندا اے کہ محمد عُبدہ نے اشارات ابو علی سینا دی اپنے ہتھ توں دو کاپیاں تیار کيتياں تے اک دے آخر وچ سید دی تعریف کيتی اے ‘ غالباً ایہ ايسے ہمت افزائی دا اثر سی کہ عُبدہ نے فلسفہ اُتے کچھ کتاباں شائع کیتیاں۔ پہلی دفعہ نجات بو علی‘ البصائر النصیریہ ابن سہلان ساوجی تے شاید اشارات ابو علی سینا وچوں المشرقین دے کچھ حصے شائع کيتے۔
احمد امین نے اپنی کتاب ظہور اسلام(ج ۱‘ ص ۱۹۰) وچ لکھیا اے کہ سنی فکر کے مقابلے وچ فلسفہ شیعہ فکر کے نال زیادہ سازگار اے۔ اپنے نقطہ نظر دی ہور وضاحت کردے ہوئے کہندے نيں کہ فاطمیاں نے جو مصر دے شیعہ حاکم سن ‘ فلسفہ نوں زیادہ رواج دتا۔ فاطمیاں دے زوال تے سنی روح دے آنے توں فلسفہ مصر توں رخصت ہوئے گیا‘ حال ہی وچ سید جمال (جو شیعہ رجحانات رکھدا اے ) دے مصر آنے اُتے اس خطہ وچ فلسفہ دا دوبارہ ظہور ہويا۔
اپنے اس مشن دے دفاع وچ کہ اسلام اک جامع تے آزاد مکتب فکر تے نظریہ رکھدا اے ‘ سید نے یورپی ملکاں دے اعتراضات دے خلاف مہم چلائی۔ یورپ وچ اسلام نوں اک جبری دین تے قضا تے قدرت دا محتاج تصور کيتا جاندا سی تے ایہ کہ اسلام شخصی آزادی دی نفی کردا اے تے ایہی اسباب نيں جو کہ اسلام دے انحطاط دا سبب بنے نيں۔(انسان تے سرنوشت)
اوہ ایہ وی تبلیغ کردے سن کہ اسلام سائنس دا مخالف اے تے مسلماناں نوں سائنس توں دور رکھنا اسلام دی تعلیمات وچ شامل اے۔
اپنے رسالہ ”عروة الوثقٰی“ وچ انہاں نے اک مضمون وچ اسلام دے نظریہ قضا تے قدرت دا دفاع کيتا تے ایہ ثابت کيتا کہ ایہ فلسفہ نہ صرف غیر انحطاطی اے ‘ بلکہ اس نے ترقی تے بلندی وچ مثبت کردار ادا کيتا اے۔(پائے گذر نہضت ہائے اسلامی‘ سید جمال الدین)
اس طرح انہاں نے اک فرانسیسی فلاسفر ارنسٹ رنان ( Iernest Renan ) دا منہ توڑ جواب دیا‘ جو اسلام نوں سائنس دا مخالف مذہب سمجھدا سی تے کہندا سی کہ مسلماناں دے زوال دا سبب اسلام ہی اے۔([۳])
۵) بیرونی استعمار دے خلاف جنگ
سودھواس دا مطلب اسلامی ملکاں دے اندرونی معاملات وچ سیاسی دخل اندازی تے اقتصادی استعمار جس وچ حصول مراعات دے ظالمانہ نظام دا اجراء تے مسلماناں دے اقتصادی تے مالی ذرائع نوں ختم کر کے تہذیبی استعمار نوں لیانا تے فیر مسلماناں دی رہتل نوں برباد کرنا تے انہاں نوں تہذیبی طور اُتے کمزور بنانا اے۔ آخری نوآبادیاتی یا استعمار ایہ اے کہ اس گل نوں ثابت کرن کہ صرف مغربی رہتل ہی اے جو انسان دی خوشحالی دا سبب بن سکدی اے ‘ تہذیبی استعمار اِنّی شدت دے نال پھیلایا گیا کہ ذی فہم مسلمان وی ایہ یقین کرنے لگے کہ جے کسی مشرقی نوں رہتل یافتہ ہونا اے تاں اوہ اہل یورپ دی تقلید کرے‘ اوہ یورپی وضع قطع اختیار کر کے انہاں دی بولی سیکھے‘ انہاں دا لباس زیب تن کرے‘ انہاں دی عادات‘ خصائل‘ اعتقادات‘ فلسفہ‘ آرٹ تے تمام ہور چیزاں اپنائے۔
سید نے دین تے سیاست دی اسيں بستگی نوں دو محاذاں اُتے ضروری قرار دیا‘ پہلا محاذ‘ اندرونی استبداد تے دوسرا خطرہ بیرونی استعمار۔ انہاں نے انتھک کوشش کيتی کہ مسلماناں دے ضمیر نوں استبداد تے استعمار دے خلاف بیدار کيتا جائے تے اس پروگرام دا انہاں دے اصلاحی مشن وچ اہم مقام اے۔ اس دے مقابل وچ استعمار دے کارندےآں نے”سیکولرزم“ تے ”علمانیت“ دے ناں اُتے مذہب تے سیاست دے درمیان دیوار بنانے دی کوشش کيتی۔ اس مخالف تحریک دی روح رواں کمال اتاترک سی تے اس دا واحد مقصد سید جمال دے پروگراماں نوں چیلنج کرنا سی۔ عرب دنیا وچ سیکولرزم دا پروپیگنڈہ عربی عیسائیاں نے کيتا۔ ایہ نظریہ صاف ظاہر کردا اے کہیا گر مذہب تے سیاست وچ اسيں بستگی پیدا کر دتی جائے تاں عربی عیسائیاں نوں لئے کوئی ایسا کم نئيں رہ جاندا جو اوہ سوسائٹی وچ ادا کر سکن۔ عرب عیسائی اس وچ اکیلے نئيں سن بلکہ کچھ مسلمان وی اس نظریہ وچ انہاں دے نال شامل ہوئے گئے۔ دلچسپ گل ایہ اے کہ مذہبی روشن خیال تے ذی فہم لوک وی انہاں دے پرجوش طرفدار بن گئے‘ سوال ایہ اے کہ ایسا کیوں ہويا؟
یہ مسلمان حقیقت وچ اک ہور بیماری دا شکار سن ‘ اسيں جاندے نيں کہ سنی دنیا وچ خلیفہ تے حاکم اک ہی ہُندا سی تے جس دی اطاعت مذہبی فریضہ تھا‘ دین تے سیاست دا ایسا رابطہ بنایا گیا کہ سیاست نے دین نوں استعمال کرنا شروع کر دیا‘ اس لئی انہاں دا مقصد ایہ سی کہ عثمانی خلیفہ تے حاکم مصر اک دنیاوی مقام اُتے فائز سمجھے جاواں نہ کہ دینی‘ تاکہ لوکاں دا مذہبی تے ملی ضمیر انہاں اُتے تنقید دے سلسلے وچ آزاد رہے‘ ایہ صحیح راستہ تھا‘ سید جمال دے نزدیک دین تے سیاست دی وابستگی دا ایہ مطلب نہیں‘ بقول کواکبی:
”جو کچھ اس نے تعلیم دتی اوہ ایہ سی کہ مسلمان عوام اپنی سیاسی سرنوشت وچ اپنی شرکت نوں اک مذہبی فریضہ تے ذمہ داری سمجھیں‘ دین تے سیاست دی وابستگی دا ایہ مطلب ہرگز نئيں کہ مذہب نوں سیاست توں ملایا جائے بلکہ اس دا مطلب ایہ اے کہ سیاست نوں مذہب دے نال ملیا دتا جائے۔
وہ عرب جو سیکولرزم تے دین نوں سیاست توں جدا رکھنے دے لئی مہم چلاندے رہے‘ انہاں نے کدی اس توں انکار نئيں کيتا کہ عوام دا سیاست وچ شامل ہونا اک دینی فریضہ اے ‘ لیکن دین تے سیاست دی جدائی دی جو پالیسی اتاترک نے اختیار کيتی اوہ عوام دے لئی اک بدبختی تھی‘ ایران وچ وی ایسا ہی ہويا تے عملاً دین نوں سیاست توں جدا کر دتا گیا۔ دوسرے لفظاں وچ اسنوں اس طرح کہیا جا سکدا اے کہ پیکر اسلام توں اسلام دا اک عزیز ترین عضو جدا کر دتا گیا۔“
چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ اُتے دتے گئے مفہوم دے تحت دین تے سیاست دی وابستگی یعنی حکام نوں مقام قدس دینا صرف سنی مکتب دے نال وابستہ اے ‘ تشیع اسنوں قبول نئيں کرتا‘ اس دا انہاں دی تریخ وچ وجود نئيں ملتا‘ انہاں دے ہاں ”اولوالامر“ دی تشریح ایسی ہرگز نئيں اے جو سنیاں نے دی اے۔
٦) اسلامی اتحاد
سودھوغالباً سید جمال ہی پہلا شخص سی جس نے مغرب دے خلاف اسلامی اتحاد دا نعرہ بلند کيتا‘ اسلامی اتحاد دا مطلب مذہبی اتحاد نئيں اے جو کہ غیر عملی امر اے ‘ اس دا مقصد صرف ایہ سی کہ اک متحدہ سیاسی محاذ بنایا جائے تے استعماریت دے خلاف متحدہ صف بنائی جائے۔
سید نے مسلماناں نوں آگاہ کيتا کہ مغربی عیسائیاں وچ عموماً تے انگلستان وچ خصوصاً حالے تک ”صلیبی روح“ زندہ تے شعلہ زن اے ‘ بے شک مغرب نے تعصب دے خلاف آزاد منشی دا برقعہ پہن لیا اے ‘ لیکن انہاں دے اندر مسلماناں دے خلاف تعصب حالے تک موجود اے۔ مغرب پرستاں دے برخلاف تعصب دا ہونا سید دے نزدیک برا نئيں تھا‘ ہر دوسری چیزاں دی طرح تعصب وی افراط تے تفریط تے اعتدال رکھدا اے ‘ تعصب وچ افراط انسان وچ غیر استدلالی جانبداری تے اندھی تقلید پیدا کردا اے ‘ جو برائیاں نيں‘ اپنے منطقی تے عقلی عقائد دی حمایت دے معنی وچ تعصب بہت اچھی چیز اے۔
سید نے فرمایا:
”اہل یورپ جو ایہ جاندے نيں کہ دین ہی اوہ واسطہ اے جو کہ مسلماناں نوں آپس وچ ملاندا اے ‘ اسنوں کمزور کرنے دے لئی انہاں نے تعصب دی مکارانہ مخالفت کی‘ لیکن خود ہر مذہب تے ہر جماعت توں زیادہ متعصب نيں‘ گلیڈسٹاں سینٹ پرس دی روح دا ترجمان اے ‘ یعنی صلیبی جنگاں دی یاددہانی کرانے والا۔“
سید دے حقیقت پسندانہ خیالات نوں اس وقت ہور تقویت پہنچی‘ جدوں جنگ عظیم اول وچ یہودی افواج دے یورپی کمانڈر نے عرب اسرائیل جنگ دے دوران بیت المقدس نوں مسلماناں توں لے کے یہودیاں دی تحویل وچ دے دتا تے صیہونی حکومت اسرائیل دا قیام کر کے ایہ اعلان کيتا ”اب صلیبی جنگاں ختم ہوئے گئیں“۔
استعماریت نے قوم پرستی تے نسل پرستی دے بیج بوئے تے مسلمان ملکاں وچ ”پان عربی ازم‘ پان ایرانی ازم‘ پان ترکی ازم تے پانی ہندو ازم“ دے نعرے بلند ہونے لگے۔ ایسی پالیسی دے تحت مسلماناں دے مختلف فرقےآں دے درمیان اختلافات نوں ہويا دتی گئی‘ شیعہ سنی جھگڑے ہوئے‘ دنیائے اسلام دے ٹکڑے ٹکڑے کر کے بوہت سارے حصےآں وچ ونڈ دتا گیا۔ ایہ سب کچھ ”اسلامی اتحاد“ دے خلاف استعماری سازشاں سن۔
سید دا مقصد اسلامی سوسائٹی دے نیم مردہ بدن وچ حضرت عیسیٰعليهالسلام دی طرح مزاحمت تے جہاد دی روح پھونکنا تھا‘ انہاں نے مسلماناں نوں دسیا کہ جہاد دے اصول نوں دوبارہ اپنائیں‘ کیونجے اس دا بھولنا انہاں دے انحطاط دا اہم سبب تھا‘ جے مغربی لوکاں وچ صلیبی روح حالے تک موجود اے تاں مسلمان جہادی روح نوں کیوں چھڈ چکے نيں؟
کتاب سیری در اندیشیا ہائے سیاسی عربی وچ منقول اے کہ
”سید برطانیہ نوں نہ صرف استعماری قوت بلکہ مسلماناں دا ”صلیبی دشمن“ تصور کردا تھا‘ انہاں دا خیال سی کہ برطانیہ دا مقصد اسلام دی مکمل بیخ کنی اے تے اوہ مسلماناں دا اس لئی دشمن اے کہ اوہ اسلام دے مننے والے نيں۔ ایہ برطانیہ دی پالیسی رہی اے کہ مسلماناں دا کچھ علاقہ انہاں توں کھو کر کسی دوسری اسلام دشمن کمیونٹی نوں دے دیندا اے ‘ لہٰذا اوہ مسلماناں دی شکست اُتے خوش ہُندا اے تے اپنا مفاد مسلماناں دی تباہی تے بربادی وچ دیکھدا اے۔ برطانیہ دے خلاف مہم وچ انہاں نوں تے وی یقین ہوئے گیا کہ اسلام مزاحمت تے جہاد دا دین اے تے انہاں نے دینی جہاد دے شروع کرنے اُتے ہور زور دتا۔ انہاں دے نزدیک اس حکومت دے خلاف جس نے اسلام نوں ختم کرنے دا تہایہ کیہ ہويا تھا‘ طاقت استعمال کرنے دے سوا کوئی تے چارئہ کار نئيں سی۔“
٧) مغرب دے جاہ تے جلال دے خلاف جنگ
سودھوانیہويں صدی وچ جو واقعات تے تبدیلیاں مغرب وچ ہوئے نيں‘ انہاں توں اکثر مسلمان ناواقف رہے جے انہاں وچ کِسے نے یورپ دا چکر لگایا تے تھوڑا بہت جانا کہ مغرب وچ خیا ہوئے رہیا اے ‘ تاں انہاں توں مرعوب ہوئے گئے تے انہاں دی ترقی نے انہاں نوں بہت متاثر کيتا۔ انہاں نے محسوس کيتا کہ مشرق دے مسلمان مغرب دے عیسائیاں دا مقابلہ نئيں کر سکدے تے نہ ہی انہاں دے اندر اِنّی طاقت اے کہ اوہ اٹھیا سکن۔ ناصرالدین نے مغرب دے اک دورے دے دوران اپنے وزیراعظم نوں کہیا کہ
”اے وزیراعظم! اسيں مغرب تک پہنچنے دی کوشش نہ کریں‘ آپ نے فقط جو کرنا اے ‘ اوہ ایہ اے کہ جدوں تک وچ زندہ رہوں‘ کوئی شخص اپنی آواز بلند نہ کرے۔“
سر سید احمد خان جو ہندوستان وچ مسلم لیڈر سن ‘ شروع شروع وچ مسلسل برطانوی استعماریت دے خلاف لڑدے رہے‘ ایہ گل انہاں دے دوستاں تے مخالفین دونے نے تسلیم دی اے کہ ۱۲۸۴ ھ وچ پہلے برطانوی دورے نے انہاں دے ذہن اُتے کافی اثرات مرتب کيتے۔ انہاں نے مغرب دی تمدنی تے سیاسی ترقی‘ اقتصادی فوجی تے تہذیبی طاقت دا مشاہدہ کيتا‘ تاں استعماریت دشمن خیالات ہويا وچ بکھر گئے‘ اوہ مغربی رہتل توں اس قدر متاثر ہوئے تے اس دے رعب تے دبدبہ وچ آئے کہ ایہ گمان کر بیٹھے کہ اس رہتل نوں توڑنا یا اس دے اگے چاں چرا کرنا محال اے۔ انہاں نے سوچیا کہ برطانیہ دے خلاف جہاد کرنا بے فائدہ اے ‘ اس لئی انہاں نے نہ صرف اپنے آپ نوں ہندوواں دی کوششاں توں لاتعلق کر ليا جو اوہ مسلماناں دے نال مل کے برطانوی استعماریت دے خلاف کر رہے سن ‘ بلکہ مسلماناں دی تحریک مسلم لیگ نوں وی سبوتاژ کرنے دی کوشش کی‘ جس تحریک دے علامہ اقبال اک کارکن سن ۔ انہاں نے مسلم لیگ توں تعاون کرنا چھڈ دیا‘ انہاں نے ایہ رائے قائم کيتی کہ مسلماناں نوں چاہیدا کہ ہندوواں دے مقابلے وچ انگریزاں دی خوشنودی حاصل کرن۔ ہن بدلا ہويا سر سید مغربی رہتل تے تمدن دا پرچار کرنے والا بن گیا‘ شاید انہاں نے ایہ وی کوشش کيتی کہ قرآن دی تاویل مغربی مادی نقطہ نظر نال کيتی جائے۔
اس دے برعکس سید جمال نہ تاں مغربی رہتل توں متاثر ہوئے تے نہ ہی اس توں مرعوب ہوئے‘ انہاں نے مسلماناں نوں ناامیدی تے مایوسی توں دور رہنے دی تلقین دی تے مغربی استعماریت دے ہّوے دے خلاف جرات مندی دے نال جہاد کرنے دے لئی اکٹھا کيتا۔
ڈاکٹر حمید عنایت نے لکھیا اے:
”سید جمال نے ناامیدی تے مایوسی دے خلاف اپنے جہاد نوں اپنے رسالہ ”عروة الوثقٰی“ وچ خوب ابھار‘ اوہ ایہ رسالہ عربی بولی وچ پیرس توں کڈدے سن ۔ ایہ گل ايسے زمانے دی اے جدوں کہ برطانوی استعمار ایشیاء وچ پوری طرح کامیاب تے کامران ہوئے چکيا سی۔ کئی واقعات دے رونما ہونے توں مثلاً ایران دی ۱۸۵٦ ء وچ جنگ ہرات وچ شکست‘ ۱۸۵٧ ء وچ ہندوستانی بغاوت دی ناکامی تے ۱۸۸۲ ء وچ مصر اُتے قبضہ ہوئے جانا‘ مسلماناں دے ذہناں وچ برطانوی استعماریت اک ناقابل شکست طاقت دی حیثیت توں جاگزاں ہوئے گئی۔ سید جمال نے سوچیا کہ جدوں تک مسلماناں نوں ”عقدئہ ب یچارگی“ توں آزاد نہ کرا لیا جائے انہاں دا بیرونی نوآبادیت تے اندرونی استبداد دے خلاف انقلاب برپا کرنا ناممکن اے۔ انہاں نے اپنا مشن بنایا کہ مسلماناں وچ جہاد دی روح پھونکی جائے‘ انہاں نے مسلماناں دی صفاں وچ مکمل اتحاد تے یکجہتی اُتے زور دتا تاکہ برطانیہ دے توسیع پسندانہ عزائم دا ڈٹ کر مقابلہ کيتا جا سکے۔“
سید دے اس نظریے دا اظہار انہاں دے اس مضمون توں ہُندا اے جو انہاں نے ”اک کہانی“ دے عنوان توں اپنے رسالہ ”عروة الوثقٰی“ وچ شائع کيتا‘ اس دا خلاصہ ایہ اے:
”شہرالتسخر دے باہر اک عبادت گاہ سی جتھے ہر مسافر رات دے اندھیرے دے ڈر توں پناہ لیندا تھا‘ لیکن جو کوئی وی عبادت گاہ جاندا سی تاں پراسرار موت دا شکار ہوئے جاندا۔ اس نے لوکاں دے دلاں وچ خوف تے ہراس پیدا کر دتا تے لوکاں نے عبادت گاہ وچ پناہ لینی چھڈ دی۔ آخرکار اک ایسا شخص جو اپنی زندگی توں عاجز تھا‘ پختہ ارادے دے نال اس دے اندر گھس گیا‘ اچانک خوفناک تے ڈراؤنی آوازاں ہر طرف توں آنے لگیں‘ لیکن آدمی ڈٹا رہیا تے ہر خوف تے اندیشہ دے لئی تیار رہا‘ کیونجے اوہ اپنی زندگی توں تنگ تاں آ ہی چکيا سی۔ اس دے عزم توں عبادت گاہ دا خوفناک طلسم دھڑام توں گر گیا‘ عبادت گاہ دی دیواراں وچ وڈے شگافاں توں انہاں دے گنجینے اس آدمی دے قدماں وچ گر گئے‘ تب اسنوں معلوم ہويا کہ سابقہ لوک جس چیز توں قتل ہوئے اوہ صرف غیبی خوف سی۔ برطانیہ وی ايسے طرح اک عبادت خانہ اے جتھے بھٹکے ہوئے لوک سیاست دے اندھیرے توں خوف کھا کر پناہ لیندے نيں‘ دہشت نات توہمات انہاں نوں برباد کر کے رکھ دیندے نيں۔ ہوئے سکدا اے کہ کدی کوئی ایسا شخص جو کہ اپنی زندگی توں مایوس ہوئے چکيا ہو‘ لیکن ناقابل تسخیر حوصلے دا مالک ہوئے تاں اوہ اس طلسمی عبادت گاہ دے اندر داخل ہوئے کے بلند چیخ دے نال اس دی دیواراں نوں پاش پاش کر دے۔“
