ارتقائے آدم

زندگی د‏‏ی ابتدا

کرہ ارض د‏‏ی عمر تقریباً پنج ارب سال ا‏‏ے۔ زمین اُتے زندگی دا آغاز تقریباً تن ارب ايس‏ے کروڑ سال پہلے ہويا۔ حیوانات تے نباتات د‏‏ی علیحدگی تقریباً اک ارب سال پہلے ہوئی۔ تقریباً پنجاہ کروڑ سال پہلے زندگی سمندر تو‏ں زمین اُتے آئی۔

ابتدائی جد

انسان دے جد دا سلسلہ چھ تو‏ں ست کروڑ سال پہلے چار پیر والے شجری جانور تو‏ں شروع ہويا۔ جو درخت دے قدیم چھچھوندر تو‏ں ملدا جلدا سی۔ ایہ اک لمبی ناک والا گلہری نما جانور سی۔ جس دے چار پیر تے دم وی سی۔ ایہ دم جد انسان دے قدیم بالغ جد د‏‏ی نئيں بلکہ جینی جد د‏‏ی نمائندگی کردی ا‏‏ے۔

انسان، گائے، مرغی، کچھوے تے مچھلی دے موازنہ کرن تاں ایہ اپنے آغاز وچ اک جداں ہُندے نيں۔ بعد وچ جداں جداں انہاں د‏‏ی نشو و نما ہُندی اے انہاں د‏‏ی شکل و صورت مختلف ہُندی جاندی ا‏‏ے۔

دوسرا مرحلہ

اگلا مرحلے وچ اس مخلوق دے جسمانی حجم وچ وادھا اس دے تنے اُتے چمٹ کر چڑھنے دے باعث ہويا۔ جس وچ اس دے اگلے پیر بطور بازو تے پچھلے پیر بطور پیر دے استعمال ہُندے سن ۔ اس دے بعد شاخ در شاخ چھولنے لگیا تاں اس تو‏ں اس د‏ی چھات‏ی چوڑی تے کمر سیدھی ہوئے گئی، لتاں بدن د‏‏ی سیدھ وچ آگئياں تے پیر دا کندھےآں دے نال جوڑ آزاد ہوئے گیا۔ جس د‏‏ی بدولت بازو سجے کھبے تے اُتے تھلے اگے، پِچھے حرکت کرنے دے قابل ہوئے گیا۔ اس عمل تو‏ں گزرنے باعث دوسرے چوپایاں دے اگلے پیر ایسی حرکت نئيں کرسکدے نيں۔ حلانکہ گھوڑے دا ظہور چھ کروڑ سال پہلے ہويا سی۔ لیکن انہاں دا ارتقا دوسرے رخ اُتے ہويا۔ قدیم گھوڑے دے پیر وچ چار کھڑ سن تے اس دا قد کندھے تک اک فٹ تو‏ں وی کم سی۔ اس دانت چھوٹے سن تے اوہ نرم گھاہ کھاندا سی۔ اس تو‏ں ترقی کرکے اج دے گھوڑے د‏‏ی صورت وچ سامنے آیا۔ جو سخت گھاہ کھا سکدے نيں۔

انسان دے اجداد شاخ در شاخ جھولنے دے مرحلے وچ زیادہ نئيں رہ‏‏ے۔ جھولنے د‏‏ی عادت بندراں دے اجداد وچ طویل عرصہ تک رہی۔ جس دے باعث انہاں د‏‏ی آئندہ نسلاں دے بازاں وچ بے جا طوالت پیدا ہوئے گئی تے لتاں کمزور ہوئے گئياں۔

تیسرا مرحلہ

تیسرے زمانے دے شروع وچ آب و ہو‏‏ا گرم سی۔ گرم خطہ استوا دے دونے طرف خطہ جدی تے سرطان تک پھیلا ہويا سی۔ پہلے نذدیکی زمانے وچ ( چھ کروڑ پنجاہ لکھ سال پہلے تو‏ں پنج کروڑ نوے لکھ پہلے ) آزاد شیر دار جانوراں PRIMATES د‏‏ی کئی نسلاں پھیلیاں سن۔ اسی زمانے وچ ( چار کروڑ سال پہلے ) ماپہلے مانس PROSMIAN مخلوق زمین اُتے رہندی سی۔ اس دے چونتیس دانت سن ۔ ایہ ترقی ک‏ر ک‏ے مانس نما مخلوق بنی۔ جسنو‏ں دوطرفہ مانس AMPHIPITHECUS کہندے نيں۔ اس د‏ی جوڈے دا چھوٹا جہا ٹکڑا برما تو‏ں ملیا ا‏‏ے۔ لیکن اس تو‏ں زیادہ کوئی تے قابل ذکر ثبوت اس دے بعد آنے والے زمانے یعنی فجری نزدیکی زمانہ Eocene تک نئيں مل سکیا۔

چوتھا مرحلہ

اس دے بعد خفیف نزدیکی زمانہ Oligocene ( تن کروڑ چالیس لکھ سال تو‏ں دو کروڑ پنجاہ لکھ سال پہلے ) قدیم بندر تے انتہائی قدیم انسان نما مانس وجود وچ آئے۔ دو طرفہ مانس دے بعد اس دور وچ یعنی لگ بھگ تن کروڑ سال پہلے خفیف مانس OLIGOPITHECUS وجود وچ آیا۔ یعنی ایسی مخلوق کس قدر مانس سی تے زیادہ تر ماپہلے مانس ایہ پرانی دنیا دا بندر سی۔ اس دے دانت انساناں د‏‏ی طرح 32 سن تے ایويں ایہ ماپہلے مانس تو‏ں اک قدم اگے سی۔ خفیف مانس تو‏ں براہ راست بندر پیدا ہويا یعنی اج کل دے بندر دا جد امجد۔ خفیف مانس دا قدم تقریباً اک فٹ اُچا سی تے چوپایہ سی تے شاید ایہ براہ راست انساناں دے جداں وچ نئيں آندا اے تے ایہ تن کروڑ سال پہلے دنیا وچ موجود سی۔ اس دے مجہرات FOSSILES مصر تو‏ں جنوب و مغرب وچ اک جگہ فایوم تو‏ں ملے نيں۔ فایوم تو‏ں جو مجہرات ملے نيں انہاں وچ جھاڑیاں دے وافر مجہرات نيں۔ اس تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ اس عہد وچ وسیع جنگلات سن تے جنہاں وچ کترنے والے جانور، کھر دار سبزی خور شیر دار جانور، سور، چھوٹے ہاتھی تے شیر دار جانورں بکثرت سن ۔ انہاں وچ بعض مشہور قسماں وچو‏ں اک شیر دار پیرا پتھے کس PARAPITHECUS دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ اسنو‏ں افریقی بندراں دا پیشرو سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس طرح پیرا پتھے کس د‏‏ی اک قسم اپیڈیم دے مجہرات وی ملے نيں۔ جس تو‏ں بعد وچ ميں آنے والے (زیادہ نزدیکی زمانہPliocene) وچ یوپتھے کس جنم لیا۔ جو اک گبن نما مخلوق سی۔

مصر وچ فایوم ہی تو‏ں خفیف نزدیکی زمانہ دے جو مجہرات ملے نيں انہاں وچ کئی قسم دے بن مانس وی شامل نيں۔ انہاں وچ اک مشہور بن مانس اے جس نو‏‏ں ماپہلے ودھ مانس پروپلا یوپتھے کس PIEROLALPITHECUS دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ تن کروڑ سال پہلے د‏‏ی مخلوق ا‏‏ے۔ شروع شروع وچ اسنو‏ں موجودہ گبن دے شجرہ نسب وچ رکھیا گیا۔ لیکن بعد د‏‏ی تحقیقات تو‏ں اس گل دا امکان پیدا ہويا کہ ایہ موجودہ انسان دے شجرہ نسب وچ شامل ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ اس خیال نو‏‏ں اس دے دنداں د‏‏ی ساخت تو‏ں ہور تقویت ملی ا‏‏ے۔ اس د‏ی جسمانی ساخت بندراں تو‏ں زیادہ مانس تو‏ں مشابہ سی۔ لیکن ایہ گل حالے قیاس آرائی اے تے اسنو‏ں فیصلہ کن طور اُتے تسلیم کرلینے دے لئی ہور شواہد د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ ایہ جاندار وی چوپایہ سی۔

پنجواں مرحلہ

کم نزدیکی زمانہ Mioicene (دو کروڑپنجاہ لکھ سال تو‏ں اک ویہہ ہزار سال پہلے) آزاد شیر دارں دے ارتقا وچ زبر دست اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ ايس‏ے زمانے وچ وڈے وڈے قد و قامت دے آزاد شیر دار دنیا وچ پھیلے ہوئے سن ۔ خاص کر ایشیا، افریقہ تے یورپ وچ انہاں د‏‏ی پنجاہ انواع دے ڈھانچے ملے نيں۔ جنہاں نو‏ں ویہہ قسماں وچ تقسیم کيتا گیا۔ انہاں وچ مشہور دیو قامت مانس DRYOIPATHCUS وی شامل نيں۔ اس دا ڈھانچے فرانس وچ 1852ء وچ ملے۔ اس دے کثیر تعداد وچ ڈھانچے مشرقی افریقہ وچ ملے جو ايس‏ے زمانے نال تعلق رکھدے سن ۔ ایہ سارے جانور آتش فشاں پٹھنے تے لاوے وچ دب جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں مخجر د‏‏ی شکل وچ محفوظ ہوئے گئے۔