یہ ايسے طرح دی کہانی اے جو کہ مثنوی مولانا رومی دی تیسری کتاب وچ ”مہماناں نوں قتل کرنے والی مسجد“ دے عنوان توں موجود اے ‘ لیکن سید نے اسنوں تھوڑے جہے رد تے بدل دے نال مسجد دی بجائے عبادت گاہ دے ناں توں دسیا اے تاکہ غیر مسلم ماحول وچ وی اسنوں سمجھایا جا سکے۔
سید دی آرزو
سودھوسید نے مسلم سوسائٹی دے لئی جو اصلاحی پروگرام تے معاشرتی نظریہ پیش کيتا سی اس دا جے خلاصہ پیش کيتا جائے تاں ”اسلامی اتحاد“ سب توں نمایاں مقام رکھدا اے ‘ نسل‘ زبان‘ علاقہ تے گروپ دے اختلافات نوں اسلامی بھائی چارہ دی جگہ قطعاً نئيں لینی چاہیدا تے مسلماناں دے تہذیبی‘ نظریاتی تے روحانی اتفاق وچ شگاف ڈالنے دے لئی کسی گل کيتی اجازت نئيں دینی چاہیدا۔ انہاں دے نزدیک مسلم دنیا اوہ اے جتھے دا ہر فرد تعلیم یافتہ تے عالم ہو‘ عہد حاضر دے آئینی تے ٹیکنالوجی علوم توں کماحقہ آگاہ ہوئے تے ہر قسم دی استعماریت تے استبدادیت توں آزاد ہوئے۔ اوہ چاہندے سن کہ مغربی رہتل نوں اسلامی رہتل دا پیروکار بننا چاہیدا نہ کہ اس دا الٹ۔ اسلام دا حاکم اس دے ابتدائی دناں دے حاکم دی طرح ہونا چاہئے‘ یعنی سادہ تے بغیر پیچیدہ اسباب‘ آرائش تے زینت دے جو بعد وچ اسلامی تریخ دے طویل دور وچ انہاں دے نال مل گئے‘ حق دے لئی جہاد دی روح مسلماناں وچ دوبارہ عود کر آئے تے ذاتی عزت تے وقار تے دوسرے لفظاں وچ استعماریت تے استبداد توں نفی انہاں دی ذات وچ پیدا ہوئے جائے۔
جہاں تک ساڈا خیال اے سید نے جاگیرداری نظام جو انہاں دناں اسلامی سوسائٹی وچ موجود تھا‘ دے متعلق کوئی رائے نئيں دتی تے نہ ہی اسلامی تعلیمی تے خانوادگی نظاماں دے سلسلے وچ رائے دی‘ حالانکہ اوہ انہاں توں کافی وابستہ رہے۔ معلوم نئيں کہ سید دے خیال وچ انہاں نظاماں نوں اسلام دے طے شدہ معیار دے مطابق کس طرح اپنایا جا سکدا تھا‘ بے شک انہاں نے اپنے زمانے دی استبدادی حکومت دے خلاف بے رحم جنگ لڑی‘ لیکن انہاں نے سنجیدگی دے نال اسلام دے سیاسی فلسفہ دا نقشہ نئيں کھینچا‘ جس دے نال انہاں دا متواتر لگاؤ رہا‘ اس دی شکل تے صورت دے بارے وچ کچھ نئيں کہیا گیا‘ غالباً استعماریت تے استبدادیت دے خلاف ابتدائی مہمات وچ اوہ کافی مصروف رہے تے انہاں نوں ایسا کرنے دا موقع نہ مل سکا‘ شاید انہاں دے خیال وچ اسلامی انقلاب دے لئی پہلا قدم ایہ سی کہ مسلماناں نوں آمریت تے نوآبادیاتی نظام دے خلاف مہم وچ لگانا چاہیدا۔ جدوں اک دفعہ اوہ اس وچ کامیاب ہوئے گئے تاں دوسرا صحیح قدم اٹھانا انہاں دے لئی مشکل نئيں ہوئے گا‘ لہٰذا مہم دا دوسرا حصہ سید نے آنے والےآں دے لئی چھڈ دتا۔
سید دی خصوصیات
سودھوسید قدرتی تے اکتسابی دونے صلاحیتاں دے مالک سن ‘ اس قسم دا ملاپ بوہت گھٹ لوکاں وچ ہُندا اے ‘ اس گل کيتی انہاں تمام لوکاں نے تصدیق دی اے جنہاں نے سید نوں نیڑے توں دیکھیا۔ لاجواب ذہانت رکھنے دے نال ہی فصاحت تے خطابت وی عروج اُتے تھی‘ انہاں دی آواز وچ جادو تھا‘ مصر وچ انہاں دی خطابت لوکاں دے ذہناں وچ طوفان برپا کر دیندی تے لوک جذبات توں چیخنے چلانے لگدے۔
اکتسابی صلاحیتاں وچوں اہم صلاحیت ایہ سی کہ انہاں نوں صحیح اسلامی رہتل ہوئی‘ انہاں نے اپنی ابتدائی تعلیم قزدین‘ تہران تے نجف وچ حاصل کيتی۔ خصوصاً نجف وچ انہاں نے اپنے زمانے دی دو عظیم ہستیاں جناب مجتہداعظم خاتم الفقہاء حاج شیخ مرتضیٰ انصاری اعلیٰ اللہ مقامہ تے نامور فلسفی تے روحانی پیشوا ملیا حسینقلی ہمدانی توں فیض حاصل کيتا۔ سید نے علوم عقلی دی تعلیم انہاں توں حاصل کيتی تے ایہ دونے مرحوم بزرگ حاج ملیا ہادی سبزواری دے شاگرد سن ۔ انہاں دے علاوہ نجف دے دو اہم معزز افراد وی سید دے دوست بن گئے‘ انہاں وچوں اک سید احمد تہرانی کربلائی اپنے دور دے مشہور عارف تے حکیم بزرگ سن تے دوسرے سید سعید حبوبی جو عراق دے مشہور شاعر‘ ادیب‘ عارف تے مجاہداعظم سن ۔ انہاں دے انقلابی خیالات نے عراقی انقلاب وچ اہم کردار ادا کيتا‘ انہاں دونے توں سید دی دوستی مرحوم اخوند ہمدانی دے مکتب وچ ہوئی۔
سید دے حالات زندگی لکھنے والے انہاں فلسفیانہ‘ اخلاقی‘ تربیتی‘ سلوکی تے علمی خیالات توں نابلند نيں جو کہ اخوند ہمدانی دے مکتب وچ رائج سن تے اوہ لوک سید احمد تہرانی کربلائی تے سید سعید حبوبی دے متعلق وی زیادہ نئيں جاندے۔ اوہ لوک ایہ نئيں جاندے کہ سید دے دل تے دماغ اُتے اس مکتب تے دوسرے حضرات دا کیہ اثر تھا‘ انہاں سطور دے لکھنے والے نوں جدوں سید اُتے انہاں حضرات دے اثر دا علم ہويا تاں سید دی شخصیت دے کئی نويں پہلو سامنے آئے تے انہاں دی شخصیت دی اک نويں اہمیت دا پتہ چلا۔
اسلامی رہتل دے بارے وچ وسیع علم دا ہونا تے اس دے عمیق اثرات نے سید نوں ہندوستان دے دورے دے دوران یورپی رہتل دی رو وچ بہہ جانے توں بچایا۔
سید دی دوسری خصوصیت ایہ اے کہ انہاں نوں اپنے زمانے دے تمام علوم اُتے کافی دسترس تھی‘ اوہ کئی بیرونی زباناں جاندے سن ‘ مثلاً انگریزی‘ فرانسیسی تے روسی زبان۔ انہاں نے براعظم ایشیاء‘ یورپ تے افریقہ دے کچھ حصےآں وچ سفر کيتا‘ ہر مقام اُتے مناسب قیام کردے رہے۔ انہاں ملکاں دی اہم شخضیات‘ سیاسی حضرات‘ صاحبان علم تے دانش توں انہاں دیاں ملاقاتاں ہوئیں‘ انہاں تمام چیزاں نے وسیع النظری وچ بہت وادھا کيتا۔
ان دی تیسری خصوصیت ایہ اے کہ انہاں نے اسلامی دنیا نوں بہت نیڑے توں دیکھیا۔ حجاز‘ مصر‘ ہندوستان‘ ایران‘ ترکی تے افغانستان دا دورہ کے دے تمام اہم لوکاں نال ملاقات کی‘ ہر ملک وچ انہاں نے مناسب قیام کيتا تے انہاں دی تحریکاں دا تجزایہ کیہ تے انہاں دیاں شخصیتاں تے رجحانات دا گہرا مطالعہ کيتا‘ اس چیز نے سید نوں انہاں غلطیاں توں بچا لیا جنہاں دے دوسرے مصلح مرتکب ہوئے۔
ان دی چوتھی خصوصیت ایہ سی کہ اسلامی ملکاں دی سیاسی‘ اقتصادی تے جغرافیائی حالات دے متعلق انہاں دی معلومات وسیع تھیں‘ جو خط انہاں نے میرزا حسین شیرازی نوں لکھا‘ اس توں پتہ چلدا اے کہ اوہ ایران دے اس دور دے مسائل توں پوری طرح باخبر سن تے انہاں نوں پردہ سیاست دے پِچھے استعماری چال بازیاں تے عیاریاں دا وی پورا علم سی۔
کواکبی
سودھوسنی اصلاحأ دنیا دا تیسرا علمبردار شیخ عبدالرحمان کواکبی اے ‘ اوہ صفوی نژاد تے شام دا رہنے والا سی تے شیخ صفی الدین اردبیلی دی نسل وچوں تھا‘ اوہ ترکی تے فارسی زباناں جاندا سی تے عُبدہ دا براہ راست تے سید جمال دا بالواسطہ شاگرد سی۔ اوہ شام وچ ۱۲٧۱ ھ وچ پیدا ہويا تے زندگی دا زیادہ حصہ اپنے ملک وچ ہی گزریا۔
زندگی دے آخری ایام وچ اوہ مصر گیا تے چند سال گزارنے دے بعد ۱۲۲۱ ھ وچ ۵۰ سال دی عمر پا کر اوتھے فوت ہوئے گیا۔
کواکبی اسلامی فلاسفر سی تے اوہ استبدادیت دے خلاف اٹھا۔ اوہ انہاں ترک استبدادی حکام دے خلاف برسرپیکار رہیا جو شام اُتے حکومت کر رہے سن ۔ کواکبی نے دو یادگاراں چھڈی نيں‘ اک کتاب ”طبائع الاستبداد“ جس دا فارسی ترجمہ ایران وچ آئینی تحریک دے دوران شائع ہويا تے دوسری کتاب ”ام القریٰ“ جس وچ اصلاح لیانے دے طریقے دسے گئے نيں۔
سید دی طرح کواکبی نے وی سیاسی بیداری نوں بنیادی طور اُتے اہم تے ضروری سمجھیا۔ اوہ ایہ وی یقین کردے سن کہ سیاسی حکومت چاہے اوہ آئینی ہوئے یا کسی تے شکل وچ بذات خود اِنّی صلاحیت نئيں رکھدی کہ استبدادیت دے سیلاب نوں روک سکے‘ ایہ ممکن اے کہ کسی قسم دی حکومت وی استبدادی شکل اختیار کر سکدی اے۔ حقیقت وچ استبداد نوں روکنے دے لئی جس چیز دی ضرورت اے اوہ ایہ اے کہ لوکاں وچ اجتماعی سیاسی شعور پیدا کيتا جائے تے انہاں دے ضمیر نوں جگایا جائے‘ تاکہ اوہ حکام اُتے کڑی نظر رکھ سکن۔
استبدادیت دے اژدھا نوں صرف عوام دے ضمیر دی بیداری ہی دور رکھ سکدی اے ‘ لیکن اس دا ایہ مطلب ہرگز نئيں کہ اسيں حکومت وقت نوں اس دے رحم تے کرم اُتے چھڈ دیں‘ حکومت ہرگز حکومت نئيں جدوں تک کہ لوکاں دی شعوری سطح بلند نہ ہو‘ لہٰذا کواکبی سید جمال دے مطابق‘ لیکن عُبدہ دے خلاف اس رائے اُتے قائم رہے کہ اصلاح دے تمام پروگراماں توں پہلے مسلماناں دا سیاسی شعور بلند کيتا جائے۔ کواکبی دین تے سیاست دی اسيں بستگی دا سختی توں پابند سی تے اس دا اعتقاد سی کہ اسلام دین سیاست اے تے جے ”اسلامی توحید“ نوں صحیح طور اُتے سمجھیا جائے تے لوک کلمہ توحید لا الہ الا اللہ دے مفاہیم توں کماحقہ آگاہ ہوئے جاواں تاں اوہ استبدادیت دے خلاف ناقابل تسخیر دیوار بنا سکدے نيں۔
دو ممتاز پیشروواں دی طرح (سید جمال تے عُبدہ) کواکبی وی اصلی توحیدی نظریے دے سیاسی تے عملی پہلوآں اُتے اعتماد کردا سی۔ اوہ کہندا سی کہافضل الذکر لا اله الا الله اے تے اسنوں اسلام دی بنیاد قرار دتا گیا اے ‘ اس دا مطلب صرف تے صرف ایہ اے کہ اللہ دے سوا کوئی تے معبود نئيں اے تے عبادت دا مطلب خضوع تے خشوع اے ‘ اس دا مطلب ایہ اے کہ صرف اللہ ہی دے اگے خضوع تے خشوع اے ‘ ہر اوہ امر جو اطاعت خدائے بزرگ دے زمرے وچ نئيں آتا‘ اوہ شرک تے بت پرستی اے۔ کواکبی اسلامی توحید نوں صرف فکری‘ اعتقادی تے نظری جو تھیوری اُتے اختتام پذیر ہو‘ نئيں سمجھدا سی بلکہ اسنوں عمل تے خارجی مقاصد دی طرف لے جانا چاہندا تھا‘ تاکہ نظام توحیدی دا ٹھوس نظریہ قائم ہوئے جائے۔
انصاف توں دیکھیا جائے تاں اسلام دی علمی‘ اجتماعی تے سیاسی وحدت دی تفسیر علامہ مجتہداعظم میرزا محمد حسین نائینی مرحوم توں زیادہ کسی نے نئيں کی‘ انہاں نے اپنی کتاب ”تنبیہ الامہ تے تنزیہ الملہ“ وچ قرآن تے نہج البلاغہ توں لاجواب استدلال پیش کيتے۔ کواکبی جداں فلاسفر جس دی تلاش وچ نيں‘ مرحوم نائینی نے معتبر اسلامی مدارک توں اس کتاب وچ خوب انداز توں پیش کئے‘ لیکن بدقسمتی توں ساڈے وقت دی شورش زدہ ذہنیت نے کتاب دے نشر ہونے اُتے اپنا ایسا ردعمل دکھایا کہ مرحوم نے مکمل خاموشی اختیار کر لئی۔
کواکبی دی رائے وچ ہر استبدادی حاکم اپنی کرسی نوں بچانے دے لئی ”قدسی“ جبہ پہن لیندا اے تے دینی علوم وچ حصہ دار بننے دا بہانہ صرف اس لئی کردا اے کہ اوہ مذموم مقاصد حاصل کرے‘ صرف جو چیز لوکاں نوں اس گل توں بچا سکدی اے کہ ظالم حکام انہاں نوں اپنے مقاصد دے لئی استعمال نہ کریں‘ اوہ ایہ اے کہ عوام دی دینی تے سیاسی شعور دی سطح بہت ہی بلند ہوئے۔
کواکبی نے اسلام دے کچھ علماء سلف (اہل سنن وچ ) اُتے تنقید دی کہ انہاں نے نظم تے ضبط دے ناں اُتے عدل تے آزادی دا گلا گھونٹ دیا‘ یعنی انہاں نے امن تے امان دے ناں اُتے آزادی دی رکاوٹ دا سبب بن دے ظالم تے استبدادی حکام دے ہتھ مضبوط کئے‘ آزادی نوں جو کہ انسانیت دے لئی اللہ پاک دا بہترین تحفہ اے ‘ قتل کيتا تے عدل نوں اپنے پیر تلے روندا۔
آزادی تے نظم تے ضبط دے رابطہ وچ کواکبی نے آزادی نوں مقدم سمجھیا تے اس طرح دین تے سیاست یا دین تے آزادی وچ ‘ دین نوں مقدم جانا‘ کیونجے دین ہی صحیح آزادی (جو سیاسی ضمیر نوں بیدار کردی اے ) نوں حاصل کرنے دا اہم سبب اے ‘ علم تے آزادی یا علم تے سیاست دے موازنہ وچ اس نے یقین کيتا کہ تمام علوم سانوں آزادی دی رو وچ نئيں بہا لے جاندے تے اجتماعی آگاہی دی سطح اُتے انہاں دوناں نوں اک نال نئيں رکھیا جا سکتا‘ لہٰذا استبدادی حاکم کچھ علوم اُتے عبور نئيں رکھتا‘ بلکہ اوہ خود انہاں دے رائج کرنے والا بن جاندا اے ‘ لیکن انہاں دوسرے علوم توں دہشت زدہ رہندا اے جو کہ عوام وچ اجتماعی تے سیاسی بیداری پیدا کردے نيں‘ انہاں نے لوکاں نوں آمریت تے ظلم دے خلاف آزادی دی جستجو دے لئی بیدار کيتا۔
کواکبی کہندا اے:
”استبدادی حکام علوم لغت تے بولی اُتے عبور حاصل کرنے دے اس وقت تک مخالفت نئيں کردے جدوں تک ایہ سننے تے پڑھنے والےآں وچ حکمت تے شجاعت پیدا نئيں کرتی‘ اوہ جاندے نيں کہ تریخ وچ حسان دی طرح کم ہی ایداں دے شاعر ہُندے نيں جو اپنی سحر بیانی توں لوکاں دے جذبات نوں ابھار کر اک لشکر دی صورت وچ دشمن دے مقابلے وچ لے جاندے نيں‘ مسنتقین تے شیلی دوبارہ پیدا نئيں ہوتے‘ اس طرح استبدادی حکام انہاں دینی علوم نوں وی برداشت نئيں کر سکتے‘ مثلاً آخرت‘ عملی زندگی تے روحانیت وغیرہ۔ جو علوم انہاں دے لئی خطرناک نيں اوہ ایہ نيں‘ علوم حقیقی زندگی‘ فلسفہ عقلی‘ ملک تے اس دی حکومت دا علم‘ تریخ تے خطابت دا علم‘ اوہ انہاں توں علوم توں خوف زدہ رہندے نيں‘ جو جہالت تے بے عملی دے بادلاں نوں اڑا لے جاواں تے آفتاب درخشاں ظاہر ہوئے کے پانے تابانی توں انسانی دماغاں وچ حرارت تے روشنی پیدا کر دے۔([۴])
عرب دنیا دی اصلاحی لہراں وچ کمی
سودھوایہ تن شخصیتاں ہی صرف سُنی سوسائٹی وچ ایسی نيں جنہاں نوں مصلح کيتی حیثیت توں پہچانا جا سکدا اے ‘ ساڈا مطلب سید جمال‘ عُبدہ تے کواکبی اے۔ اہمیت دے پیش نظر اوہ پہلے‘ دوسرے تے تیسرے نمبر اُتے دتے گئے ناواں دی طرح آندے نيں‘ انہاں دے پیروکار خصوصاً سید جمال کے‘ مصر‘ شام‘ الجیریا‘ تیونس‘ مراکش تے مغرب وچ پھیلدے رہے تے انہاں نے سید جمال تے عُبدہ دے نقش قدم اُتے چلدے ہوئے اپنے نوں مصلح ظاہر کيتا‘ لیکن انہاں وچوں کوئی وی اپنے اسلاف جداں مقام حاصل نئيں کر سکا‘ بلکہ انہاں وچ بعض اصلاح دی بجائے فساد کردے رہے تے مصلح کيتی بجائے فسادی دے ناں توں مشہور ہوئے۔ اس طرح دا اک آدمی سید محمد رشید رضا اے جو سب توں زیادہ اپنے آپ نوں مصلح کہندا سی تے کہندا سی کہ صرف اوہ ہی سید جمال تے عُبدہ دے مشن نوں اگے لئے جا رہیا اے ‘ لیکن اس دے اندر انہاں دونے دے خیالات دے اثرات نئيں پائے جاندے سن تے اوہ زیادہ تر ابن تیمیہ تے عبدالوہاب دے افکار توں متاثر سی۔ موخرالذکر دونے حضرات مصلح نئيں سن بلکہ وہابیت دے مبلغ سن ‘ شیعاں دے بارے اس دے مفروضے تے متعصبانہ رائے نے ثابت کر دتا کہ اوہ کسی اصلاحی تحریک دے چلانے دے اہل نئيں۔ اصلاح طلبی دی سب توں بنیادی شرط ایہ اے کہ اصلاح لیانے والا کسی اک فرقہ نوں دوسرے فرقہ اُتے فوقیت نہ دے تے اوہ تعصب تے کینہ پروری توں مبرا ہوئے رشید رضا اس بنیادی شرط نوں پورا نئيں کرتا‘ ایہ معجزہ ہُندا جے اوہ تعصب توں اِنّا ہی بالاتر ہُندا جِنّا کہ اس دا استاد عُبدہ سی۔
سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ اُتے دتیاں گئیاں تن شخصیتاں دے علاوہ عرب دنیا وچ تے کوئی اصلاح دا علمبردار کیوں نہ بن سکا؟ کیوں نہ بعد وچ آنے والے مصلح اپنے اسلاف دے مشن نوں جاری رکھ سکے؟ انہاں وچ عبدالحمید ابن بادیس جزیرےی‘ طاہرالزاہرادی جزیرےی سوری‘ عبدالقادر مغربی‘ جمال الدین کاظمی سوری تے محمد بشیر ابراہیمی وغیرہ دا ناں لیا جا سکدا اے ‘ کیوں اسلامی تحریکاں دی کشش ختم ہوئے گئی تے اس دے مقابلے وچ قومی تے عربی تحریکاں مثلاً بعث تحڑیک‘ ناصرازم‘ سوشلسٹ تے مارکسٹ تحریکاں ابھرنے لگیں‘ نوجواناں نوں متوجہ کرنے وچ کامیاب ہونے لگياں؟
ہر شخص اپنی رائے قائم کر سکدا اے ‘ لیکن اس بندہ دی رائے ایہ اے:
”اسلامی تحریکاں دی جاذبیت دے کم ہونے دا سب توں اہم سبب ایہ اے کہ سید جمال تے عُبدہ دے بعد دے مصلحاں نے وہابیت دا پرچار کيتا تے وہابیت دا مسلک تنگ نظری اے ‘ انہاں نے تحریکاں نوں ”اسلاف پرستی“ دی نوعیت دا بنا دتا جس وچ سابقہ طریقےآں نوں ابن تیمیہ حنبلی دی پیروی وچ لے آئے۔ حقیقت وچ اوہ اصلی اسلام نوں دوبارہ لیانے دی کوشش وچ حنبلی مکتب توں اگے نہ جا سکے‘ جو اسلامی مذاہب وچ سب توں زیادہ سطحی اے۔
استبداد تے استعمار دے خلاف جہاد دی سپرٹ حنبلی عقائد دے مخالفاں دے خلاف جہاد وچ بدل گئی‘ خصوصاً ابن تیمیہ حنبلی جس دا سربراہ سی۔“
اقبال
سودھوعرب ملکاں دے علاوہ وی کدرے کدرے ایسی مصلح شخصیتاں ابھری نيں جنہاں نوں اسيں اہم تے برگزیدہ کہہ سکدے نيں‘ مثلاً اقبال لاہوری نوں بلاشک اسلامی دنیا وچ اک مصلح کيتی حیثیت دتی جا سکدی اے ‘ اس دے اصلاحی نظریات اس دے ملک دی سرحداں نوں پار کر گئے۔ اقبال وچ جتھے خوبیاں نيں‘ اوتھے کچھ نقائص وی نيں۔
اقبال دی خوبیاں وچ اک ایہ سی کہ انہاں نوں مغربی دنیا دی رہتل دا وسیع علم حاصل تھا‘ مغربی فلسفہ حیات تے اجتماعی زندگی دے ہر پہلو توں گہری وابستگی رہی‘ جس دی وجہ توں مغرب وچ اسنوں بلند پایہ مفکر تے فلسفی سمجھیا جاندا اے۔
اقبال دی دوسری خوبی ایہ سی کہ مغربی رہتل دے نال گہری وابستگی تے اس دے وسیع علم دے باوجود اوہ مغرب نوں اک جامع انسانی نظریے توں محروم سمجھدا تھا‘ بلکہ اسنوں یقین سی کہ صرف مسلماناں وچ ہی ایداں دے افراد نيں جو اجتماعی زندگی وچ اصلاح پیدا کر سکدے نيں تے رہتل انسان نوں اک ضابطہ حیات دے سکدے نيں‘ انہاں نے مسلماناں نوں متنبہ کيتا کہ اوہ صرف سائنسی تے معاشی میداناں وچ مغرب دی تقلید کریں‘ لیکن مغربیت دا انہاں نوں شکار نئيں ہونا چاہیدا۔
اقبال نے فرمایا:
”مغربی دنیا نے صحیح طور اُتے اپنے آپ نوں سمجھنے دی کوشش نئيں کيتی جس دے نتیجے وچ انہاں دے اندر ”میں“ دا عنصر پیدا ہويا تے اوہ انا دا شکار ہوئے جو انہاں نوں غلط راسنوں اُتے لے گئے‘ اوہ جمہوری راستے تلاش کرنے دی کوشش وچ نيں لیکن ایداں دے جمہوری راستے جنہاں وچ امیراں نوں فائدہ تے غریباں دی خستہ حالی ہوئے۔ وچ یقین توں کہہ سکدا ہاں کہ اج کل دا یورپ انسانی اخلاقیات وچ اک بہت وڈا کانٹا بنیا ہویا اے اس دے برعکس مسلمان بلند ترین اخلاق دے حامل نيں تے انہاں دے اندر روحانی جذبات اٹھدے نيں۔“(احیائے فکر دینی‘ ص ۲۰۴)
اقبال وچ اک ہور خوبی ایہ سی کہ اوہ وی ذہنی طور اُتے انہاں مسائل دی تلاش وچ سرگرداں رہے جس دی تلاش دے لئی عُبدہ پریشان رہے‘ یعنی مسلمان کس طرح اپنے سیاسی‘ اقتصادی تے اجتماعی مسائل حل کرن تے اس دے نال ہی اپنے دین‘ عقائد تے اصل اسلامی روح نوں وی قائم رکھیں‘ اس لئی انہاں نے انہاں مسائل دے حل دے لئی ”اجتہاد“ تے ”اجماع“ اُتے توجہ دتی۔ اقبال نے اجتہاد نوں اسلام وچ حرکت پیدا کرنے والا انجن قرار دتا۔
اقبال اپنے انہاں اسيں عصراں توں جنہاں نے مغربی ملکاں وچ تعلیم حاصل کی‘ کچھ مختلف سن ‘ اس نے تصوف‘ روحانیت تے ماورایت اپنے اندر سمو دتے سن ۔ اوہ روح تے دماغ دی تقویت دی طرف زیادہ توجہ دیندے رہے‘ انہاں دے نزدیک ذکر تے فکر‘ مراقبہ‘ عقویت نفس‘ تجزیہ نفس اُتے جو بالآخر مکمل قناعت تے روحانیت اُتے منتج ہو‘ زیادہ زور دیندے رہے‘ ایہ تمام چیزاں موجودہ دور دی اصلاح وچ ”محاسبہ نفس یا محاکمہ ذات“ دے ناں توں پہچانی جاندی نيں‘ جس توں اج کل انکار کيتا جاندا اے۔ اقبال جتھے مذہبی افکار دی تخلیق نو چاہندے سن اوتھے اسنوں بالکل بے کار سمجھدے سن جے اس دے نال نال اسلامی معنویت دا احیاء نہ ہوئے۔ اقبال صرف اک مفکر نئيں تھا‘ بلکہ صاحب عمل وی تھا‘ اس دا عمل جدوجہد اُتے یقین کامل تھا‘ اوہ استعماریت دے خلاف اٹھا‘ اس دا ثبوت اس دے اس عمل توں لگدا اے کہ اوہ مملکت اسلامی پاکستان دے بانیاں وچوں سی۔
دوسری وصف جو کہ اقبال وچ موجود اے ‘ اوہ ایہ اے کہ اوہ اک زبردست شاعر تھا‘ اس نے اپنی صلاحیتاں مقصد اسلام نوں واضح کرنے دے لئی وقف کر دیں‘ کواکبی نے اسنوں اک شاعر دی حیثیت توں حسن بن ثبات انصاری‘ کمیت اسدی‘ دعبل بن علی خزاعی دی صف وچ کھڑا کيتا اے۔ اس دی اردو دی انقلابی نظماں نوں عربی تے فارسی وچ اس طرح ترجمہ کيتا گیا اے کہ اس دی اصل روح بحال رہے۔
اگرچہ اقبال رسمی طور اُتے سُنی مذہب رکھدا تھا‘ لیکن اوہ محمد تے اہل بیتعليهالسلام دے نال بے پناہ عقیدت رکھدا تھا‘ اس نے انعليهالسلام دی شان وچ ایسی انقلابی تے تعلیمی نظماں کہی نيں کہ جو تمام شیعہ شاعر دی فارسی بولی وچ شائع شدہ کتاباں وچ نئيں ملتیں‘ اُتے علامہ اقبال دا منتہائے نظر شاعری کرنا نئيں تھا‘ اسنوں اس نے صرف مسلم سوسائٹی نوں بیدار کرنے دے لئی استعمال کيتا۔
اقبال دے فلسفہ نوں ”فلسفہ خودی“ دا ناں دتا گیا‘ اس دا نظریہ سی کہ مشرق دا اسلام اپنی اصلی حیثیت کھو چکيا اے تے اسنوں دوبارہ حاصل کرنے دی ضرورت اے۔ اوہ کہندا اے کہ اک شخص جدوں اپنی شخصیت نوں بکھرا ہويا دیکھدا اے یا اسنوں کھو دیندا اے تاں اوہ اپنے توں بہت دور چلا جاندا اے تے خود اپنے لئے وی اک اجنبی بن جاندا اے تے مولانا رومی دے لفظاں وچ (اقبال ذہنی طور اُتے مولانا رومی توں کافی منسلک سی تے اس دی زندگی اُتے اس دے کافی اثرات نيں) ”اس نے دوسرے لوکاں دی زمین اُتے گھر بنایا تے بجائے اپنا کم کرنے دے دوسرے دے لئی کم کيتا۔“
اقبال نے کہیا کہ سوسائٹی اک فرد دی طرح ہُندی اے جو کہ روح تے شخصیت رکھدی اے ‘ فرد دی طرح سوسائٹی وی جھٹکے تے ہچکولے کھاندی اے۔ ایہ ممکن اے کہ انہاں جھٹکاں دے نتیجے وچ ایہ اپنی انفرادیت کھو بیٹھے تے اسنوں اپنے آپ اُتے وی یقین نئيں رہے۔ ایسی صورت وچ اسنوں اپنی ذات اُتے اعتماد نئيں رہندا تے ذاتی تے خودی نوں ختم کر کے اس وقت زمین اُتے لڑکھڑانے لگتی اے جدوں اسنوں مغربی رہتل تے سوسائٹی دے سامنے لیایا جاندا اے۔
اقبال دے خیال وچ اسلامی رہتل ایداں دے مرحلے اُتے پہنچ چکی اے کہ بدکاریاں اس دے اندر ناسور دی طرح گھس گئیاں نيں تے اسنوں تباہی دی طرف لے جا رہی نيں‘ گماں اے کہ اوہ اپنا وجود ہی گنوا دے۔
اقبال دے نزدیک خود شناسی تے خودی‘ اسلام دی روح تے اہم خاصیتاں نيں‘ مصلحاں دے اگے سب توں اہم تے ضروری کم ایہ اے کہ سوسائٹی وچ یقین تے اعتقاد نوں صحیح اسلامی تہذیب‘ اسلامی روح تے خودی دی شکل وچ لیایا جائے تے ایہ اقبال دے ”فلسفہ خودی“ دا نچوڑ اے۔
اقبال نے اپنے اشعار‘ مقالات‘ خطبات تے مجلساں وچ ہمیشہ ایہ کوشش کيتی کہ مسلماناں نوں انہاں دی کھوئی عظمت دی یاد دلائی جائے تاکہ ایہ امت اپنی مجددیت‘ عظمت‘ لیاقت‘ علمیت تے شائستگی نوں دوبارہ بحال کرے تے اپنے آپ نوں دوبارہ اک ”مومن“ بنائے‘ اس دی کوشش رہی کہ اسلامی تریخ وچ چھپی ہوئی شخصیتاں دے کردار نوں منظرعام اُتے لیا کے امت مسلمہ نوں آگاہ کيتا جائے‘ اس وجہ توں اسلامی سوسائٹی اقبال دی کافی احسان مند اے۔
اقبال دے اسلامی اصلاحی کارنامے کچھ حد تک انہاں دے آبائی سرزمین توں باہر دی دنیا وچ متعارف ہوئے‘ لیکن اس حد تک نئيں جتھے تک سید جمال الدین افغانی نے اپنے مشن نوں وسیع کيتا‘ اس لئی اقبال دے مشن دا زیادہ تر اثر محدود رہا‘ لیکن دو نقائص اقبال دی شخصیت نوں سوالنامہ بنا دیندے نيں۔ پہلی گل ایہ اے کہ اوہ اسلامی کلچر دی گہرائیاں توں پوری طرح واقفیت نئيں رکھتا‘ مغربی اصطلاح وچ اوہ بے شک فلسفی تھا‘ لیکن اسلامی فلسفے توں زیادہ آگاہی نئيں سی۔ اقبال دا نقطہ نظر انہاں چیزاں دے بارے وچ واضح نہیں‘ مثلاً فلسفہ اثبات واجب‘ علم اپہلے از ایجاد تے دوسرے علوم الٰہیات دے بارے‘ اس دا فلسفہ ختم نبوت وی ختم دین اُتے اختتام پذیر ہُندا اے ‘ جو کہ بذات خود اقبال دے مدعا تے نظریہ دے خلاف اے تے ایہ اقبال دے اسلامی فلسفے دے بارے وچ ناواقفیت دی دلیل اے۔ ہور علوم تے معارف اسلامی دے بارے اس دا مطالعہ سحطی اے ‘ عرفان دی منزل وچ اس دی روح ہندوستانی تے صوفیانہ اے۔ مولانا رومی دا زبردست مرید اے ‘ اس نے اسلامی عرفان نوں اس دی اعلیٰ سطح اُتے نہ پہچانا تے عرفان دے گہرے اثرات بازگشت توں بیگانہ رہیا۔
دوسرا پہلو جس دی وجہ توں اقبال دا فلسفہ تنقید دا نشانہ بن سکدا اے ایہ اے کہ اس نے سید جمال دی طرح اسلامی ملکاں دا وسیع دورہ نئيں کيتا‘ لہٰذا اوہ ایہ دعویٰ نئيں کر سکدا سی کہ اوہ انہاں ملکاں دی تحریکاں دا تے انہاں دی عادات تے حالات دا ذاتی علم رکھدا اے ‘ اس لئی اس نے انہاں ملکاں دی چند شخصیتاں دے بارے وچ اپنی رائے قئام کرنے وچ غلطی دی تے استعماری سرگرمیاں دا صحیح اندازہ نہ کر سکا۔ اقبال نے اپنی کتاب ”احیائی فکر دینی در اسلام“ وچ حجاز دی وہابی تحریک‘ ایران دی بہائی تحریک‘ ترکی وچ اتاترک دی تحریک نوں اصلاحی تے اسلامی کہیا اے۔
اس نے اپنے اشعار وچ اسلامی ملکاں دے کچھ نااہل ڈکٹیٹراں دی تعریفاں وی کیں‘ اقبال جو کہ مخلص مسلمان تے مصلح سن ‘ انہاں دی غلطیاں نوں قابل معافی نئيں کہیا جا سکدا۔
جدید ترکی وچ کم تے بیش ایداں دے لوک نمودار ہوئے جو اپنے آپ نوں مصلح کہندے سن ‘ اقبال نے احیاء فکر دینی دے سلسلے وچ ضیاء نامی شاعر دے نظریات کئی دفعہ پیش کيتے۔ حقیقت وچ ضیاء اک انتہا پسند شاعر سی تے اقبال جداں وسیع النظر شخص نوں اس دے خیالات نوں پیش نظر کرنا چاہیدا سی۔
شیعاں دیاں اصلاحی تحریکاں
سودھواب تک اساں ایسی تحریکاں دا ذکر کيتا جو کہ اہل تسنن نے چلائیں‘ اس وچ شک نئيں کہ سید جمال ایران دے باشندے تے شیعہ سن ‘ لیکن سنی مشن وچ اصلاحی تحریکاں دی کہانی سید جمال نوں وی اپنے اندر سمو لیندی اے۔ اہل شیعہ دی تحریکات جنہاں دا بنیادی مقصد سنیاں توں بہت مختلف تھا‘ مختلف ماحول تے انواع وچ ملدی نيں‘ دنیائے شیعیت وچ اصلاحی تحریکاں تے اصلاحی پروگراماں دے بارے وچ بوہت گھٹ سنیا گیا اے ‘ اس سوال اُتے کہ کیہ کرنا چاہیدا؟ شیعہ تحریکاں دا وڈا مقصد استبدادی تے استعماری طاقتاں دے خلاف مہم چلاندا رہیا۔ سُنی تریخ وچ سانوں ایسی کوئی تحریک نئيں ملدی جداں شیعاں نے داخلی استبدادیت تے خارجی استعماریت دے خلاف چلائیں‘ مثلاً ایران وچ تحریک تمباکو‘ جس دی قیادت مذہبی رہنماواں نے کی‘ اس تحریک دے نتیجے وچ غیر ملکی دباؤ نوں قبول نئيں کيتا گیا تے انہاں نوں (غیر ملکی کمپنی) بہت سخت دھچکيا لگا۔ انقلاب عراق جس وچ عراقیاں نے انگلستان توں آزادی حاصل کر کے اسلامی مملکت عراق قائم کی‘ ایران وچ آئینی تحریک جس وچ استبدادی حکام دے خلاف مہم چلائی گئی تے استبدادی سلطنت نوں اک آئینی حکومت وچ بدلا تے آخر وچ موجودہ اسلامی تحریک ایران‘ جس نوں مذہبی رہنماواں نے چلایا‘ شیعہ تحریکاں نيں۔
ایہ تمام تحریکاں شیعہ روحانی رہنماواں دی قیادت وچ چلائی گئیں‘ انہاں رہنماواں نے اصلاحی منصوبے بنا کے انہاں نوں لاگو کرنے دے طریقے دریافت کيتے۔ تمباکو تحریک ایران دے علماء نے شروع کی‘ اس دی رہنمائی شیعہ مجتہد آقائے میرزا حسن شیرازی نے دی تے اسنوں کامیابی توں ہمکنار کيتا‘ انقلاب عراق دی رہنمائی مجتہداعظم آقا میرزا محمد تقی شیرازی نے کیتی۔ ایہ حیران کن گل اے کہ میرزا محمد تقی شیرازی جداں متقی‘ زاہد‘ محاسبہ نفس کرنے والا تے مصلح یکدم میدان جنگ وچ آ جائے تے اوہ وی اس طرح گویا اس نے ساری عمر جنگاں وچ گزاری ہوئے۔ ایران دی آئینی تحریک دی ابتدائی رہنمائی اخوند ملا‘ محمد کاظم خراسانی تے آقا شیخ عبداللہ مازندرانی جو کہ مراجع نجف سن ‘ نے دی تے بعد وچ علمائے تہران سید عبداللہ بہبہانی تے سید محمد طباطبائی نے رہنمائی کیتی۔
سنی دنیا وچ مذکورہ بالا تحریکاں دی جو مذہبی مصلحاں تے روحانی رہنماواں دی زیرنگرانی چلائی گئیں‘ نظیر نئيں ملدی تے اوہ تحریکاں جو اصفہان‘ تبریز تے مشہد وچ چلائی گئیں‘ انہاں دی مثال وی سنی دنیا وچ نئيں ملتی‘ مشہد دی تحریک حاجی آقا حسین قمی دی قیادت وچ چلائی گئی۔
آخر سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ سنی علماء نے کسی تحڑیک دی قیادت کیوں نئيں کيتی؟ جدوں کہ اوہ استبدادیت تے استعماریت دے خلاف جہاد دے لئی بہت کچھ کہندے رہے‘ اس دے برعکس شیعہ علماء انہاں تحریکاں دی رہنمائی کر کے کامیابی دے نال عظیم انقلاب لائے‘ لیکن انہاں نے موجود برائیاں دے متعلق کم سوچیا تے انہاں بیماریاں دے حل دے سلسلے وچ بوہت گھٹ تجاویز پیش کیں‘ اسلام دے سیاسی فلسفہ دے بارے وچ کم گفتگو کیتی۔
ان دو پہلوآں دی شیعہ تے سنی روحانی نظام وچ حیثیت دے متعلق نہایت محتاط مطالعہ دی ضرورت اے۔ سنی نظام روحانیت حکام دے ہتھوں اک مذاق بن گیا‘ کیونجے سنی علماء نے حکام نوں ”اولوالامر“ دا درجہ دے رکھیا سی۔
اگر عُبدہ ورگی شخصیت مفتی دا عہدہ لینا چاہندا اے تاں اسنوں خدپو عباس دا اجازت نامہ چاہیدا تے جے شیخ محمود شلتوت ورگی عظیم المرتبت شخصیت تے مصلح نوں یونیورسٹی الازہر دا چانسلر بنانا یا اسلامی قوانین دے مفتی اعظم دے عہدہ اُتے بٹھانا مقصود اے تاں جمال عبدالناصر ورگی سیاسی تے فوجی شخص دے آرڈر دی ضرورت ہوئے۔
لہٰذا اسيں دیکھدے نيں کہ سنی روحانیت اک پابند روحانی ہت ےاور اس وچ اِنّی طاقت نئيں کہ اوہ دوسری پارٹی دے خلاف اٹھے تے لوکاں نوں اپنے نال ملیا لے۔
لیکن شیعہ روحانیت اک آزاد ادارہ اے تے اوہ اپنی طاقت (روحانی نقطہ نظر سے) صرف اللہ توں لیندے نيں تے اجتماعی نقطہ نظر توں ایہ عوام توں طاقت لیندے نيں‘ لہٰذا تریخ گواہ اے کہ ہر دور وچ شیعہ روحانیت اک ایسی طاقت رہی جو مظلوماں دی ڈھارس ہو‘ لہٰذا پہلے ہی دسیا جا چکيا اے کہ سید جمال نے انہاں ملکاں جتھے سنی آبادی زیادہ سی براہ راست عوام نال رابطہ قائم کيتا‘ لیکن ایران وچ جتھے شیعہ آبادی زیادہ تھی‘ علماء دی طرف رجوع کيتا۔ سنی ملکاں وچ اوہ چاہندا سی کہ عوام نوں جگایا جائے لیکن شیعہ ملکاں وچ علماء ہی انقلاب لیانے دی ابتداء کریں‘ ایہی گل اے کہ شیعہ روحانیت حاکماں دی دسترس توں باہر رہی۔ اس دی وجہ توں شیعہ روحانیت وچ انقلاب لیانے دی صلاحیت موجود اے ‘ جدوں کہ سنی روحانیت وچ ایسا نئيں۔