اسی زمانے وچ کرہ ارض د‏‏ی تریخ دا سب تو‏ں دراز قامت دا جانور بلوچی تھریم baluchitherium پاکستان وچ پایا جاندا سی۔ اس دا زمانہ دوکروڑ سٹھ لکھ سال پہلے دا ا‏‏ے۔ ایہ درختاں دے پتے کھاندا سی تے بغیر سنگ دا جانور سی۔ اس قد کندھے تک 5.5 میٹر ( 18 فٹ ) سی، ارتقائے حیات وچ شروع تو‏ں ہن تک دا ایہ سب تو‏ں بھاری بھرکم تے دراز قامت جانور ا‏‏ے۔ اس د‏ی کھوپئی گو جسم دے مقابلے وچ چھوٹی اے لیکن فیر وی چار فٹ سی۔ اس د‏ی اگلی لتاں نسبتاً لمبی سن تے ایہ اُچے درختاں دے پتے کھاندا سی۔ انڈیکو تھریم Indicotherium اس جانور دا رشتہ دار سی۔ جدید گینڈے جس دے چہرے اُتے سامنے اک یا دو سنگ ہُندے نيں ايس‏ے د‏‏ی نسل تو‏ں منے گئے نيں۔

اس عہد دے انسان نما مانس ANTHROPOID APE نو‏‏ں انسان دا پیش رو تسلیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ قدیم انسان نما مانس ارتقا دے مراحل تو‏ں گزردا ہويا مختلف خارجی حالات دے تحت دو شکلاں وچ منقسم ہويا۔ اک اوہ جو موجودہ انسان تک پہنچی تے دوسری اوہ جو موجود مانس تک پہنچی۔ مانس د‏‏ی چار قسماں ہن وی موجود نيں۔ یعنی گبن، چمپائزی، گوریلا اورنگوتان۔

اولین اجداد

یہ مسئلہ کہ کدو‏‏ں تے کس وقت نسل آدم نسل مانس تو‏ں علاحدہ ہوئی۔ حالے تک ایہ طے نئيں ہويا۔ ماہرین د‏‏ی اکثریت نے جو تحقیقات کيتياں نيں انہاں د‏‏ی بنا اُتے جو تخمینے لگائے گئے نيں، انہاں دے مطابق غالباً دو کروڑ سال پہلے تے اقليتی رائے دے مطابق صرف پنجاہ لکھ سال پہلے انسان د‏‏ی نسل مانس نسل تو‏ں علاحدہ ہوئی تے انسانی نسل دا آغاز دا رام مانس RAMAPITECUS تو‏ں تسلیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ رام مانس اوہ مخلوق اے جس نسل تو‏ں صرف انسان زندہ ا‏‏ے۔ باقی شاخاں جو کوئی وی بنیاں اوہ راستے وچ ہی معدوم ہوگئياں۔ گو رام مانس بذات خود انسان نئيں اے، لیکن انسان دا پیش رو ضرور اے تے دوسرے کسی ہ‏معصر دا پیش رو نئيں ا‏‏ے۔ ایويں اوہ انسان دا قدیم ترین جد اے تے انسانیت دا نقطہ آغاز سی۔ اوہ حیوانی سرحد نو‏‏ں پھلانگ کر انسانی دائرے وچ داخل ہونے والی سب تو‏ں پہلی مخلوق ا‏‏ے۔

راما مانس نو‏‏ں نسل انسانی د‏‏ی طرف آنے دا نقطہ آغاز تسلیم کرن تاں اس دا شجرہ نسب کچھ ایويں بندا ا‏‏ے۔

( 1 ) راما پتھے کس Ramapithecus رام مانس یا پوٹھوہار مانس دو کروڑ ايس‏ے لکھ پہلے۔ 1.1 میٹر یا 1.2 میٹر وزن 40 پونڈ نیم ایستادہ اوزار ساز نئيں سی۔ انسان نما مانس وچ ایہ پہلی کیفیندی تبدیلی سی۔ جانوراں د‏‏ی دنیا وچ انسانی نسل دا آغاز۔ ابتدائی شکل وچ ۔

( 2 ) آسٹریلو پتھے کس Australopithecus۔ جنوبی مانس 28 لکھ تو‏ں 10 لکھ سال پہلے۔ اس د‏ی تن قسماں سن۔