شیعہ روحانیت نے عملاً کارل مارکس دے اس نظریے نوں مسترد کر دتا کہ مذہب حکومت تے سرمایہ دی مثلث تمام تریخ وچ قائم رہی‘ انہاں تِناں اسباب نے اسيں دست تے اسيں کار ہوئے کے عوام دے خلاف اک طبقے نوں جنم دتا تے انہاں اسباب دی وجہ توں لوکاں وچ ذاتی بیگانگی پیدا ہوئی۔ اُتے فلسفی تے اصلاح پلان دے نقطہ نظر توں شیعہ دنیا وچ ایسی شخصیتاں ظاہر ہوئیاں جنہاں نے خالص اصلاحی نظریات پیش کئے‘ مثلاً آیت اللہ بروجردی‘ علامہ شیخ محمد کاشف انعطاء‘ علامہ سید محسن عاملی‘ تے علامہ شرف الدین عاملی تے خصوصاً علامہ نائینی۔ اہل نظر دے لئی ایہ گل دلچسپ ہوئے گی کہ انہاں بزرگاں دے اصلاحی نظریات دا تجزیہ تے تحلیل کریں‘ ایہ ظاہر اے کہ ایہ نظریات اپنے اپنے پس منظر وچ محدود نيں۔ ميں نے اپنے مقالہ ”مزایا تے خدمات آیت اللہ بروجردی“ وچ انہاں دے اصلاحی نظریات خصوصاً اسلامی اتحاد دے بارے وچ تشریح دی اے ‘ ایہ پورا مقالہ انسائیکلوپیڈیا آف اسلام وچ درج کيتا گیا اے۔
ایرانی اسلامی تحریک
سودھوتریخ دور حاضر دے صاحبان علم تے دانش اس گل نوں مندے نيں کہ ساڈی صدی دے دوسرے نصف وچ تقریباً تمام یا گھٹ توں گھٹ کچھ ملکاں وچ اسلامی تحریکاں ظاہراً یا خفیہ طور اُتے ابھرتی رہی نيں‘ ایہ تحریکاں عملی طور اُتے سرمایہ داری‘ استبدادیت تے مادیت پرستی جو کہ استبدادیت دی جدید نويں شکل اے ‘ دے خلاف کم کردیاں رہیاں۔ سیاسی ماہرین اس گل دا اعتراف کردے نيں کہ مسلمان جہالت تے ”ذہنی قحط“ دے دور توں گزر کر اپنی ”ہیئت اسلامی“ دی تشکیل کر رہے نيں‘ تاکہ سرمایہ دار مغرب تے کمیونسٹ مشرق دا مقابلہ کر سکیں‘ لیکن کسی وی اسلامی ملک وچ اس تحریک نے اِنّی زیادہ وسیع تے عمیق شخل اختیار نئيں کيتی جِنّی کہ ایران وچ ۱۹٦۰ ء توں شروع دی اے تے جو ایران وچ اس تحریک دی موجودہ شکل اے اس دی وی کوئی مثال نئيں ملتی‘ اس لئی ایہ ضروری اے کہ تریخ دی اس لاجواب تے بہت اہم تحریک دا مفصل جائزہ لیا جائے۔
اب جدوں کہ ساڈے عوام اس تحریک وچ ودھ چڑھ کر حصہ لے رہے نيں‘ انہاں نوں اس تحریک دی ماہیت توں بے خبر نئيں رکھیا جانا چاہئے‘ ہن جدوں تحریک زوراں اُتے اے تاں ایہ بہت ضروری اے کہ اس دے تمام پہلوآں نوں انہاں لوکاں اُتے آشکارا کيتا جائے جو کہ اس وچ کم کر رہے نيں‘ ایہ انہاں لوکاں دے مفاد وچ ہوئے گا کیونجے اوہ اس دے مقاصد دے حصول تک جدوجہد کر رہے نيں‘ نال ہی شاید ایہ تجزیہ انہاں لوکاں دے لئی بہت ضروری نئيں ہوئے گا جو انہاں تمام معاملات دے احاطہ توں باہر نيں۔
اس وقت جدوں تحریک اپنے عروج اُتے اے اس دی مثال ایسی اے کہ اک میدان جس وچ گرد تے غبار دا اک وڈا طوفان آیا ہويا اے ‘ اس وچ مشاہدہ کرنا یا تصویر اترانا ناممکن ہوئے جاندا اے ایہ صرف اس وقت ممکن اے کہ اک یا زیادہ تصویراں بنائی جاواں جدوں طوفان گرد تے غبار ختم ہوئے جائے تے مطلع صاف ہوئے۔ بہرحال اس تحریک جا تجزیہ انہاں لوکاں دے لئی جنہاں نے اس وچ کم کيتا تے نال ہی انہاں بعد وچ آنے والےآں دے لئی جو اس دے دوررس نتائج نوں دیکھو گے‘ بہت تے مفید ہوئے گا۔ میری نظر وچ اس دا تجربہ انہاں خطوط اُتے کرنا چاہیدا:
۱ ۔ تحریک دی نوعیت
۲ ۔ تحریک دے مقاصد
۳ ۔ تحریک دی قیادت
۴ ۔ تحریک دا بحران
تحریک دی نوعیت
تمام قدرتی واقعات تے حوادث جو اجتماعی تے تاریخی ہوں‘ اوہ اک دوسرے توں مختلف ہُندے نيں۔ تمام تاریخی تحریکاں نوعیت دے اعتبار توں اک طرح دی نئيں ہوتیں‘ اسلامی تحریک ”صدر اسلام“ دی نوعیت کسی وی طور اُتے فرانسیسی انقلاب یا روس دے انقلاب اکتوبر دی طرح نئيں اے۔
کسی اک تحریک دی نوعیت دا تعین مختلف طریقےآں توں کيتا جا سکدا اے ‘ مثال دے طور اُتے انہاں لوکاں تے گروہاں توں اندازہ کيتا جا سکدا اے جو اس تحریک دے پہیہ نوں گھما رہے ہُندے نيں‘ فیر انہاں اسباب تے حالات توں جو کہ انقلاب دی زمین تیار کرنے وچ ممد تے معاون ہوئے نيں یا انہاں رستےآں توں وی اس دی نوعیت دا تعین کيتا جا سکدا اے جو کہ تحریک اپنے مقاصد دے حصول دی خاطر اختیار کردی اے تے اوہ آواز وی جو تحریک وچ طاقت تے روحانیت پیدا کر دے‘ نوعیت دے تعین وچ کم کر سکدی اے۔
ایران دی موجودہ تحریک کسی اک گروہ یا ٹریڈ یونین دی تحریک نئيں اے ‘ ایہ تحریک نہ اک مزدور‘ اک کسان‘ اک طالب علم‘ اک دانشور‘ اک صنعت کار‘ اک روحانی عالم دی تحریک نئيں اے ‘ بلکہ ایہ تحریک ہر اک دی اے ‘ اس وچ امیر تے غریب عورت تے مرد‘ سکول دا طالب علم تے استاد‘ مزدور‘ کسان غرضیکہ تمام طبقاں دی نمائندگی اے۔ عظیم مراجع دا اک اعلامیہ ملک دے پورے طول تے عرض اُتے چھا جاندا اے تے ہر طبقہ دے لوک اسنوں مندے نيں‘ اس دی آواز شہراں تے دیہاتاں وچ یکساں سنائی دیندی اے ‘ اس دا خراسان تے آذربائیجان دے عوام اُتے اِنّا ہی اثر اے جِنّا ملک توں دور یورپ تے امریکا وچ بیٹھے ہوئے ایرانی طلباء پر۔ اس نے غیر متاثرہ لوکاں وچ اِنّا ہی جوش تے ہیجان پیدا کيتا جِنّا کہ مظلوم تے محروم لوکاں دے اندر‘ دونے طبقاں دے دلاں وچ استحصال دے خلاف یکساں نفرت ابھری۔
یہ تحریک انہاں مفسرین دے رد دے لئی اک سنہری تاریخی ثبوت اے ‘ جو تریخ دی تفسیر مادی نقطہ نظر توں کردے نيں تے مادیت پرستی دے حامی نيں تے اوہ صرف اقتصادیات ہی نوں سوشل ڈھانچہ وچ اہمیت دیندے نيں تے اجتماعی تحریکاں نوں طبقاتی کشمکش دا نتیجہ قرار دیندے نيں۔ مادیت پرستاں دا عقیدہ کہ تمام رستےآں دا منتہا ”شکم“ یعنی خوراک دا حصول اے ‘ اس تحریک دے سامنے ہیچ اے۔
موجودہ تحریک انہاں تحریکاں دی مانند اے ورگی پیغمبراں نے تریخ انسانیت وچ تحریکاں چلائی نيں‘ جو ”خود آگاہی الٰہی“ یا ”خدا آگاہی“ دے لئی تھیں‘ خود آگاہی الٰہی دی جڑاں انسانی فطرت وچ گہری اتری ہوئیاں نيں تے ایہ ضمیر باطن توں پھوٹتی نيں پیغمبرانہ پیغام انسان فطری شعور دے انہاں پہلوآں نوں جگاندا اے کہ اس دا اصل مقام کیہ اے ‘ اوہ کس شہر تے دیر توں آیا اے ‘ ایہ احساس اِنّا زیادہ ہُندا اے کہ اوہ اپنے اندر عجیب تے حیران کن کیفیات تے لگاؤ محسوس کرنے لگدا اے تے ایہ لگاؤ اسنوں خدا دے نیڑے لے جاندا اے ‘ خدا دی قربت اک انتہائی سودمند قربت اے ‘ اس قربت وچ تمام اچھی صفات مثلاً خوبصورتی‘ مساوات‘ عدل‘ کمال تے زیبائی‘ قربانی‘ ایثار تے دوسرے دے مفادات دے لئی سوچنا موجود نيں۔
ہر انسان دے دل وچ خدا دی پہچان تے اس دی عبادت کرنے دا جذبہ موجود ہُندا اے ‘ پیغمبر انسان دے انہاں احساست نوں ابھاردے نيں جو اسنوں ہر شکل تے مظہر وچ بلندی تے عالی مرتبت دی طرف لے جاندے نيں تے پستی تے کمزوری دے احساست ختم ہوئے جاندے نيں تے انسان نوں ایہ نظریہ دیندے نيں کہ اوہ سچائی تے صراط مستقیم دی اس لئی پیروی کرن کہ اوہ حق تے حقیقت نيں‘ نہ کہ اس لئی کہ انہاں دے اپنے ذاتی مفادات اس وچ وابستہ نيں تے باطل دی دشمنی اس لئی کردے نيں کہ باطل‘ باطل اے۔
ہر نقصان تے فائدہ توں بے نیاز عدالت‘ انصاف‘ درستی تے سچائی‘ خدائی نيں جو خود نصب العین تے مقصود دی صورت وچ آندی نيں‘ ایہ صرف تنازعہ زندگی وچ کامیابی حاصل کرنے دے اوزار نئيں نيں۔
جب کسی انسان وچ خدائی بیدار ہوئے جاندی اے تاں انسانی اعلیٰ اقدار اس وچ بصورت نصب العین آ جاندی نيں‘ تاں اوہ اک شخص دا طرفدار صرف اک شخص دے عنوان توں یا اک شخص دا دشمن صرف اک شخص دے عنوان توں نئيں رہندا تے عدل دا طرفدار ہُندا اے نہ کہ عادل کا‘ اوہ ظلم دا دشمن ہُندا اے نہ کہ ظالم کا۔ اس دی عادل دی طرفداری تے ظالم دی دشمنی نفسیاتی تے ذاتی دباؤ دا نتیجہ نئيں ہُندی بلکہ اصولی تے مسلکی ہُندی اے۔
جو اسلامی وجدان ساڈی سوسائٹی وچ پیدا ہويا اے ‘ اوہ اسلامی اقدار دی جستجو دے لئی اے ‘ ایہ وجدان تمام جماعتاں دا مشترکہ وجدان اے تے تمام طبقات نوں ہم آہنگ کر کے اک ہی حرکت وچ چلا رہیا اے۔
اس تحریک دی جڑاں ساڈے ملک وچ اس صدی دے آخری حصہ وچ ہونے والے واقعات وچ ملدی نيں تے انہاں حالات وچ جتھے انہاں واقعات نے ساڈی سوسائٹی دے اسلامی اقدار توں الجھنے دی کوشش کيتی۔
یہ ظاہر اے کہ ساڈے ملک وچ آخری نصف صدی وچ ایداں دے واقعات رونما ہوئے جنہاں نے اسلامی اقدار دی مخالف سمت اختیار کيتی تے جنہاں دا مقصد ایہ سی کہ انہاں مصلحاں دی لیائی ہوئی اصلاحاں نوں سبوتاژ کيتا جائے جو بیسوی صدی دے آخر وچ چلائی گئیں‘ ایداں دے حالات بغیر کسی شدید ردعمل دے زیادہ دیر تک نئيں رہ سکدے سن ۔
ایران وچ نصف صدی دے اخیر وچ کیہ ہُندا رہیا؟ اسنوں مختصراً مندرجہ ذیل صورت وچ پیش کيتا جا سکدا اے:
۱ ۔ مکمل استبدادیت تے ہر قسم دی آزادی دا خاتمہ‘ جدید نوآبادیاتی نظام دا نفوذ۔
۲ ۔ نفوذ استعمار نو‘ یعنی اک خطرناک تے ناقابل دید صورت وچ سیاسی‘ اقتصادی تے تہذیبی استعمار نوں نافذ کرنا۔
۳ ۔ دین تے سیاست وچ دوری پیدا کرنا‘ بلکہ دین نوں میدان سیاست توں بالکل وکھ کر دينا۔
۴ ۔ ایران نوں زمانہ جاہلیت اسلام تاں پہلے دی طرف لے جانے تے مجوسی رہتل دے اجراء دی کوشش‘ مہمدی ہجری دی مجوسی کیلنڈر وچ تبدیلی اس گل کيتی مظہر اے۔
۵ ۔ اسلامی بیش بہا رہتل وچ تحریف تے تبدیلیاں لیا کے اسنوں موہوم ایرانی کلچر وچ تبدیل کرنا۔
٦ ۔ ایرانی مسلماناں نوں بے دریغ قتل کرنا تے سیاسی لیڈراں نوں جیلاں وچ اذیتاں دے دے کے مارنا۔
٧ ۔ ناں نہاد اصلاح دے باوجود سوسائٹی وچ طبقاتی تفاوت دا پیدا کرنا۔
۸ ۔ غیر مسلماں نوں مسلماناں اُتے حکومت وچ تے ہور تمام شعبو ں وچ فوقیت دینا۔
۹ ۔ اسلامی قوانین تے اقدار وچ یا تاں براہ راست تحریف کرنا تے ختم کرنا یا لوکاں دی کلچرل تے سوشل زندگیاں وچ فساد دی ترویج تے اشاعت دی شکل وچ اسلامی قوانین دا خاتمہ کرنا۔
۱۰ ۔ ادبیات فارسی دے خلاف پروپیگنڈہ کرنا تے ایہ جتلیانا کہ فارسی بولی نوں بیرونی اصطلاحات توں نجات دلائی جا رہی اے (حالانکہ اوہ اس فارسی ادب نوں تباہ کر رہے سن جو ہمیشہ اسلام دا حافظ تے نگہبان رہیا سی)۔
۱۱ ۔ اسلامی ملکاں دے نال روابط کرنا تے غیر ملکاں دے نال استوار کرنا‘ اسلام دشمن ملکاں جداں اسرائیل دے نال تعلقات بڑھانا۔
ان حالات نے جو تقریباً ادھی صدی تک رہے‘ ساڈی سوسائٹی دے مذہبی ضمیر نوں زخمی کيتا تے بحران دا پیش خیمہ ثابت ہوئے۔
دوسری طرف بین الاقوامی سطح اُتے ہونے والے واقعات نے لبرل مغرب تے سوشلسٹ مشرق دے جھوٹھے سیاسی پروپیگنڈہ نوں بے نقاب کر دتا۔ روشن خیال طبقات نوں جو امیداں انہاں دونے توں تھیں‘ اوہ ناامیدی تے مایوسی وچ تبدیل ہوئے گئياں۔ انہاں حالات وچ پچھلے چند سالاں توں اسلامی محققین‘ ناقدین‘ سکالرز‘ مصنفاں تے مولفین اس مشن وچ کامیاب ہونے لگے کہ نوجوان نسل نوں اسلام دی دلکش تے کارآمد تعلیمات توں آگاہ کيتا جائے۔
ایران دے بہادر تے جوشیلے مذہبی رہنما عرصہ توں انہاں زیادتیاں دی وجہ توں مغموم تے فکرمند سن تے اس موقع دی تلاش وچ سن کہ کدوں انقلاب دے لئی اٹھا جائے؟ ظلم تے دباؤ دی چکی ميں پچھلے پنجاہ سال توں پسنے والی قوم نے جو مغرب پسند تے مشرق پسند دے پروپیگنڈہ وچ محصور تھی‘ یک لخت اسلامی تعلیمات دی آواز اُتے لبیک کہیا تے متحد ہوئے کے اٹھیا کھڑی ہوئی۔ ایرانی اسلامی تحریک وچ ایہ اسباب کافی کارگر ثابت ہوئے۔
اسلامی انقلاب دے نعرہ نے تمام ملک نوں اپنی لپیٹ وچ لے لیا‘ شہروں‘ قصبوں‘ دیہاتاں دور دور دراز علاقےآں وچ رہنے والے لوکاں نوں کسی اک لائن دا انتخاب نئيں دسیا گیا اے ‘ کسی اک نعرہ دا انتخاب وی نئيں کرایا گیا‘ لیکن انہاں تمام نعراں توں لوکاں دی آشنائی انہاں دے اندر صرف اسلامی ضمیر دے بیدار ہونے اُتے ہوئی۔ کیہ انہاں نعراں وچ کوئی اک نعرہ دسیا جا سکدا اے جو کہ غیر اسلامی ہو؟
تحریک دے مقاصد
سودھویہ تحریک کن مقاصد دے حصول دے لئی چلائی گئی تے ایہ کیہ چاہندی اے ؟ کیہ ایہ ڈیموکریسی چاہندی اے ؟ کیہ ایہ ساڈے ملک توں استعماریت نوں ختم کرنا چاہندی اے ؟ کیہ ایہ انسانی حقوق دے تحفظ دے لئی ابھری اے ؟ کیہ ایہ نسلی امتیاز توں چھٹکارا حاصل کرنے تے مساوات دے لئی چلائی گئی اے ؟ کیہ ایہ استبدادیت نوں ختم کرنے دے لئی اے ؟ تے کیہ ایہ مادیت پرستی دے اثر نوں زائل کرنے دے لئی اے ؟ وغیرہ وغیرہ۔
تحریک دی نوعیت دے پیش نظر جو دسی جا چکی اے تے انہاں بیانات تے اعلانات دی روشنی وچ جو اس تحریک دے رہنما گاہے بگاہے دیندے رہندے نيں‘ مندرجہ بالا سوالات دا جواب ”ہاں“ تے ”نہ“ دونے صورتاں وچ دتا جا سکدا اے۔ ”ہاں“ اس لئی کہ اُتے دتے گئے تمام مقاصد اس تحریک دے ہدف نيں تے ”نہ“ اس لئی کہ ایہ تحریک اک مقصد وچ محصور نئيں اے ‘ اسلاسمی تحریک کسی صورت وچ وی محدود نئيں ہوتی‘ کیونجے اسلام اک ”ناقابل تقسیم کل“ اے تے اس دے متعلق کچھ مقاصد دے محسوس کر لینے توں اس دا کردار ختم نئيں ہوئے جاندا اے۔
پر اس دا ایہ مقصد ہرگز نئيں کہ موقع شناسی دے پیش نظر کچھ مقاصد نوں دوسرےآں اُتے فوقیت نئيں تے مختلف مقاصد دے حصول تے مراحل نوں ملحوظ خاطر نئيں رکھدا اے۔ کيتا اسلام خود موقع شناسی نوں پیش نظر رکھدے ہوئے بتدریج نئيں آیا اے ؟ اج تحریک نفی تے انکار دی منزل اُتے اے تے استبداد تے استعمار اُتے کاری ضرب لگیا رہی اے ‘ کل جدوں ایہ مرحلہ طے کر کے اثبات تے تعمیرنو دی منزل آئے گی تاں دوسرے مسائل توجہ طلب ہون گے۔
اس مضمون دے شروع وچ اساں حضرت علی علیہ السلام دے اصلاحی مقاصد دا تذکرہ کيتا سی جو نہج البلاغہ وچ پائے جاندے نيں۔ اساں ایہ وی دسیا کہ اصلاحی مقاصد دی ايسے طرح دا نظریہ انہاں دے بیٹے حسین علیہ السلام دا وی سی۔ امام حسینعليهالسلام نے عہد معاویہ وچ ایام حج دے دوران وچ صحابہ تے ممتاز شخصیتاں دے اک اجتماع وچ خطاب کردے ہوئے اس نظریہ دی تشریح کی‘ انہاں نے جو اصلاحی مقاصد بیان فرمائے اوہ تمام اسلامی تحریکاں اُتے حاوی نيں‘ ہر دور وچ کِسے نہ کسی اسلامی اصلاحی تحریک نے انہاں مقاصد وچوں کسی خاص جز یا فرع نوں لیا اے ‘ انہاں نے کلی مقاصد انہاں چار جملےآں وچ ارشاد فرمائے:
۱)ترد المعالم من دینک
خدا دے راستے دی محو شدہ نشانیاں نوں جنہاں دے بغیر اسلام دی پہچان نئيں ہوئے سکتی‘ واپس لیایا جائے‘ یعنی اسلام دے بنیادی اصولاں دی واپسی تے اسلام حقیقی دا احیاء۔ بدعتاں نوں ختم کر دينا چاہیدا تے اصلی سنت نوں دوبارہ جاری کيتا جانا چاہئے‘ دوسرے لفظاں وچ خود اسلام دے اندر فکری‘ روحی تے ضمیری اصلاح لیائی جانی چاہیدا۔