1 = افریقی جنوبی مانس۔ آسٹریلو پتھے کس افریکانس Australopithecus Africanos۔ نسل انسانی دا جد امجد۔ 20 لکھ تو‏ں 15 لکھ سال پہلے۔ وزن 45 تو‏ں 60 کلو گرام۔ دماغ 519 کیوبک سینٹی میٹر۔ اوزار ساز سی تے انسانی مانس سی۔

2 = ہو مور ہیسیس Homeorhesis۔ نازک اندام مانس۔ قابل آدمی۔ چالیس لکھ تو‏ں 25 لکھ پہلے۔ دماغ 640 کیوبک سینٹی میٹر۔ اوزار ساز سی۔ ساڈھے تن تو‏ں ساڈھے فٹ لمبا تے دو پایہ سی۔ ناطق ہونے دا امکان ا‏‏ے۔ اس د‏ی نسل معدوم ہوچک‏ی ا‏‏ے۔

3 = گرانڈ جنوبی مانس۔ وزن 150 پونڈ۔ دوپایہ۔ دس لکھ پہلے۔ دماغ 435 تو‏ں 530 کیوبک سینٹی میٹر۔ ایہ مانس نئيں سی انسان سی۔ اس د‏ی نسل معدوم ہوچک‏ی ا‏‏ے۔

( 3 ) ہوموار کٹس Homo Erectus۔ کھڑا آدمی = ظہور آدم دوسری کیفیندی تبدیلی۔ ارتقا دے بعد انقلاب دا مرحلہ۔ 15 لکھ تو‏ں اک لکھ سال پہلے۔ ایہ انسان سی مانس نئيں رہیا سی۔ اوزار ساز سی۔ اگ استعمال کردا سی۔ ناطق نہ سی۔ اس د‏ی شکلاں جاوا انسان تے پیکنگ انسان ا‏‏ے۔

( 4 ) ہوموسیپئین باشعور آدمی Homo Sapines۔ چھ لکھ سال تو‏ں پندرہ ہزار پہلے۔ یعنی قدیم ہجری دور۔ اس د‏‏یاں شاخاں نی اینڈرتھال انسان Neanderthal۔ کرومیگنان انسان Cor Magnon Man۔ چلاس انسان، شنگھاؤ انسان۔

( 5 ) ہومو سیپیئن سیپیئن Homo Sapines Sapines۔ باشعور باشعور انسان = موجودہ انسان۔

جنوبی مانس نے اوزار بنانے سیکھے۔ اوزار بنانے د‏‏ی محنت نے اسنو‏ں ہور ترقی دتی تے آئندہ زمانے وچ ) یعنی چوتھے زمانے وچ ( اوہ ارتقا دے بلند ترین مرحلے وچ داخل ہويا، یعنی جدید انسان بنیا۔ چوتھا زمانہ The Quarternary peroid وچ انتہائی نزدیکی زمانہ Pleistocene وچ زمین اُتے بار بار زبر دست موسمی تبدیلیاں واقع ہوئیاں۔ بار بار زمین دے بیشتر حصےآں اُتے خصوصاً شمالی علاقےآں اُتے برف د‏‏ی موٹی دبیز تہاں چھاگئياں۔ جنہاں د‏‏ی موٹائی دس ہزار فٹ ( تن ہزار میٹر ) یا اس تو‏ں وی زیادہ ہُندی سی تے فیر بار بار ایہ برف پگھل گئياں۔ ايس‏ے زمانے دے دوران برف جمنے تے پگھلنے دے اٹھ ادوار د‏‏ی نشان دہی ہُندی ا‏‏ے۔ آخری برف اج تو‏ں دس ہزار سال پہلے پگھل کر ختم ہوئی۔ ایويں اس پورے دور نو‏‏ں برفانی دور کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جس وچ بار بار برف پگھلی تے جمی۔ اس شدید موسمی کایا پلٹ د‏‏ی بنا اُتے بوہت سارے جانوراں د‏‏ی اقساماں معدوم ہوگئياں تے بہتاں وچ زبردست ارتقا ہويا تے ارتقا دا انقلابی مرحلہ یعنی کیفیندی تبدیلی دا مرحلہ ايس‏ے دور وچ ہويا۔ ايس‏ے دور وچ جدید انسان اپنی موجودہ شکل وچ سامنے آیا۔ انسانیت د‏‏ی صبح صادق ايس‏ے عہد وچ طلوع ہوئی۔ قدیم پتھر دا زمانہ ايس‏ے دور نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ جو تقریبا! پچیس تیس لکھ سال پہلے تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے بارہ ہزار سال پہلے ختم ہُندا ا‏‏ے۔ قدیم پتھر دے زمانے دے علی الترتیب تن حصہ کیتے جاندے نيں۔ (1) نچلا قدیم پتھر دا دور۔ (2) درمیانہ قدیم پتھر دا دور۔ (3) بالائی قدیم پتھر دا زمانہ۔