۲)نظهد الاصلاح فی بلادک
وہ بنیادی حقیقی تے دوررس نتائج دی حامل اصلاح لیائی جانی چاہیدا جو ہر مشاہدہ کرنے والے دی توجہ مبذول کرائے‘ لوکاں دی زندگی وچ بہبود تے بہتری دی علامات نظر آئیاں یعنی خلق خدا دے انداز زندگی وچ بنیادی تبدیلیاں لیائی جاواں۔
۳)یا من المظلومون من عبادک
خدا دے مظلوم بندےآں نوں ظالماں دے شہر توں پناہ دتی جائے‘ ظالماں دے ظلم توں چھٹکارا حاصل کيتا جائے‘ یعنی انساناں دے اجتماعی روابط وچ اصلاح کيتی جائے۔
۴)تقام المعطلة من حدودک
خدا دے معطل شدہ مقررات تے اسلام دے قوانین نوں جنہاں وچ نقص پیدا کر دتا گیا اے ‘ دوبارہ اصلی حالت وچ لانا‘ اسلامی حدود تے قوانین دے ذریعے لوکاں دی اجتماعی زندگی اُتے اسلام دی حاکمیت بحال کرنا‘ یعنی مدنی تے اجتماعی معاملات وچ اسلامی نظام قائم کرنا۔
ہر مصلح جو اُتے دتے گئے چار اصولاں اُتے عملی جدوجہد دے ذریعے اس قابل ہويا کہ لوکاں دے اذہان نوں اصلی اسلام دی طرف لے جائے تے بدعتاں تے خرافات دا خاتمہ کر دے۔ جس نے عمومی زندگیاں وچ اصلاح کر کے خوراک‘ مکان‘ طبی امداد تے تعلیم مہیا کی‘ جس نے روابط انسانی دے تحت انساناں وچ برابری‘ بھائی چارہ‘ احساس اخوت تے ہمسائیگی نوں برقرار رکھیا تے جو سوسائٹی نوں ایسا نظام حکومت دے جو خدائی تے اسلامی حاکمیت تے انتظام حکومت اُتے مبنی ہوئے تاں یقینا اس نے بحیثیت اک مصلح انتہائی کامیابی حاصل کر لئی۔
تحریک دی قیادت
سودھوکوئی تحریک بغیر قیادت دے کامیابی توں ہمکنار نئيں ہوئے سکتی‘ لیکن جدوں اک تحریک اسلامی ہوئے تے اس دے مقاصد وی کلی طور اُتے اسلامی ہاں تاں اس دی قیادت کونسا لیڈر کرے؟ یا کونسے لیڈراں دا گروپ کرے؟
سب توں پہلے قیادت نوں انہاں تمام شرائط اُتے پورا اترنا چاہیدا جو کہ اس دے کم دے متعلق ہوں‘ فیر رہنما مکمل طور اُتے اسلام شناس ہونے چاہئاں تے انہاں نوں اسلام دے فلسفہ اخلاقی‘ اجتماعی‘ سیاسی تے معنوی توں کماحقہ آگاہ ہونا چاہیدا۔ اوہ اسلام دے فلسفہ جہان بینی توں مکمل واقفیت رکھدے ہوں‘ اوہ ہستی خلقت‘ مبداء‘ خالق ہستی‘ ہستی دی ضرورت تے وجوہات وغیرہ دے بارے وچ علم رکھدے ہوں‘ اوہ انسان تے سوسائٹی دے بارے وچ مکمل تے عمیق آگاہی رکھدے ہون۔ ایہ بہت ضروری اے کہ ایہ رہنما فرد دی سوسائٹی دے نال روابط دے سلسلے وچ اسلامی آئیڈیالوجی دے بارے وچ اک واضح ذہن رکھن کہ انسان سوسائٹی بنانے وچ کیہ کردار ادا کردا اے ؟ اوہ سوسائٹی وچ کن چیزاں نوں عزیز رکھدا اے ؟ تے کن چیزاں دے خلاف ہونے دی صلاحیت رکھدا اے ؟ تے اس دے آخری مقاصد کیہ نيں؟ تے اوہ انہاں مقاصد دی تکمیل دے لئی کیہڑا راستے استعمال کردا اے ؟
یہ ظاہر اے کہ صرف اوہ لوک قیادت کر سکدے نيں‘ جنہاں دی رسومات توں آزاد اسلامی معاشرہ وچ پرورش ہوئی ہوئے تے جو قرآن‘ سنت‘ فقہ تے معارف اسلامی توں مکمل آگاہی رکھدے ہوں‘ لہٰذا صرف مذہبی تے روحانی قائدین ہی اسلامی تحریکاں دی قیادت کر سکدے نيں۔ تقریباً اک سال تے اٹھ مہینے پہلے (بارہويں محرم دی شب ۱۳۹٦ ھ) وچ اک مسلم خواتین تے مرداں دے اجتماع وچ مدعو تھا‘ ميں نے پہلے نئيں سوچیا سی کہ ایہ اجتماع اک درجنہاں توں زیادہ خصوصی دوستاں اُتے مشتمل ہوئے گا۔ کچھ صاحبان نظر تے اسلامی مفکرین وی اوتھے موجود سن ۔ اج انہاں وچوں کچھ ایران توں دور نيں‘ کچھ جلا وطن کر دتے گئے نيں تے کچھ فوت ہوئے چکے نيں۔
موقع تے محل دے پیش نظر‘ کیونجے ایہ اجتماع مسلماناں اُتے مشتمل تھا‘ اوہ سننے والے تمام اسلامی‘ مذہبی معاملات وچ دلچسپی رکھدے سن ‘ لہٰذا تمام بولنے والےآں تے خود میرے توں التجا کيتی گئی سی کہ اسيں ایسی تقریراں کرن کہ شرکاء نوں کچھ فائدہ پہنچے۔
ماں خود شش تے پنج وچ گرفتار سی کہ موضوع سخن کيتا ہونا چاہیدا؟ خصوصاً اس گل کيتی وجہ توں کہ ایہ تقریر ٹیپ ہونی سی تے بعد وچ طلباء وچ تقسیم دی جانی تھی‘ اچانک سننے والےآں وچوں اک غیر ذمہ دار آدمی نے اک گل کہی تے اوہی میرا موضوع سخن بن گیا‘ اس دی گل دا خلاصہ ایہ اے:
”لوکاں نوں انہاں علوم (اسلامی معارف) دے شر توں نجات دلائی جائے۔“
اس وقت وچ انہاں گلاں نوں یاد کرنے دی کوشش کراں گا‘ جو ميں نے اس سوال دے جواب وچ کہی تھیں‘ کیونجے ایہ گلاں ساڈے موضوع دے متعلق نيں۔
ارسطو نے فلسفہ دے بارے وچ ایہ جملے کہے نيں کہ
”اگر تسيں فلسفی بننا چاہندے ہوئے تاں اپنے نوں فلسفیانہ رنگ وچ رنگو تے جے تسيں فلسفی نئيں بننا چاہندے تاں وی اپنے آپ نوں فلسفی رنگ وچ رنگو۔“
اس دی توضیح وچ اس طرح کراں گا کہ ارسطو نے کہیا کہ جے فلسفہ صحیح اے تاں اس دی تائید کرو تے جے غلط اے تاں اس دا انکار کرو‘ جے فلسفہ قابل تائید اے تاں چاہیدا کہ فلسفی ہوئے کے فلسفیانہ انداز وچ اس دی تائید کرو تے جے فلسفہ ناقابل تائید اے تاں چاہیدا کہ فلسفی بن دے فلسفیانہ انداز وچ اس دی ترید کرو۔ اس وجہ توں ہر حالت وچ فلسفے دا جاننا ضروری اے تے کسی فلسفہ دا انکار وی اک فلسفہ دی قسم اے۔ اوہ لوک جو کچھ علوم نوں اس طرح حاصل کر لیندے نيں کہ انہاں دے علوم دا فلسفیانہ غور فکر توں کوئی باہمی رشتہ نئيں ہُندا تے ایہ لوک فلسفہ دی نفی کرنے لگدے نيں‘ ایہ بہت سخت غلطی وچ مبتلا نيں۔
اس گل توں قطع نظر کہ علماء اسلام نے ہزاراں سال دے عرصہ وچ انسانی معاشرہ‘ تمدن جتھے تے جتھے دے معارف‘ علوم ریاضیات‘ علوم طبیعات‘ علوم انسانی‘ فلسفیانہ علوم‘ قانون تے ادبیات دے سلسلے وچ کوئی خدمت کيتی اے یا نہیں‘ حالانکہ بے شک انہاں نے خدمت کی‘ لیکن وچ کہندا ہاں کہ ساڈی فقہ‘ ساڈا فلسفہ‘ ساڈا فلسفہ زندگی‘ فلسفہ تعلیم تے تربیت‘ اخلاقیات‘ تفسیر‘ احادیث‘ ادبیات تے ساڈے قوانین نوں قبول کردا اے تاں اوہ اک فقیہ بندا اے ‘ اک فلسفہ بندا اے تے اک عارف بندا اے تے جے اوہ اس دی نفی کردا اے تاں اسنوں وی انہاں علوم نوں سمجھنا چاہیدا تے انہاں نوں اکٹھا کر کے سوچ تے بچار دے بعد انہاں دی تردید کرنی چاہیدا۔ ایہ قطعاً صحیح نئيں اے کہ اک آدمی جو اک فلسفہ تے فقہ دی کتاب دے متعلق کچھ نئيں جانتا‘ اوہ صرف کتاب نوں دیکھ کے ہی اس دی تردید کر دے۔
ماں اپنے نقطہ دی وضاحت کردے ہوئے کہواں گا کہ ساڈی تحریک عملاً عروج اُتے اے ‘ کسی اجتماع تحریک دے لئی ضروری اے کہ فکری تے کلچرل تحریکاں اس دی پشت پناہی اُتے ہونی چاہئیں‘ بصورت ہور معاشرتی وابستگیاں اس اُتے حاوی ہوئے کے اس اجتماعی تحریک نوں جذب کرنا شروع کر دیندی نيں تے اس دا رخ موڑ دیندی نيں۔ اسيں دیکھدے نيں کہ کچھ لوک اسلامی تمدن دی دولت توں ناواقف سن تے اوہ مکھی دی طرح دوسرے معاشراں دے جالے وچ پھنس گئے‘ دوسری طرف اوہ اسلامی معاشرتی حریک جو ساڈی اپنی اجتماعی تحریک توں نکلی اے اوہ اپنے قدیمی کلچرل توں مستفید ہُندی اے تے دوسرے خارجی کلچر توں متاثر نئيں ہُندی۔ ایہ ساڈے لئے کافی نئيں ہوئے گا کہ اسيں اسلام دی تحریک نوں اس طرح چلاواں کہ دوسرے کلچرز دی اِٹاں توں اپنے کلچر دی عمارت دی تعمیر کریں‘ مثلاً اسيں مارکسزم یا دوسرے نظریات نوں دیکھو تے انہاں نوں اسلام وچ ملانے دی کوشش کرن۔ اس لئی ایہ ضروری اے کہ اسيں صرف اسلام دی ہدایت نہ کریں‘ بلکہ اسلام دے فلسفہ اخلاق‘ فلسفہ تاریخ‘ فلسفہ سیاسیات‘ فلسفہ اقتصادیات‘ فلسفہ دین‘ فلسفہ الٰہی جو اسلامی تعلیمات دے متن وچ موجود نيں‘ دی تدوین کرن تے ساڈے افراد انہاں نوں اختیار کرن۔
قیادت دی اہمیت اُتے ہور روشنی ڈالنے دے لئی وچ ایہ کہندا ہاں کہ اج سانوں خواجہ نصیرالدین طوسی‘ ابو علی سینا‘ ملیا صدار‘ شیخ انصاری‘ شیخ بہائی تے محقق حلی جداں بزرگ علماء دی ضرورت اے ‘ لیکن ایہ علماء اسيں ایداں دے نئيں چاہندے جداں جداں اوہ اپنے اپنے ادوار وچ سن ‘ بلکہ اُتے دتے ہوئے علماء دور عصر دے مزاج دے مطابق ہونے چاہئاں تے اوہ اس دور دے تمام احساست توں بخوبی واقف ہونے چاہئاں۔
ماں اپنے سوال نوں سمجھانے دے لئی ہور کہواں گا کہ کچھ نوجواناں نے جو ولولہ انگیز جذبہ ایمانی رکھدے نيں‘ میرے توں رائے طلب کيتی کہ اوہ یونیورسٹیاں دی تعلیم مکمل کے دے ڈگریاں لینے والے نيں‘ ہن اسلامی علوم دے سیکھنے دی خواہش رکھدے نيں۔ انہاں وچوں کچھ اِنّے شوقین نيں کہ اوہ یونیورسٹی دی تعلیم نوں فوراً ختم کر کے اسلاف دی تعلیمات نوں سیکھنا چاہندے نيں‘ لیکن ميں نے انہاں توں اتفاق نئيں کيتا تے انہاں نوں نصیحت کيتی کہ اوہ یونیورسٹی دی تعلیم ادھوری نہ چھڈن بلکہ اسنوں مکمل کے دے فیر اپنی پسند دی لائن اختیار کرن۔ ميں نے انہاں نوں رائے دتی کہ کچھ انہاں وچ تعلیم مکمل کرنے دے بعد سائنسی علوم دے خاص خاص شعبےآں وچ مہارت حاصل کرن تے کچھ اپنے آپ نوں مذہبی علوم دے لئی وقف کرن۔ وچ نئيں چاہندا کہ کافی سارے لوک عوامی فنڈ اُتے گزارہ کرن۔
نوجواناں دا ایہ رجحان اک صحت مندانہ فعل اے ‘ اس طرح توں ایہ طالب علم زمانہ قدیم دے علوم تے جدید سائنسی علوم وچ اک رابطہ دا کم کرن گے تے اس توں بیش بہا اسلامی فائدہ پہنچے گا۔
ان نظریات نوں سمیٹنے اُتے جو ميں نے اس اجتماع وچ پیش کئے‘ ایہ خلاصہ پیش کيتا جا سکدا اے:
”یہ عظیم تے خود کفیل اسلامی کلچر اے جس اُتے تحریک دا سارا دار تے مدار اے تے ہونا چاہئے‘ ایہ علمائے اسلام اسلامی کلچر دے ماہرین تے زمانہ شناس نيں جو قیادت کر سکدے نيں تے جنہاں نوں کرنی چاہیدا۔“
چند روز پیشتر میرے اک دوست نے اک کتاب دی‘ جس وچ ”در روش“ دے عنوان توں اک مقالہ سی۔ ایہ مقالہ اک دوست نے لکھا‘ جو سالہا سال توں یورپ وچ رہیا اے۔ وچ اس ے کدی نئيں ملیا ہوں‘ لیکن اس دا عقیدت مند ہون۔ اس مقابلہ وچ اس نے ”روايتی لیڈرشپ“ اُتے بحث کيتی اے ‘ اس مقالہ دے شروع وچ اس نے ”حرکت“، ”بنیاد“ تے حرکت دی بنیاد وچ تبدیلی نوں بیان کيتا اے کہ کس طرح حرکت ماہیت وچ تغیر تے تحریک پیدا کردی اے ‘ نظاماں تے قالباں دی صورت وچ آندی اے ‘ اس نے ”متحرک“ دی ساکن وچ تبدیلی اُتے وی بحث کيتی اے۔ جے ساڈی اجتماعی طاقتاں موج در موج اٹھاں تے جذب ہوئے جاواں تاں ایہ حرکت دی بنیاد وچ تبدیلی دی وجہ اے۔ ایہ اس لئی ایسا اے ‘ کیونجے عمل تے فکر نوں اک شکل تے قالب دینے دی ضرورت اے ‘ لہٰذا سب توں بنیادی کم ایہ اے کہ قالب‘ قالباں نوں ختم کر دينا چاہئے‘ فیر فرض کر لینا کہ دین اسلام نوجوان دا دین اے تے نوجوان قالباں نوں ختم کردے نيں‘ پس اسلام قالب شکنی دا دین اے ‘ اس دے بعد اس نے ”سندی روايتی لیڈرشپ“ دے سوال اُتے بحث کيتی اے ‘ جو اس وقت ساڈے زیربحث اے۔
میرا ایہ نادید دوست سانوں اس گل کيتی اجازت دینے اُتے پس پشت نئيں کريں گا کہ اس دے بیان اُتے تنقید دی جائے‘ اسيں بیان کيتی کمزوریاں تے کوتاہیاں دی نشان دہی نوں خوش آمدید کدرے گے۔
پہلی گل جو ساڈے دوست نے سوچی اے ‘ اوہ ایہ اے کہ حرکت تے جنبش دے لئی ثبات دا انکار ضروری اے ‘ لیکن اس نے ایہ نئيں سوچیا کہ جے حرکت ثبات دے بغیر ہوئے تاں اس دا نتیجہ ابتری تے بے نظمی اے ‘ نہ کہ ترقی تے ارتقاء۔
قرآن جتھے ہدایت‘ حرکت تے کمال دی تعلیم دیندا اے اوتھے اوہ صراط مستقیم دی تعلیم وی دیندا اے۔ انسان نوں جدوں صراط مستقیم اُتے چلنا اے تاں ایہ صراط مستقیم بذات خود کيتا اے ؟ کيتا صراط مستقیم ہدایت کردا اے ؟ کیہ ایہ راستہ وی متحرک اے ؟ کیہ ایہ صراط مستقیم محافظ اے تے انہاں دا نگراں اے جو کہ اس راستے نوں اختیار کردے نيں؟ کیہ ایہ حرکت نوں بنیاد وچ تبدیل کرنے والا عامل اے ؟ کيتا روايتی رہبراں دے لئی ایہ گناہ اے کہ اوہ کلچر دے پاسدار نيں؟ یعنی اس کلچر دے جو کمال تے حرکت دے نال صراط مستقیم اُتے اے۔
علامہ اقبال نے کيتا خوب کہیا:
”زندگی صرف تغیر تے سادہ نئيں اے ۔“
اس دے اندر بقاء تے دوام دے عناصر موجود نيں تے ہور کہندا اے کہ
”اسلام خدا دے نال وفاداری دا مطالبہ کردا اے ‘ نہ کہ حکومت استبداد دی وفاداری کا۔“
اور خدا ہر زندگی دی اخروی روحانی بنیاد اے ‘ لہٰذا خدا دے نال وفاداری دا مطلب اپنی طبیعت مثالی دے نال وفاداری اے۔ اک سوسائٹی جو اس حقیقت پسندانہ نکتے اُتے یقین رکھدی ہوئے اسنوں چاہیدا کہ اوہ بذات خود اپنی زندگی وچ ”ابدیت“ تے ”تغیر“ دی آپس وچ سازگاری پیدا کرے‘ اجتماعی حیات دی تنظیم دے لئی ابدی اصول اس دے پاس ہونے چاہئیں‘ اس تغیر دائمی دنیا وچ جو چیز ابدی تے دائمی اے اوہ ساڈے لئے اک مضبوط جگہ کھڑے ہونے دے لئی مہیا کردی اے۔
ساڈے دوست نے ”ساکن“ تے ”ثابت“ وچ اشتباہ کيتا اے ‘ جے اوہ اسلامی کلچر توں بخوبی واقف ہوتا‘ تاں اوہ ایہ جاندا کہ تغیر تے متغیر ہونا بغیر ثبات دے ناممکن نيں۔ ہر چیز جو حرکت کردی اے یا گھٹ توں گھٹ منزل تے مرحلہ وچ تبدیلی واقع ہُندی اے ‘ اوہ اک خاص معین مدار وچ حرکت کردی اے یا تبدیلی لاندی اے ‘ اوہ مدار بذات خود ثبات اے ‘ اس وچ کوئی تبدیلی یا حرکت نہیں‘ اوہ چیز جو تبدیل ہُندی اے یا کچھ عبور کردی اے اوہ مرحلہ تے منزل اے نہ کہ مدار تے راستہ اے۔
اگر ساڈے دوست ہر چیز دے ”وجود تاریخی“ دا قائل اے ‘ حتیٰ کہ اصول حقائق‘ مکتب‘ آئیڈیالوجی تے کلچر دا وجود تاریخی ہونا‘ تاں فیر ہزار تے چار سو سال پرانے اسلام جس دی جان تے دل توں اوہ دفاع کردا اے ‘ توں کيتا چاہندا اے ؟
شاید ایہ کہیا جائے کہ اسلام بذات خود حرکت تے جنبش اے ‘ جو اپنے وجود نوں دائمی زندگی بخشتا اے ‘ نہ کہ بنیاد تے نظام۔ ساڈا جواب ایہ اے کہ اسلام نہ تاں حرکت اے تے نہ متحرک‘ نہ جنبش اے تے نہ جنبش دینے والا‘ ایہ اسلامی سوسائٹی اے جو اسلام دے مدار وچ تے صراط مستقیم اُتے حرکت کر رہی اے یا چاہیدا کہ اسلامی سوسائٹی نوں حرکت وچ ہونا چاہئے‘ نہ کہ اسلام نوں۔
یہ صحیح اے کہ بعض دفعہ کوئی عظیم ہلچل مچا دینے والا واقعہ یا اجتماعی واقعہ اپنی اصل روح توں محروم ہوئے جاندا اے تے آداب تے رسوم تے تکلفات دا اک بے اثر سلسلہ باقی رہ جاندا اے۔
حضرت امیرالمومنین علی عليهالسلام نے فرمایا اے کہ
”امویاں دے ہتھوں وچ اسلام دی ایسی مثثال سی جداں کوئی شخص کسی برتن نوں الٹا پکڑے ہوئے ہوئے تے برتن وچ موجود تمام چیز تھلے گر رہی ہو‘ حتیٰ کہ برتن خالی ہوئے جائے تے صرف برتن اس دے ہتھ وچ رہے۔“
یکفا الاسلام کما یکفا الیانا
یہ اجتماعی عمل حرکت نوں بنیاد وچ تبدیل کرنے دے مترادف اے ‘ اک مثال توں ميں اس دی ہور توضیح کرنا چاہندا ہون۔
امام حسین علیہ السلام دی روايتی عزاداری حرکت دی بنیاد وچ تبدیلی اے ‘ ایہ عزاداری دے جس دے متعلق کہیا گیا اے:
من بکی او بکی او بتا دی تے جبت له الجنة
بہت ساریاں اہم گلاں اس وچ پنہاں نيں۔ عزاداری دا اصل فلسفہ ایہ اے کہ یزید‘ ابن زیاد تے اس دے ساتھیاں توں اظہار بیزاری کيتا جائے تے امام حسینعليهالسلام دی طرفداری تے حمایت کيتی جائے۔ حسینعليهالسلام نے اک وقت وچ اک مکتب دی صورت اختیار کی‘ اوہ اک ہی وقت وچ اک اجتماعی تے معین شدہ سوسائٹی دے طور طریقےآں دی مثال بن گئے تے دوسرے معین شدہ طور طریقےآں دی نفی کرنے والے بن گئے‘ حقیقت وچ اک آنسو دا قطرہ بہانا ذاتی قربانی دے مترادف اے۔
سخت ترین یزیدی شرائط تے پابندیاں دی موجودگی وچ حزب حسینیعليهالسلام وچ شمولیت اختیار کرنا‘ شہداء اُتے برملا آنسو بہانا‘ سچاں دی حمایت دا بہ بانگ دہل اعلان کرنا تے اہل باطل دے خلاف اہل حق دے نال مل کے جنگ کرنا‘ حقیقت وچ ذاتی قربانی دی قسماں نيں۔ ایہ ظاہر کردا اے کہ حسینعليهالسلام بن علیعليهالسلام دی عزاداری حقیقت وچ اک حرکت اے ‘ اک موج اے تے اک اجتماعی جنگ اے۔
لیکن زمانے دے نال نال ایہ فلسفہ تے ایہ روح معدوم ہُندتی گئی تے برتن خالی ہونا شروع ہوئے گیا‘ حتیٰ کہ برتن دا تمام مواد ختم ہوئے گیا تے ایہ صرف اک ”عادت“ بن گئی کہ کچھ لوک جمع ہوئے کے عزاداری دے مراسم وچ مشغول رہندے نيں۔ انہاں دے بحث تے مباحثے کسی اک اجتماعی سمت دا تعین نئيں کرتے‘ اجتماعی نقطہ نظر توں اسنوں کوئی بامعنی تے نتیجہ خیز عمل قرار نئيں دتا جا سکدا اے۔ ایہ نقطہ اک مذہبی فریضہ سمجھیا جاندا اے تے مذہبی رسم دی حیثیت اختیار کر گئی اے تے اس دا عہد حاضر دے حسینیاں تے عہد حاضر دے یزیدیاں تے عبدالیاں توں کوئی سروکار نئيں رہیا۔ ایہی اوہ مقام اے جتھے حرکت بنیاد یا عادت وچ تبدیل ہوئے گئی اے تے ایہ اے برتن دا خالی ہوئے جانا‘ ایہ اِنّی رسمی صورت اختیار کر گئی اے کہ جے یزید بن معاویہ قبر توں نکل آئے تاں اوہ نہ صرف خوشی توں اس رسم وچ شریک ہوئے گا‘ بلکہ انہاں رسوم دی ادائیگی دے لئی اک وڈے گروہ دی تشکیل وی کريں گا۔ انہاں اجتماعاں وچ لگاتار آنسو بہانے دا کیہ فائدہ؟ ایہ گل صحیح اے تے ميں نے کئی اجتماعات وچ اس دے متعلق بیان کيتا اے ‘ لیکن ساڈے دوست توں سوال ایہ اے کہ آیا ساڈا پرانا کلچر جو کہ روايتی رہبری دی حفاظت وچ اے ‘ کيتا چیز اے ؟ کيتا سید جمال‘ مدرس‘ آیت اللہ خمینی تے طالقانی انہاں رسوم تے وضع داریاں دے محافظ نيں؟ فیر اسيں پوچھاں گے کہ رہنماواں وچوں کونسا ایسا رہنما اے جو عوام وچ اِنّا ہیجان تے حرکت پیدا کر سکے‘ جِنّا کہ روايتی لیڈرشپ پیدا کر سکدی اے ؟ کیہ کوئی غیر سمی رہنما پچھلے دس سال دے دوران لوکاں وچ دس فیصد حرکت پیدا کر سکیا اے ؟
کچھ ایداں دے وی لوک نيں جو کہ اسلامی تحریک دی قیادت نوں ”مذہبی علماء دے طبقے“ توں روشن خیال طبقے دی طرف منتقل کرنا چاہندے نيں‘ اوہ دلائل دیندے نيں کہ ایرانی سوسائٹی اک مذہبی سوسائٹی اے تے اجتماعی عمر دے لحاظ توں پندرہويں تے سولہويں صدی دے یورپ دی مانند اے ‘ جتھے صرف مذہبی نعراں نے لوکاں وچ حرکت پیدا کیتی۔ دوسری طرف ایرانی لوک مسلم نيں تے شیعہ عقیدہ رکھدے نيں‘ جو انقلابی تے حرکت پیدا کرنے والا مذہب اے۔ اج دا ایران اجتماعی صورت وچ پندرہويں تے سولہويں صدی دے یورپ دی مانند اے ‘ جتھے دی فضا وچ صرف مذہبی سانس لی جا سکدی اے تے صرف مذہبی نعراں دی بناء اُتے ہیجان پیدا کيتا گیا اے۔
تیسری دلیل ایہ اے کہ ہر سوسائٹی وچ ایداں دے مخصوص روشن خیال افراد دا گروہ موجود رہندا اے جو انسانی خود آگاہی رکھدے نيں تے موجودہ دور دے انسان دے مصائب تے مسائل دا احساس رکھدے نيں تے صرف ايسے گروہ وچ صلاحیت اے کہ سوسائٹی دی آزادی دا بجھ اٹھا سکن۔ ایران دے اج دے روشن خیال جے موجودہ ایران تے موجودہ یورپ دا آپس وچ مقابلہ کرن تاں اوہ غلطی اُتے ہون گے تے ایہ ھھھھ وچ ہوئے گا کہ اوہ ایران دے لئی اوہی نسخہ تجویز کرن جو یورپ دے لئی رسل تے سارتر تجویز کر رہے نيں۔ پہلی گل تاں ایہ اے کہ اج دا ایران پندرہويں تے سولہويں صدی دے یورپ دی سطح اُتے اے ‘ نہ کہ ویہويں صدی دے یورپ دی سطح کا۔ دوسری گل ایہ اے کہ اسلام ”مسیحیت“ نئيں اے ‘ اسلام تے بالخصوص شیعی اسلام حرکت‘ انقلاب تے خون‘ آزادی‘ جہاد تے شہادت دا مذہب اے۔ ایران دے روشن خیال اس فریب نظر وچ نہ آئیں‘ کیونجے اج دے یورپ وچ مذہب نئيں اے تے اوتھے مذہبی نقوش نوں ختم کر دتا گیا اے ‘ لہٰذا ایران وچ وی مذہبی نقوش نوں ختم کر دينا چاہیدا۔ انہاں نوں معلوم ہونا چاہیدا کہ نہ تاں ایران یورپ اے تے نہ اسلام مسیحیت اے۔ ایران دے روشن خیال افراد نوں چاہیدا کہ اوہ اس انقلاب دے عظیم منبع توں حرکت تے طاقت حاصل کر کے اپنے لوکاں دی آزادی دی کوشش کریں‘ لیکن ایہ یقینی اے کہ اس دے نال کچھ شرائط وی نيں‘ انہاں دے مطابق پہلی شرط ایہ اے کہ اس وقت مذہب دے جو محافظ تے نگہبان نيں‘ انہاں دی نمبرداری ختم کرنی چاہیدا۔
ان روشن خیال افراد توں میری پہلی گزارش ایہ ہوئے گی کہ انہاں نوں یاد رکھنا چاہیدا کہ اسلام اک ”حقیقت“ اے نہ کہ ”مصلحت“ تے ایہ اک ”نصب العین“ اے نہ کہ ”اک وسیلہ“، لہٰذا صرف اوہ افراد اسلام دی طاقت تے حرکت توں مستفیض ہوئے سکدے نيں جو اسنوں حقیقت تے ہدف سمجھدے نيں‘ نہ کہ اوہ جو اسنوں مصلحت تے وسیلہ خیال کردے نيں۔ اسلام اک ایسا ”اوزار“ نئيں اے جس توں سولہويں صدی وچ استفادہ کيتا گیا اے تے ہن ویہويں صدی وچ اس دے استعمال کیتی ضرورت نہ رہی ہوئے۔ اسلام انسانیت دے لئی صراط مستقیم اے ‘ اک متمدن انسان اِنّا ہی اس دی رہنمائی دا محتاج اے جِنّا اک غیر متمدن انسان۔ ایہ ترقی یافتہ انسان نوں اِنّی ہی آزادی تے نجات تے سعادت عطا کردا اے جِنّا ابتدائی انسان وچ ! ایہ اک بہت وڈا المیہ ہوئے گا کہ اسيں اسلام نوں محض اک وسیلہ تے اک مصلحت دے طور اُتے جہان بینی تے اجتماعی حالات دے لئی استعمال کرن۔ اس لئی اسيں انہاں لوکاں توں اپیل کرن گے کہ اوہ انہاں حالات دا اک حقیقت پسندانہ جائزہ لاں تے اسلام نوں جے اوہ حقیقت تے ہدف دی نگاہ توں نئيں دیکھدے تاں ہرگز مصلحت تے وسیلہ دی نگاہ توں وی نہ دیکھو۔
پر جے اسلام اک وسیلہ تے اوزار اے تاں فیر ایہ حقیقی اسلام اے نہ کہ اوہ اسلاسم جس اُتے صرف اسلام دا خول چڑھایا گیا ہو‘ جے ہر وسیلہ تے اوزار دے استعمال دے لئی خصوصی مہارت حاصل کرنا ضروری ہُندی اے تاں فیر اسلام دے لئی وی ایسا ہونا چاہیدا۔ کیہ تسيں تصور کر سکدے نيں کہ اک ناں نہاد روشن خیال جو فلاں پروفیسر دے نال صبح دے ناشتے وچ شریک رہندا اے ‘ کدی اس نے ایسا علم حاصل کرنے دی کوشش کيتی اے کہ حقیقی تے نقلی اسلام دی پہچان دی جا سکے؟ تے کدی سوسائٹی دے مفاد دے لئی اس علم نوں استعمال کيتا اے ؟
تیسری گل جے مینوں معاف کيتا جائے تاں عرض کراں گا کہ ایہ قابل احترام روشن خیال افراد کافی دیر دے بعد خواب توں بیدار ہوئے نيں‘ کیونجے قدیم متولاں نے حرکت تے قوت دے اس سرچشمے دی نشاندہی دی اے تے اوہ اس توں استفادہ کرنے دے طریقےآں توں واقف نيں تے اوہ ہن نئيں چاہندے کہ انہاں دا ”خول“ اتر جائے۔
لہٰذا اسيں انہاں روشن خیالاں نوں نصیحت کردے نيں کہ اوہ ”انتقال اقتدار“ تے ”خول دے اتراؤ“ دے خواباں نوں بھُل جاواں تے عالم انسانیت دی دوسری خدمت تے اس دے متعلق فکر کرنے اُتے اپنی توجہ مبذول کرن۔
اسلام‘ اسلامی تہذیب‘ اسلام دی طاقت تے صلاحیت نوں اسلام دے انہاں متولیاں دے لئی چھڈ دینی چاہیدا جو اسلام دی نگہداشت کردے نيں تے جو اسلام دے ماحول وچ پروان چڑھے نيں تے جنہاں دے اوزاراں توں عام لوک مانوس نيں۔
رسالہ ”اقبال معمارِ تجدید بنائے اسلام“ وچ سید جمال دی سرگرمیاں تے انہاں نے اسلامی دنیا وچ جو ہیجان تے انقلابی کیفیت برپا کر دی‘ دے بارے وچ تجزیہ کردے ہوئے درج اے کہ
”اس نے اِنّی طاقت تے اثر کِداں حاصل کيتا؟ اوہ کیہ اسباب سن جو اس گل دے موجب بنے کہ تن تنہا اک شخص دی آواز مملکتاں دے حدود نوں توڑ کر لوکاں دے دلاں وچ اترتی رہی‘ کیہ ایہ اس سبب دے علاوہ کوئی سبب سی کہ مسلمان اس آواز نوں اپنے کسی شناسا دی آواز محسوس کردے سن ۔ محسوس کردے نيں کہ ایہ آواز اپنی درخشاں تاریخ‘ رہتل دے ضمیر دی گہرائیاں تے اعلیٰ افتخار توں ابھری سی۔ انہاں نے دیکھیا کہ ایہ آواز کوئی اجنبی آواز نئيں سی تے نہ ہی باہر دے خیالات دی عکاسی کرنے والی آواز سی۔ ایہ انہاں آوازاں دی گونج سی جو کدی حرا‘ مکہ‘ مدینہ‘ احد‘ قادسیہ‘ بیت المقدس‘ جبل الطارق تے صلیبی جنگاں دے دوران ابھری سن۔ ایہ اوہی صدا سی جو عزت تے وقار دے لئی جہاد کرنے دے لئی بلند کيتی گئی تے اسلام دی تریخ وچ ایہ صدا بار بار گوش گزار ہُندی رہی۔“
یہ جو کچھ سید دے بارے کہیا گیا اے ‘ بالکل ٹھیک اے تے حقائق اُتے مشتمل اے ‘ اس دی صدا تہذیبی روح دی گہرائیاں توں تے اسلام دی پرافتخار تریخ توں نکلی سی۔ ایہ اس لئی کہ سید بذات خود ايسے رہتل دی پیداوار سی تے اس دی روح نے ايسے رہتل وچ نشوونما پائی۔
ایران دی اسلامی بیداری دی تحریکاں دے لئی ایہ باعث افتخار اے کہ انہاں دی قیادت انہاں بہادر‘ نڈر تے صاحب علم افراد دے ہتھ وچ اے جو موجودہ دور دی ضروریات تے احتیاجات توں کماحقہ آگاہ نيں‘ عوام دے ہمدرد نيں تے اسلام دی سربلندی دے لئی سرگرم عمل نيں۔ ناامیدی‘ مایوسی تے جو شیطان دیاں فوجاں نيں‘ انہاں دے اندر نئيں پائی جاندیاں۔
اس وچ کوئی شک نئيں کہ موجودہ مراجع دے مقابلے وچ ماضی وچ کئی ایداں دے مراجع گزرے نيں جنہاں دی حوزئہ مرجعیت دی شان بہت اعلیٰ تے انہاں دے مقلدین دی تعداد بہت زیادہ رہی اے ‘ لیکن مقابلتاً انہاں دی شہرت تے اثر کم تھا‘ غیر متزلزل طور اُتے مذہبی کماں دے لئی اپنے آپ نوں وقف کرنا موجودہ قیادت دی امتیازی صفت اے۔
ہم اس بے لوث عظیم الشان قیادت نوں زبردست خراج تحسین پیش کردے نيں تے ساڈے لئے ایہ گل باعث فخر ہوئے گی کہ انہاں شاندار خدمات نوں تریخ دے صفحاں وچ محفوظ کر لین تے خداوند عزوجل دے سامنے دست بدعا ہاں کہ انہاں دی کامیابیاں وچ وادھا کرے۔
مراجع عظام جنہاں وچ آیت اللہ العظمیٰ شریعت مداری‘ آیت اللہ العظمیٰ گل پائیگانی‘ آیت اللہ العظمیٰ مرغشی نجفی جنہاں نے کلمہ حق دی آواز بلند کی‘ اسلام تے مسلماناں دی سربلندی تے فخر دا باعث بنے نيں‘ انہاں دے ناں گرامی تریخ دے اوراق وچ ہمیشہ درخشاں رہن گے۔ ایہ صرف اوہ کم ترین اجر اے جو خداوند تعالیٰ نے انہاں نوں عطا کيتا اے۔
لیکن مینوں انہاں دے متعلق کہنے دیجئے جو کہ ”پردیسی“ اے تے ساڈے دلاں دی دھڑکناں اس دے نال نال نيں۔ اس دا نام‘ اس دی یاد‘ اس دے کلمات‘ اس دی پرجوش روح‘ اس دا پختہ ارادہ تے عزم‘ اس دی استقامت‘ اس دی شجاعت‘ اس دی رجائیت تے اس دا ایمانی جذبہ ہر خاص تے عام دی بولی اُتے اے یعنی میرا مقصد فرزندان ایرانہاں وچوں سب توں پیارا تے سب توں اعلیٰ‘ اکھاں دی ٹھنڈک تے ملت ایران دا عزیز ترین استاد عالی قدر تے ساڈا بزرگ حضرت آیت اللہ العظمیٰ خمینی ادام اللہ ظلہ العالی‘ اوہ ایسا حسین تحفہ اے جو خداوند تعالیٰ نے سانوں عطا فرمایا اے تے اوہ انہاں واضح کلمات دے مصداق نيں:
ان الله فی کل خلف عدوه ینقون عنه تحریف المبطلین
میری قلم بے تاب اے کہ اس استاد بزرگ کہ جس دی صحبت تے شاگردی وچ ‘ ميں نے ۱۲ سال گزارے‘ کچھ لکھوں‘ ميں نے انہاں توں بے پناہ روحانی تے معنوی فیض حاصل کيتے۔
ظاہراً اس اسلامی بیداری دی تحریک وچ روحانی تے غیر روحانی شخصیتاں دی بھاری تعداد نے حصہ لیا‘ ایداں دے لوک تے گروپ وی جو کہ اس تحریک دی فکری تے عملی فعالیت توں کئی سال پہلے اس وچ کم کر رہے سن ‘ بلاشبہ انہاں نے جدید نسل دے ذہناں وچ ایداں دے خیالات تے نقش بنائے جو اس عظیم تحریک دے لئی ممد تے معاون ثابت ہوئے۔ کچھ دوسرے لوکاں نے تحریک دے آخری مرحلے تک پہنچانے وچ تعاون کيتا‘ اسنوں وسعت دینے تے اہمیت دے ظاہر کرنے دے لئی بہت زیادہ قربانیاں دیں‘ حتیٰ کہ انہاں نوں جیلاں وچ ڈالیا گیا‘ انہاں نوں نیست تے نابود کيتا گیا‘ انہاں نوں خوفناک اذیتاں دے دے کے انہاں دی زندگیاں ختم کر دتی گئیں‘ کچھ تے ایداں دے نيں جنہاں دے تریخ وچ درخشندہ طور اُتے محفوظ کر لئے گئے نيں‘ اوہ تحریک وچ وسعت پیدا کر کے اسنوں بلندیاں اُتے لے گئے تے اسنوں اک خاص سمت وچ ڈال دتا۔ اُتے کچھ ایداں دے وی نيں جو ادھے راستے اُتے ہی تھک گئے تے انہاں دے اعصاب جواب دے گئے تے انہاں نے اپنے قدم روک لئے تے کچھ نے اپنے نوں بدل لیا‘ کچھ نے اپنے راستے نوں بدل کے دوسرے نظریات نوں جذب کر کے اپنے ذہناں وچ ناسور پیدا کر لئے۔ جے اس تحریک دی تحلیلی تے علمی تریخ تعصبات تے تہمات توں بالاتر ہوئے کے لکھی جائے تاں ایہ اک ضخیم کتاب بنے گی‘ اس چھوٹی سی کتاب وچ اسيں اس موضوع اُتے زیادہ نئيں لکھ سکدے تے انہاں تمام مطالب دی وضاحت نئيں کر سکتے‘ اسيں صرف ایتھے خداوند تعالیٰ توں دست بدعا نيں کہ اوہ تمام لوکاں دی خیر تے برکت دے جنہاں دی سچے دل دی تے نیک نیت دے نال اس تحریک دے مقاصد دے حصول دی خاطر سرگرم نيں۔
تحریک دا بحران
سودھودوسرے کئی واقعات دی طرح تحریکاں وی بحراناں دا شکار ہُندی رہندی نيں‘ لیکن ایہ قیادت دا فرض اے کہ اوہ تحریک نوں بحران توں بچائے۔ جے بحران آ وی جائے تاں قیادت اعتماد کر کے اپنی تحویل وچ تمام ذرائع توں استفادہ حاصل کر کے بحران توں تحریک نوں بچانے دی پوری کوشش کردی اے۔ بحران نوں سمجھنے وچ سستی کرنے یا اس دی اہمیت دا صحیح اندازہ نہ لگیا سکنے دی وجہ توں یا تاں تحریکاں منزل مقصود تک پہنچنے توں پہلے ہی ختم ہوئے جاندیاں نيں یا انہاں دا رخ کسی دوسری طرف موڑ دتا جاندا اے۔ اسيں چاہندے نيں کہ اس تحریک دے کچھ ممکنہ خطرات دا جائزہ لیں‘ کچھ خطرات ساڈی نظراں توں اوجھل وی رہ سکدے نيں۔
۱) غیر ملکی نظریات دا دخل
باہر دے نظریات دو طرح توں اثیر پذیر ہُندے نيں‘ اک دشمن دی طرف توں ہُندا اے۔ جدوں اک معاشرتی تحریک ایسی منزل اُتے پہنچ جاندی اے ‘ جتھے اس وچ پوری قوم نوں حرکت وچ لیانے دی اہلیت پیدا ہوئے جاندی اے تے تحریک تیزی توں مقبول ہونے لگتی اے تاں اس وقت تحریک تمام دوسرے نظریات اُتے چھا جاندی اے تے دوسرے نظریات دے حامی لوک اس دی ناکامی دی کوشش شروع کر دیندے نيں‘ اوہ بیرونی نظریات تحریک دے اثر نوں کم یا زائل کرنے وچ اک کردار ادا کردے نيں۔
اسلام دے پہلے ادوار وچ کچھ ایسا ہی ہوا‘ جدوں اسلام دنیا دے نقشے اُتے وسیع توں وسیع تر ہونے لگیا تاں اسلام دے دشمناں نے اسلام نوں مسخ کرنے دے لئی تحریفی جہاد کيتا تے اسلام دے لیبل وچ اپنے نظریات نوں پھیلانے دی کوشش کی‘ جداں صیہونی تحریکاں۔ انہاں نے جس طریقے توں اسلامی اقدار نوں مسخ کرنے دی کوشش کيتی اوہ کسی توں ڈھکی چھپی گل نئيں اے ‘ لیکن اللہ دے انہاں صاحب علم حضرات دا شکریہ ادا کرنا چاہیدا جنہاں نے اس دی بروقت تشخیص کر کے اس دا مداوا کيتا تے انہاں دے اثر نوں زائل کرنے وچ کامیاب ہوئے تے انہاں حضرات دیاں کوششاں اج وی جاری نيں۔
اسلام دے خلاف دوسرا طریقہ خود اسلام دے پیروواں دے ہتھوں استعمال ہوا‘ بعض دفعہ پیروکار مکتب فکر نوں طور اُتے نہ سمجھنے دی وجہ توں دوسرے متوازی نظریات توں شعوری تے غیر شعوری طور اُتے متاثر ہوئے جاندے نيں تے دوسرے نظریات نوں اپنے مکتب دے رنگ وچ پیش کردے نيں‘ ايسے طرح دے حالات اسلام دے اولین ادوار وچ پیش آئے‘ مثلاً کچھ لوکاں نے اسلام دی خدمت دے خیال توں یونانی فلسفہ‘ ایرانی رسومات تے آداب تے ہندوستانی تصوف نوں اسلامی تعلیمات وچ شامل کرنے دی کوشش کيتی۔ خوش قسمتی توں صاحبان دانش حضرات دی عمیق نظراں نے انہاں گلاں نوں فوراً بھانپ کر انہاں دا تدارک کيتا‘ انہاں نے انہاں دا تنقیدی جائزہ لے کے درآمد شدہ نظریات دی بیخ کنی کیتی۔
اج جدوں کہ ایران وچ اسلامی تحریک اپنے عروج اُتے پہنچ چکی اے تے دوسرے تمام مکتب ہائے فکر اُتے چھا چکی اے تاں ایداں دے حالات پیدا کيتے جا سکدے نيں جو اس تحریک دے رخ نوں موڑنے یا اسنوں ختم کرنے اُتے منتج ہون۔ اک گروہ ایسا اے جو مادیت پرستی دا واضح رجحان رکھدا اے ‘ لیکن انہاں نوں احساس اے کہ انہاں دے نعراں وچ اِنّی جاذبیت نئيں اے کہ اوہ ایرانی نوجواناں نوں متاثر کر سکیں‘ لہٰذا انہاں نے اپنے نعرہ نوں اسلامی رنگ دینے دی کوشش کيتی۔ ایہ قدرتی امر اے کہ اسلام جنہاں نوجوان اذہان وچ آیا انہاں وچ مادیت دا اثر پہلے توں موجود تھا‘ اوہ مادیت دی لپیٹ وچ سن ۔ ایتھے اسلام سطحی طور اُتے آیا تے ایداں دے نوجواناں دے اذہان نوں اسلام توں ہٹایا جا سکدا اے ‘ اک دوسری صورت جو بہت خطرناک ہوئے سکدی اے اوہ ایہ اے کہ ایداں دے افراد جو بنیادی طور اُتے اسلامی تعلیمات توں مکمل طور اُتے آگاہ نئيں ہُندے تے بیرونی نظریات اُتے فریفتہ ہُندے نيں‘ اوہ اخلاقیات اُتے لکھنا تے بولنا شروع کر دیندے نيں‘ حالانکہ اس حقیقت نوں بھُل جاندے نيں کہ اوہ دراصل بیرونی نظریے دے اخلاقیات دا پرچار کر رہے نيں۔ ایہ اپنے آپ نوں صرف اخلاقیات تک محدود نئيں رکھتے‘ بلکہ دوسرے علوم مثلاً تاریخ‘ فلسفہ‘ مذہب‘ پیغمبری دا تصور‘ اقتصادیات‘ سیاسیات‘ بین الاقوامیت تے تفسیر وغیرہ دے متعلق وی بولنا تے لکھنا شروع کر دیندے نيں۔
بحیثیت ذمہ دار شخص دے تے انہاں ذمہ داریاں دی وجہ توں جو اللہ تعالیٰ نے ساڈے اُتے پائی نيں‘ ایہ اپنا فرض اولین سمجھدا ہاں کہ وچ اسلامی تحریک دے انہاں وڈے وڈے لیڈراں نوں کہ جنہاں دی میرے ذہن وچ بہت قدر تے منزلت اے ‘ آگاہ کراں کہ اوہ بیرونی نظریات اُتے اسلامی فکر دی مہر ثبت کر کے ارادی یا غیر ارادی طور اُتے اس دا پرچار کر رہے نيں تے ایہ گل اسلام دی بنیاداں دے لئی بہت ہی خطرناک اے۔
ہم ذمہ دار لوک نيں تے اساں دور جدید بولی وچ اسلام دے کئی پہلوآں اُتے زیادہ لٹریچر شائع نئيں کيتا اے۔ ایہ یقینی گل اے کہ جے اساں پاک تے صاف پانی زیادہ مقدار وچ جمع کيتا ہُندا تاں لوک گندے پانی توں اپنے آپ نوں سیراب نہ کرتے‘ اس دا حل ایہ اے کہ اسيں اسلامی مکتب فکر کے نظریات نوں اج دی بولی وچ متعارف کراواں۔ ساڈے تعلیمی مراکز خاص طور اُتے جاگ چکے نيں‘ لیکن انہاں نوں انہاں عظیم تعلیمی فکری ذمہ داریاں توں آگاہ ہونا چاہیدا جو انہاں دے کندھےآں اُتے پائی گئی نيں‘ انہاں نوں اپنی مصروفیات نوں تیز توں تیز تر کرنا چاہئے‘ اوہ صرف فقہ تے بنیادی امور تک اپنے آپ نوں محدود نہ رکھن کیونجے ایسا کرنے توں اوہ دور جدید دے نوجواناں دی ضروریات نوں پورا نئيں کر سکن گے۔
۲) انتہائی قدامت پسندی
کسی وی کم وچ انتہا پسندی توں پرہیز تے میانہ روی اختیار کرنے توں کچھ مسائل توں دوچار ہونا پڑدا اے ‘ میانہ روی دا راستہ نہایت ہی تنگ تے پُرخطر ہُندا اے ‘ ذرا سی بے احتیاطی اس راستے توں دور لے جانے دی موجب بن سکدی اے۔ مذہب وچ ”صراط مستقیم“ نوں ”بال“ توں زیادہ باریک قرار دتا اے ‘ اس دا مطلب ایہ اے کہ اس راستے اُتے ہر قدم سوچ سمجھ کر رکھنا چاہیدا۔
یہ ظاہر اے کہ انسانی سوسائٹی دے سامنے نويں نويں مسائل نيں تے انہاں دے حل دے لئی نويں طریقے اپنانے دی ضرورت اے ‘ عصر حاضر دے مسائل تے روز بروز دے پیچیدہ واقعات دا حل کرنا اسلامی تعلیمات دا دفاع کرنے والےآں دا فرض اے ‘ اس لئی اک مجتہد تے مرجع دا وجود ہر دور وچ ضروری اے ‘ اس لئی زندہ مجتہد دی ضرورت دا احساس ہُندا اے ‘ جے تمام مسائل اک ہی نوعیت دے ہاں تاں فیر زندہ تے فوت شدہ مجتہد دی تقلید وچ کوئی فرق محسوس نئيں ہُندا۔
باحیات مجتہد جدوں دور حاضر دے مسائل اُتے توجہ نہ دے رہے ہاں تاں اوہ مرداں یا فوت شدگان دے گٹھ وچ آ جاندے نيں‘ قدامت پسنداں دا مسئلہ ایتھے سمجھایا جا سکدا اے۔
کچھ دوسرے ”عوام زدہ“ نيں‘ اوہ عوام الناس دی حکمرانی توں متاثر نيں تے انہاں دا معیار صرف عوام الناس دے مزاج اُتے منحصر ہُندا اے۔ عوام الناس عموماً پِچھے دی طرف دیکھدے نيں تے مستقبل اندیش نئيں ہوتے‘ کچھ لوک ایداں دے وی نيں جو موجودہ مسائل توں آگاہ نيں تے سوسائٹی دے مستقبل اُتے نظر رکھدے نيں‘ لیکن بدقسمتی توں اوہ اسلام اُتے سختی توں کاربند نئيں نيں‘ انہاں دے لئی صرف ایہ معیار اے کہ حالات دا رخ کس طرف اے تے اسنوں ”آزاد اجتہاد“ دا ناں دیندے نيں۔
بجائے اس دے کہ اوہ سچ تے جھوٹھ دی پہچان اسلام دی کسوٹی اُتے کریں‘ اوہ حالات دے رخ اُتے بہندے نيں تے اقتدار اعلیٰ دے موڈ تے قوت نوں اسلام دا معیار قرار دیندے نيں‘ مثلاً اک توں زیادہ شادی نوں عورتاں دے دور غلامی دی نشاندہی قرار دیندے نيں تے ایہی کچھ پردہ دے متعلق کہندے نيں۔
وہ دلیل دیندے نيں کہ مزارعیت‘ شراکت تے جاگیرداری‘ جاگیردارانہ نظام دے اثرات نيں تے اس طرح بوہت سارے احکام نوں اوہ زمانہ رفتہ دے باقیات سمجھدے نيں‘ انہاں دا کہنا اے کہ اسلام دین‘ عقل تے اجتہاد اے تے اجتہاد اس دا متقاضی اے کہ
یہ ذہن نشین رکھنا چاہیدا کہ اوہ معیار جو اصل تسنن دے روشن فکراں مثلاً عُبدہ تے اقبال نے مختلف مسائل دے بارے وچ بیان کيتے نيں‘ جداں عبادات تے محاصلات دے فرق دے بارے تے اجماع‘ اجتہاد تے شوریٰ وغیرہ دی مخصوص تشریحات دی نيں‘ انہاں دے تصورات ساڈے لئے کہ اسيں شیعہ عقائد دی ترقی پسندانہ اسلامی سبھیاچار دے ماحول وچ پروان چڑھے نيں‘ کدی قابل قبول نئيں۔ شیعہ فقہ‘ شیعہ حدیث‘ شیعہ کلام‘ شیعہ فلسفہ‘ شیعہ تفسیر‘ شیعہ فلسفہ اجتماع ایداں دے سنی علوم دے مقابلے وچ زیادہ ترقی یافتہ تے زیادہ واضح نيں۔
یہ سچ ہوئے سکدا اے کہ جغرافیائی تے غیر جغرافیائی بنیاداں اُتے سُنّی دنیا شیعہ دنیا دی نسبت دور حاضر دی رہتل تے اس دیاں مشکلاں دے بارے وچ زیادہ علم رکھدی اے تے انہاں نے انہاں مشکلات نوں حل کرنے دے لئی مستعدی توں کوشش وی دی ہوئے گی۔ اس دے مقابلے وچ شیعاں نے انہاں مشکلات دے حل دے لئی زیادہ مستعدی نئيں دکھائی‘ لیکن پچھلے چند سالاں وچ سنیاں تے شیعاں نے اس میدان وچ جو کم کيتے نيں انہاں دے تقابل توں ایہ معلوم ہُندا اے ‘ اہل بیت اطہارعليهالسلام دے مکتب دی پیروی دی برکت توں شیعاں دے پیش کردہ نظریات زیادہ گہرے تے زیادہ منطقی نيں۔ سانوں اس دی ضرورت نئيں اے کہ اسيں عُبدہ‘ اقبال‘ فرید وجدی‘ سید قطب‘ محمد قطب‘ محمد غزالی جداں حضرات نوں اپنا ماڈل بناواں۔
بہرحال غیر معتدل جدت پسندی دا شکار شیعہ‘ سنّی دونے نيں‘ اس طرح دی جدت پسندی دا مقصد ایہ اے کہ اسلام وچوں اسلامی عناصر کڈ پھینکے جاواں تے غیر اسلامی عناصر داخل کر دتے جاواں تے ایہ سب اس لئی کيتا جاندا اے کہ اسلام نوں نويں زمانے دے سانچے وچ ڈھالیا جائے تے موجودہ زمانے دی نفسیات دے مطابق بنایا جائے‘ ایہ تحریک دے لئی نقصان دہ اے تے تحریک دے ارباب حل تے عقد دا فرض اے کہ اوہ اس دی روک تھام کرن۔
۳) نامکمل چھڈنا
پچھلے اک سو سال دی اسلامی بیداری دی تحریکاں دا مطالعہ کيتا جائے تاں ایہ اک بدقسمتی نظر آئے گی کہ انہاں تحریکاں دی مذہبی قیادت وچ اک بنیادی کمزوری رہی اے کہ انہاں نے دشمن اُتے مکمل کامیابی حاصل کرنے تک کوشش کی‘ لیکن آخر وچ آ کے اپنی سرگرمیاں نوں روک دتا تے اپنی ریاضت دا پھل دوسرےآں دے حوالے کے دتا تے غالباً دشمناں دے ہتھوں وچ ! اس دی مثال ایسی اے کہ کوئی اپنی غصب شدہ زمین حاصل کر لینے دے بعد گھر وچ آرام توں بیٹھ جائے تے دوسرے اس دی زمین نوں آباد کر کے بیج بوئاں تے فصل کھاواں۔ عراقی انقلاب شیعہ علمائے دین دی قیادت وچ ابھرا‘ لیکن شیعہ مکتب فکر نے اس توں کوئی فائدہ نئيں اٹھایا تے اس دا نتیجہ ساڈے سامنے اے۔
ایران دی آئینی تحریک وی شیعہ علماء دے زیراثر تھی‘ لیکن نامکمل چھڈ دتی گئی تے اس توں صحیح نتائج وی حاصل نہ کيتے جا سکے‘ جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اک ایسا ڈکٹیٹر پیدا ہويا جس نے آئین دی حکمرانی نوں صرف ناں دی حد تک باقی رکھا‘ صرف ایہ نئيں بلکہ لوکاں نے ایہ سوچنا شروع کر دتا کہ ڈکٹیٹرشپ آئینی حکومت توں زیادہ فیض رساں اے تے آئینی حکومت اک گناہ اے۔ ایہ وی وڈے افسوس دی گل اے کہ تمباکو دی تحریک وی اس وقت نامکمل چھڈ دتی گئی جدوں معاہدہ دی منسوخی دا اعلان کيتا گیا‘ حالانکہ ایہ تحریک لوکاں نوں صحیح اسلامی حکومت بنانے دے لئی متحد تے منظم کر سکدی سی۔
ایران وچ موجودہ اسلامی تحریک اک نظام توں انکار دی منزل اُتے اے ‘ لوک متحد چٹان دی طرح استبدادیت تے نوآبادیت دے خلاف اٹھیا کھڑے نيں‘ انکار دی منزل دے بعد ہمیشہ اثبات تے تعمیر دی منزل آیا کردی اے ‘ ”لا اللہ دے بعد الا اللہ“ دی منزل اے ‘ کسی تحریک وچ انکار تے اثگل کيتی منزل دے بعد اثبات تے تعمیر دی منزل زیادہ کٹھن تے دشوار ہُندی اے ‘ اج مکتب نوں تے علماء نوں اس گل دا احساس ہونا کہ اوہ اس کم نوں ادھورا چھڈن یا مکمل کریں‘ انہاں دی ہوشیاری دی نشاندہی کرے گی۔
۴) موقع پرستاں دی رخنہ اندازیاں
کسی تحریک وچ شامل موقع پرستاں دی رخنہ اندازیاں تے اثر تے رسوخ توں اس تحریک نوں وڈا خطرہ لاحق ہُندا اے ‘ ایہ صحیح رہنما دا فرض ہُندا اے کہ اوہ انہاں دے اثرات نوں زائل کرن تے انہاں دی کوششاں نوں ناکام کرن۔ کوئی تحریک جدوں ابتدائی دشوار منازل نوں طے کر لیندی اے تاں اس تحریک دے باایثار‘ صاحب ایمان تے مخلص کارکناں اُتے بھاری ذمہ داری عائد ہوئے جاندی اے ‘ کیونجے اس منزل دے پانے دے فوراً بعد موقع پرست انہاں دے گرد اپنا حلقہ بنا لیندے نيں‘ دشواریاں تے مشکلات جِنّی کم ہُندی جاواں گی‘ اِنّے ہی زیادہ موقع پرست تحریک دے نال اپنی وابستگی ظاہر کرن گے۔ اوہ موقع پرست کوشش کردے رہندے نيں کہ سچے تے باایثار انقلابیاں نوں بتدریج راستے توں ہٹاندے جائیں‘ ایہ عمل اِنّا زیادہ ہمہ گیر ہوئے چکيا اے کہ ہن کہیا جاندا اے کہ
”انقلاب خود اپنے بچےآں نوں جھاندا جاندا اے ۔“
لیکن ایہ حقیقت اے کہ ایہ انقلاب خود نئيں ہوتا‘ جو اپنے بچےآں نوں نگل جاندا اے ‘ بلکہ ایہ موقع پرست دی رخنہ اندازی تے ریشہ دوانی توں غفلت برتنے دا نتیجہ ہُندا اے۔
زیادہ دور نہ جایئے! ایتھے ایران وچ اوہ کون لوک سن جو آئینی انقلاب لیائے تے اوہ کون سن جنہاں نے انقلاب دی کامیابی اُتے اعلیٰ عہدے سنبھالے؟ تے اس دا آخری نتیجہ کيتا نکلیا؟
قوم پرست رہنما‘ قومی سورما تے آزادی دے تمام متوالے راستے توں ہٹا کر بھلا دتے گئے تے انہاں نے بھکھ تے گمنامی دی حالت وچ دم توڑ دیا‘ لیکن اس دے مقابلے وچ اوہ ”سورما“ جو آخری وقت تک انقلابیاں دے خلاف آمریت دے جھنڈے تلے لڑدے رہے‘ وزیراعظم دے عہدے اُتے پہنچے۔ نتیجہ ایہ نکلیا کہ آئینی حکومت دے بھیس وچ مطلق العنانی وجود وچ آئی۔
موقع پرستاں نے اپنے ہتھیار اسلام دے پہلے دور وچ وی استعمال کئے‘ خلیفہ عثمان دے زمانے وچ وزارت تے مشاورت دے اہم عہدےآں اُتے اوہ لوک فائز ہوئے گئے جو اس قابل نئيں سن تے جو اہل سن انہاں نوں یا تاں ملک بدر کر دتا گیا یا انہاں دے حلقہ اثر نوں محدود کر دتا گیا‘ مثلاً ابوذر غفاریؓ تے عمار یاسرؓ۔
قرآن نے فتح مکہ(سورئہ حدید‘ ۱۰) توں پہلے دے انفاق‘ جہاد تے فتح دے بعد دے انفاق تے جہاد دا تذکرہ کے دے درحقیقت جو فتح مکہ توں پہلے تے فتح مکہ دے بعد دے مومنوں‘ مجاہداں تے اہل انفاق دے فرق نوں واضح کيتا اے۔ جنہاں نے فتح توں پہلے قربانیاں پیش کیں‘ اوہ انہاں دی طرح نئيں نيں جنہاں نے فتح دے بعد ایسا کيتا۔ پہلے والے دوراں دی نسبت اعلیٰ وصفاں دے مالک نيں‘ معنی صاف واضح نيں کہ فتح توں پہلے صرف مصیبت تے مشقت دے کڑوے گھونٹ سن ‘ لڑنے والےآں دا یقین پختہ سی تے انہاں دی قرباناں بے لوث تے سچی تھیں‘ اوہ موقع پرستی تے ذاتی مفاد توں کوساں دور سن ‘ لیکن فتح دے بعد قربانیاں تے کوششاں کسی ذاتی مقصد دے بغیر نئيں سن۔
پہلے مجاہدین دے بارے وچ قرآن کہندا اے کہ
”آپ دے ۲۰ نفر کافراں دے ۱۰۰ نفر دے برابر نيں‘ لیکن جے انہاں وچ یقین کامل پیدا نہ ہويا ہو‘ اسلامی روح انہاں دے اندر پوری طرح نہ سمائی ہوئی ہوئے تے اوہ اسلامی تحریک اُتے پختہ یقین نہ رکھدے ہاں تاں اسلام اوتھے صرف موقع پرستی دی شکل وچ ظاہر ہُندا اے تے فیر انہاں دے اک ۱۰۰ آدمی دشمن دے ۲۰ آدمیاں دے برابر ہُندے نيں۔“
مختصراً ایہ کہ موقع پرستاں دے خلاف جہاد کرنا تحریک نوں صہیح راستے اُتے چلانے دے لئی اشد ضروری اے۔
۵) مستقبل دی مبہم تے غیر واضح منصوبہ بندی
فرض کرن کہ اسيں اک ایداں دے بے تکے تے بوسیدہ مکان نوں ختم کرنا چاہندے نيں جس وچ اسيں انتہائی مشکل حالات وچ رہ رہے نيں تے اس دی جگہ ایسا مکان بنانا چاہندے نيں جس وچ سابقہ مکان دے نقائص موجود نہ ہوں‘ ہمرای راحت تے آرام دے ساز تے سامان توں پوری طرح لیس ہوئے۔ اس صورت وچ دو چیزاں ساڈے دماغ وچ آئیاں گی‘ اک منفی احساس موجودہ بوسیدہ مکان دی برائیاں دے بارے وچ تے مثبت احساس نويں مکان دے اوصاف دے بارے وچ ‘ جس نوں اسيں جلد توں جلد بنانا چاہندے نيں۔ منفی احساس دے ضمن وچ اسيں اُتے آشکارا اے کہ سانوں کيتا کرنا اے ‘ ظاہراً اس گل کيتی تشریح کرنے دی کوئی ضرورت نئيں کہ اسيں اس فرسودہ مکان نوں کیوں گرانا چاہندے نيں‘ لیکن اس مثبت احساس دے حوالے توں جے نويں مکان دے بارے سانوں مفصلاً بتا دتا جائے کہ اس وچ کیہ کيتا سہولتاں ہاں گی تاں اس وچ کوئی برائی نظر نئيں آندی کہ اسيں اسنوں قبول کر لینے دے اعلان وچ کوئی رکاوٹ محسوس نہ کریں‘ لیکن جدوں کہ اک صورت وچ کہ نويں مکان دا کوئی پلان ساڈے سامنے نہ رکھیا جائے تے صرف ایہ کہیا جائے کہ اس بوسیدہ مکان نوں گرانے دے بعد اک عالی شان مکان تعمیر کيتا جائے گا‘ تاں ایہ ساڈے تجسس نوں بڑھائے گا تے نال ہی تشویش دا عنصر وی نمایاں ہوئے گا۔
یہ اک مثال توں سمجھایا جا سکدا اے کہ فرض کریں‘ انجینئراں دے دو گروپ تعمیرات دے دو مختلف پلان دیندے نيں‘ اک گروپ نے نہایت محتاط طریقے توں پلان بنایا تے اس دی تمام تفصیلات تے اندرونی ڈھانچہ دی وضاحت کيتی اے تے اس دے مقابل وچ دوسرے گروپ نے جو تعمیرات وچ کافی مہارت رکھنے دی وجہ توں لوکاں دا اعتماد رکھدا اے ‘ اپنے پلان دی تفصیلات توں آگاہ نئيں کيتا اے ‘ صرف زبانی طور اُتے یقین دلایا اے کہ اس دی بنائی ہوئی بلڈنگ اعلیٰ درجہ دی ہوئے گی‘ تاں ایہ ممکن اے کہ اس گروپ دی مبہم تے غیر واضہ اعلان دی وجہ توں اسيں دوسرے گروپ دی طرف مائل ہوئے جاواں۔
ساڈے مذہبی علماء انجینئراں دے اس گروپ جداں نيں جنہاں نوں لوکاں دا اعتماد تاں حاصل اے لیکن انہاں نے مستقبل دے کسی واضح پلان دے بارے وچ عوام نوں آگاہ نئيں کيتا تے نہ ہی ایسا پلان پیش کيتا اے جس نوں منظور کرایا جا سکے‘ جدوں کہ دوسری جماعتاں دے پاس منصوبے تے نقشے موجود نيں جو واضح نيں تے بخوبی معلوم اے کہ حکومت‘ قانون‘ آزادی‘ سرمایہ‘ ملکیت‘ عدالت تے اخلاقیات دے لحاظ توں اوہ کس طرح دے معاشرے نوں قائم کرنا چاہندے نيں۔
اس تجربے توں ثابت اے کہ مستقبل دا واضح لائحہ عمل دا نہ ہونا انسان دے لئی کافی نقصان دہ اے ‘ کسی تحریک دے لئی وڈا ضروری اے کہ اس دا مستقبل دے پلان دے متعلق انہاں دے لیڈراں دے درمیان مکمل رضامندی تے اتفاق ہو‘ تاکہ ممکنہ نقصانات توں بچا جا سکے۔ اسيں اللہ تعالیٰ دا شکر ادا کردے نيں کہ سبھیاچار دے خام مال دے لحاظ توں اسيں کسی دے محتاج نئيں نيں تے سانوں کسی تے سرچشمے دی ضرورت نہیں‘ صرف جس گل کيتی ضرورت اے اوہ ایہ اے کہ اپنے مقصد دے لئی ثقافتی مال نوں باہر کڈ کے صاف کيتا جائے تے اسنوں کارآمد بنایا جائے‘ اس دے لئی ہوشیاری‘ محنت تے وقت دے صحیح استعمال کیتی ضرورت اے۔
یہ چیز باعث اطمینان اے کہ ہوشیاری تے بیداری دا ساڈے حوزہ ہائے علمیہ وچ آغاز ہوئے چکيا اے تے امید کردا ہاں کہ اس وچ ہور وادھا ہُندا رہے گا تے ساڈی آرزو جلد پوری ہوئے جائے گی۔
اللهم حقق رجائنا تے لا تخیب آمالن
٦) چھٹا اندیشہ
جو الٰہی تحریک دے لئی خطرناک بن سکدا اے اوہ اس دے امور دے متعلق اے
یہ افکار دی سمت وچ تغیر تے ارادےآں وچ تبدیلی اے ‘ الٰہی تحریک اللہ دے لئی چلائی جاندی اے تے اسنوں اللہ دے لئی چلدے رہنا چاہیدا۔ آخری کامیابی تک اس وچ اللہ دے سوا کسی قسم دا خیال تحریک وچ داخل نئيں ہونا چاہئے‘ تبدیلی دا ارادہ تک نئيں کرنا چاہئے‘ جے انہاں وچ ذرا وی کمزوری ہوئے گی تاں اندیشے تے خطرات اس دے راستے وچ آ جاواں گے تے اسنوں تباہ کر دیؤ گے جو تحریک دا آغاز کردا اے اوہ خوشنودی اللہ دے علاوہ تے کچھ سوچ وی نئيں سکتا‘ اوہ اللہ دی ذات مقدس اُتے مکمل توکل رکھدا اے تے ذہنی طور اُتے خود نوں ہر وقت اللہ دے حضور وچ حاضر سمجھدا اے۔ قرآن وچ شعیبعليهالسلام نبی دی زبانی ارشاد ہُندا اے:
( ان ارید الا الاصلاح ما استطعت وما توفیقی الا بالله علیه توکلت تے الیه انیب )
”مسلماناں دا اک گروہ جنگ لڑنے دے بعد مدینہ واپس لُٹیا تاں رسول خدا نے انہاں توں فرمایا:
مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر تے بقی علیهم الجهاد الاکبر
”آفرین اے انہاں لوکاں اُتے جنہاں نے جہاد اصغر تاں مکمل کے لیا‘ لیکن جہاد اکبر حالے باقی اے ۔“
وہ بولے:
یا رسول الله وما الجهاد اکبر
”جہاد اکبر کيتا اے ؟“
فرمایا:
”خواہش نفس دے خلاف جہاد۔“
انکار دی منزل اُتے جدوں ساری سرگرمیاں بیرونی دشمناں توں برسرپیکار رہنے وچ صرف ہوئے رہی ہُندی نيں‘ خیال تے نیت نوں پاک تے آلائش توں الجھنا قدرے آسان ہُندا اے لیکن جدوں تحریک عروج اُتے پہنچ جائے تے تعمیر دی مثبت منزل آ جائے تے جدوں موقع پرستاں نوں کافی مواقع میسر ہاں تاں اس منزل اُتے اتحاد تے یگانگت تے خلوص نوں قائم رکھنا بہت مشکل ہُندا اے۔
سورئہ مائدہ تاں قرآن دی انہاں آخری سورتاں وچوں اک اے جو رسول اکرم ۱ دی زندگی دے آخری دو تن مہینےآں وچ اتری۔ اس وقت مشرکین دی پوری طرح سرکوبی ہوئے چکی سی تے انہاں دی طرف توں اسلام نوں کوئی خطرہ نئيں تھا‘ ایداں دے وقت غدیر خم دے مقام اُتے امامت دی اہمیت دے متعلق آگاہ کيتا گیا۔ اللہ دے حکم توں علی علیہ السلام دی امامت تے خلافت دا اعلان کيتا گیا تے مسلماناں دے لئی اس خطرے دا خدائی اعلان ہويا:
”اب تک تسيں اپنے دشمناں توں ڈردے سن کہ اوہ تسيں نوں تباہ تے برباد کر دیؤ گے‘ ہن ایہ پریشانی دور ہوئے چکی اے ‘ ہن پریشانی خدا دی طرف توں اے ‘ ہن تسيں اپنے دشمناں تے کافراں توں نہ ڈرو‘ بلکہ میرے توں ڈرو‘ کیونجے وچ تواڈی گھات وچ ہاں۔“
( الیوم یئس الذین کروا من دینکم فلاتخشوهم واحشون )
یعنی کيتا؟ مطلب صرف ایہ اے کہ اسلامی معاشرے نوں صرف اس گل توں خطرہ ہونا چاہیدا کہ اوہ اللہ دے راستے توں ہٹ نہ جاواں تے خدا نوں بھلا نہ داں تے سنت نوں بدل نہ دیں‘ ایہ ناگزیر الٰہی قانون اے کہ جو قوم خدا دے دسے ہوئے رستےآں توں بھٹک جائے تاں خدا انہاں دی حالت نوں بدل دیندا اے۔
( ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما با نفسهم ) (رعد‘ ۱٦)
”خدا نے اج تک اس قوم دی حالت نئيں بدلی‘ جدوں تک اوہ خود اپنی سوچ تے عمل توں اپنے آپ نوں نئيں بدلدے۔“
مصلح دی کامیابی دی شرطاں
ماں اس مضمون دے اختتام اُتے مولائے متقیان حضرت علیہ علیہ السلام دے نہج البلاغہ وچ منقول اقوال زرین وچوں اک قول نوں بیان کرنے دا شرف حاصل کردا ہوں‘ جس وچ انہاں نے چند ایسی خاصیتاں دسی نيں جو کہ اک انقلابی مصلح دے لئی ضروری نيں‘ وچ اس دی تفسیر بیان کرنے دی وی جسارت کر رہیا ہون۔
انہاں نے فرمایا:
انما یقیم امرالله سبحانه من لا یصانع ولا یضارع ولا یتبع المطالمع ([۵])
ان جملےآں دا مطلب ”فرامین خدا دی تائید کرنا“ اے۔
پچھلی صدی وچ جِنّے اسلامی مصلح گزرے نيں‘ انہاں نے اس قول نوں ”اسلامی فکر دی احیاء“ توں تعبیر کيتا اے۔ ذکر اس دا اے کہ بعض ایداں دے موقعے آندے نيں کہ کسی معاشرے وچ خدا دے احکام زمین اُتے آ رہندے نيں‘ انہاں نوں پس پشت ڈال دتا جاندا اے تے انہاں احکام نوں دوبارہ نافذ کرنا ہُندا اے۔
سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ اوہ کون شخص اے جو اس پیغمبرانہ کم نوں سرانجام دینے دی قدرت رکھدا اے ؟
علی علیہ السلام دے اقوال زرین وچ لفظ ”انما“ تن خصوصیتاں دی شرط لگاندا اے جنہاں توں اک مصلح نوں محفوظ رہنا چاہئے‘ ایہ نيں:
”مصانعہ‘ مضارعہ (مشابہت) تے لالچ دی غلامی۔“
لفظ ”مصانعہ“ دے لئی مینوں کوئی اک ایسا لفظ نئيں مل سکیا جو اس دے مفہوم نوں پورے طور اُتے ادا کر سکے‘ مثلاً ”مصلحت“، ”احتیاط برتنا“ وغیرہ‘ ایہ سب مصانعہ دے ذیل وچ آندے نيں لیکن مصانعہ دا مفہوم اس توں زیادہ وسیع اے۔ جدوں علیعليهالسلام دے سامنے ایہ تجویز پیش کيتی گئی کہ معاویہ نوں معزول کرنے دے سلسلے وچ جلدی نہ کرن تاں اس گل نوں علیعليهالسلام تے انہاں دے رفقاء نے ”مصانعہ“ توں تعبیر کيتا‘ ایتھے تک کہ علیعليهالسلام اس ”مصلحت“ دی خاطر اس گل اُتے وی تیار نہ ہوئے کہ معاویہ اک گھنٹہ وی اپنے عہدے اُتے باقی رہے۔ علیعليهالسلام اسنوں ”مصانعہ“ سمجھدے سن ‘ حالانکہ ایہ اس طرح دی مصلحت سی جس توں سیاست دان کم لیندے ہی رہندے نيں۔
بعض اوقات رفقاء تے احباب علیعليهالسلام دے پاس آندے سن تے منہ اُتے انہاں دی تعریف کردے سن ‘ انہاں دی عظمت دا ذکر کردے سن تے انہاں دے لئی القابات استعمال کردے سن تے جے امور تے معاملات وچ کوئی نقص نظر آندا سی تاں اوہ گول کر جاندے سن تے ظاہر نئيں کردے سن ۔ علیعليهالسلام سختی توں منع کردے سن کہ ایہ طرز عمل اختیار نہ کرو تے کہندے سن کہ ایہ طرز عمل اک طرح دی ”مصانعہ“ اے تے کہندے سن :
لا تحالطونی بالمصانعه ولا تکلمونی بما تکلم به الجبابرة
”مصالحت دے ساتھمیرے توں نہ ملیا کرو تے میرے نال اوہ اندازِ گفتگو اختیار نہ کرو جو ظالم تے جابر لوکاں دے نال گفتگو کردے وقت اختیار کيتا جاندا اے ‘ یعنی خوشامد‘ چاپلوسی‘ تعریف تے ستائش تے وڈے وڈے القابات توں اپنی گفتگو نوں آراستہ نہ کيتا کرو۔“
وہ صاف صاف کہیا کردے کہ مینوں ایہ گل اچھی لگتی اے کہ جدوں لوک میرے توں ملیاں تاں تکلفات تے تعریف تے ستائش دی بجائے نقائص تے عیوب نوں صاف صاف بیان کر دتا کرن۔
احکام خدا دے صادر کرنے دے معاملے وچ جھجک تے ہچکچاہٹ ”مصانعہ“ اے ‘ امور وچ دوست‘ ساتھی‘ اولاد‘ رشتہ دار تے مرید دے نال رو رعایت توں کم لینا ”مصانعہ“ اے۔
قرآن کریم وچ لفظ ”ادھان“ آیا اے ‘ اج کل عام طور اُتے لفظ ”مداہنہ“ دا رواج اے۔ ”ادھان“ یعنی ”لیسپاپوتی“، ایہ لفظ ایداں دے موقع اُتے استعمال کيتا جاندا اے جدوں کسی کم نوں سنجیدگی توں انجام نہ دتا جائے صرف اوپری سطح پر‘ صرف ظاہر نوں در ست کر دتا جائے‘ لیکن کم دی اسپرٹ دی طرف توجہ نہ کيتی جائے۔
قرآن فرماندا اے کہ
”کفار نوں تاں ایہ پسند اے کہ اہل مداہنہ وچوں ہُندے تاکہ اوہ مداہنہ توں کم لیتے‘ مثلاً توحید‘ اخوت‘ مساوات‘ امتناع سود‘ انہاں سب دا ظاہر ٹھیک ٹھیک رہتا‘ نہ کہ انہاں دی روح تے انہاں دی حقیقت۔“
مختصر ایہ کہ کفار چاہندے سن کہ تسيں اہل مصانعہ ہُندے تے تسيں اوہ نئيں ہو‘ پس محض ظاہر نوں سنوارنے اُتے قناعت کر لینا ”مصانعہ“ اے۔
ہم بتا چکے نيں کہ خدائی احکام دی تعمیل دے سلسلے وچ دوستوں‘ اولاد‘ رشتہ داروں‘ مریداں دے نال رعایت برتنا ”مصانعہ“ اے۔ حضرت علی علیہ السلام دے بارے وچ اک قصہ تریخ وچ درج اے ‘ جو اس لحاظ توں سبق آموز اے:
”اک دفعہ علی عليهالسلام سپہ سالار دی حیثیت توں اپنے سپاہیاں دے نال یمن توں واپس آ رہے سن ‘ یمنی پوشاکاں انہاں دے نال تھیں‘ جو اوہ بیت المال دے لئی لا رہے سن ۔ نہ تاں خود آپعليهالسلام نے انہاں وچوں کوئی پوشاک زیب تن فرمائی‘ نہ کسی سپاہی نوں پہننے دی۔ جدوں آپعليهالسلام مکہ توں اک دو منزل دے فاصلے اُتے پہنچے (اس وقت رسول خدا حج دے لئی مکہ آئے ہوئے سن ) تاں حضرت علیعليهالسلام اپنی کارگزاری پیش کرنے دے لئی خود اگے ودھ گئے تے آنحضرت ۱ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے فیر اپنے لشکر کے پاس واپس آئے تاکہ سپاہیاں دے ہمراہ مکہ وچ داخل ہون۔ جس وقت آپعليهالسلام لشکر کے پاس پہنچے تاں دیکھیا کہ سپاہیاں نے اوہ پوشاکاں پہن رکھی نيں‘ علیعليهالسلام نے بغیر کسی ہچکچاہٹ‘ رو رعایت تے سیاسی مصلحت اندیشی دے اوہ لباس اتروا لئے تے واپس رکھوا دیئے‘ سپاہیاں اُتے ایہ گل گراں گزری۔ جدوں ایہ سپاہی آنحضرت دے حضور وچ حاضر ہوئے تاں آنحضرت انہاں توں مختلف مختلف سوالات کردے رہے‘ اسلسلتوں ميں وی پُچھیا کہ کیہ تسيں لوک تسيں اپنے سپہ سالار دے رویے توں خوش ہو؟ اوہ بولے کہ جی ہاں‘ لیکن تے فیر انہاں نے پوشاکاں والا واقعہ بیان کيتا‘ اس موقع اُتے حضرت علیعليهالسلام دے بارے وچ رسول خدا نے اوہ تاریخی جملہ ارشاد فرمایا:
انه لا خیش فی ذات الله
”اوہ ذات خدا دے معاملے وچ بہت سخت گیر نيں۔“
یعنی جتھے تک احکام خداوندی دا تعلق اے اوہ کسی مصانعہ تے رو رعایت توں کم نئيں لیتے‘ مصانعہ تے مصانعہ پسندی اک طرح دی کمزوری تے برائی اے ‘ اس دے مقابلے وچ سخت گہری دا اصول اے جو اک طرح خی دلیری تے طاقت اے ۔“
اور ہن ”مضارعہ“ مضارعہ یعنی مشابہت‘ جو شخص کسی معاشرے دی اصلاح کرنا تے اسنوں بدلنا چاہندا اے ‘ اسنوں خود اس معاشرے دے لوکاں جداں نئيں ہونا چاہیدا یعنی اسنوں انہاں کمزوریاں توں پاک ہونا چاہئے‘ جنہاں وچ اس معاشرے دے لوک مبتلا نيں‘ تبھی اوہ کامیابی توں ہمکنار ہوئے سکدا اے ( ع)
و غیر تقی یا مر الناس بالتقی
طبیب ید اوی الناس وهو علیل
جہاں تک جسمانی بیماریاں دا تعلق اے ‘ ایہ ممکن اے کہ کدی اک بیمار دوسرے بیمار دی بیماری دور کرنے وچ کامیاب ہوئے جائے‘ لیکن روحانی تے معاشرتی علاج دے معاملے وچ ایہ ناممکن اے ‘ اپنی ذات دی اصلاح معاشرے دی اصلاح اُتے مقدم اے۔ ايسے طرح آپ نے ارشاد فرمایا:
”خدا دی قسم ميں نے تسيں نوں کسی ایسی گل دا حکم نئيں دتا جس اُتے حکم دینے توں پہلے خود عمل نہ کيتا ہوئے تے تسيں نوں ایسی گل توں منع نئيں کيتا جس توں پہلے خود پرہیز نہ کيتا ہو۔“
جو شخص عوام الناس دا امام تے رہنما بننے دا خواہش مند اے ‘ اسنوں پہلے خود اپنی ذات دی تعلیم تے تربیت اُتے توجہ کرنا ہوئے گی‘ اس دے بعد عوام الناس دی تعلیم تے تربیت دی باری آئے گی۔ دوسرےآں نوں تعلیم تے ادب توں آراستہ کرنے والے زیادہ توں زیادہ محترم اوہ شخص اے جو خود اپنی شخصیت نوں تعلیم تے ادب توں سنوارے۔
اور ہن ”لالچ دی غلامی“ علیعليهالسلام نے فرمایا:
الطمع دق موبد ([۶])
لالچ اک جاودانی غلامی اے ‘ ہر قسم دی غلامی وچ امید ہُندی اے کہ مالک آزاد کر دے گا‘ لیکن لالچ ورگی غلامی وچ تاں ایسی کوئی امید نئيں ہوتی‘ اس غلامی وچ اوتھے دا اختیار آقا دی بجائے خود غلام نوں ہُندا اے ‘ جو شخص احکام خدا نوں عملی جامہ پہنانا چاہندا ہوئے اسنوں انہاں زنجیراں توں آزاد ہونا چاہیدا۔
دینی مصلح کيتی کامیابی دے لئی روحانی آزادی لازمی اے ‘ جس طرح مصلحتاں نوں پیش نظر رکھنے والا گھٹیا انسان خدائی اصلاح دے سلسلے وچ کامیاب نئيں ہوتا‘ جس طرح خود بیماری وچ مبتلا انسان اپنے معاشرے نوں شفا نئيں دے پاتا‘ ايسے طرح نفسانی طمع تے لالچ دا بندہ وی دوسرےآں نوں معاشرتی تے روحانی زنجیراں توں آزاد کرانے وچ کامیاب نئيں ہوئے سکدا۔
اے پروردگار! تاں دلاں تے ذہناں دا مالک اے تے سب دل تیرے اختیار وچ نيں‘ سانوں سِدھے راستے اُتے قائم تے نفس آمارہ دے شر توں محفوظ رکھ!