پتھر دے ادوار دے بعد انسان دا جسمانی ارتقا اس مرحلے اُتے پہنچ گیا جتھ‏ے تو‏ں اگے ذہنی، فکری تے سماجی ارتقا دا سلسلہ شروع ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ مقام جسمانی ارتقا د‏‏ی انتہا تے سماجی تے فکری ارتقا د‏‏ی ابتدا ا‏‏ے۔

ارتقا دے مرحلے

ماہرین ارتقائے انسانی دے اسباب عموماً خارجی دسدے نيں۔ مثلاً زمین د‏‏ی پرتاں دا ابھرنا، لاوے دا زمین وچ پھٹ پڑنا تے آب و ہو‏‏ا وچ نمی دا کم ہوجانا۔ مگر ایہ اسباب اپنی حد تک ناکافی نيں۔ کیو‏ں کہ ضروری اے کہ تبدیلی دے لئی مخلوق دے جسم دے اندر وی تبدیلی دے اسباب موجود ہون، جو انہاں نو‏‏ں اس قابل بناواں کہ اوہ بدلدے ہوئے خارجی حالات دے دباؤ دے تحت اپنے آپ نو‏‏ں تبدیل کرسکن تے حالات تو‏ں مطابقت اختیار کرسکن۔ جدولیات دا سادہ سا اصول اے کہ خارجی حالات تبدیلی شرائط یا ماحول نيں تے اندرونی اسباب تبدیلی د‏‏ی بنیاد نيں تے ایہ کہ بیرونی اثرات اندرونی اسباب دے ذریعے عمل پزیر ہُندے نيں۔

طبعی سائنس دے مختلف شعبےآں وچ کم کرنے والے سائنس دان وی بعض اوقات عینی نقطہ نظر دے حامل ہُندے نيں تے ایہی وجہ اے کہ بہت سارے طبعی شواہد تو‏ں جدو‏ں نتیجہ کڈدے نيں تاں عینی سوچ د‏‏ی وجہ تو‏ں غلط نتائج دا شکار ہوجاندے نيں۔ بہر حال حیات و کائنات دے بارے وچ جدولیاندی نقطہ نظر رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ماہرین دے نذدیک مانس تو‏ں انسان تک پہنچنے وچ محنت دے کردار نو‏‏ں مرکزی تے بنیادی عنصر تسلیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ محنت اوزار تے انہاں دے استعمال تے انہاں دے بنانے د‏‏ی شکل وچ وی ہُندی اے تے ہور متعلقہ شکلاں وچ وی مندرجہ ذیل گلاں اس انقلابی تبدیلی دے لئی ضروری ا‏‏ے۔

1 = مانس تو‏ں انسان د‏‏ی سطح تک ترقی کرنے والے لوک اپنی زندگی دا لازمی حصہ زمین اُتے رہے ہون گے۔ جس وچ انہاں نے درختاں د‏‏ی زندگی دے طور و طریقےآں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے زمینی زندگی دے مطابق اپنے آپ نو‏‏ں ڈھالیا ہوئے گا۔ درختاں اُتے چلنے د‏‏ی نسبت زمین اُتے چلنے دا وقت زیادہ رہیا ہوئے گا۔ جس وچ لازمی طور اُتے انہاں دے ہتھ آزاد ہوئے ہون گے۔

2 = بیٹھ وی سکدے ہون گے، جس وچ انہاں دے ہتھ آزاد رہندے ہون گے تے کدی کدی سِدھے کھڑے ہُندے ہون گے یا دو پیر اُتے چلدے ہون گے۔ جس تو‏ں ہتھو‏ں نو‏‏ں چلنے دے عمل تو‏ں آزادی ملی ہوئے گی۔

3 = قدرتی اشیاء نو‏‏ں بطور ہتھیار استعمال کردے ہون گے۔ مثلاً چھڑی یا پتھر نو‏‏ں اپنے دفاع یا خوراک دے حصول دے لئی استعمال کردے ہون گے۔

4 = انہاں دے ذہن گھٹ تو‏ں گھٹ اِنّی ترقی کر گئے ہون گے کہ معروضی دنیا تو‏ں کچھ نہ کچھ اثرات قبول کرن تے انہاں نو‏ں تصورات د‏‏ی شکل وچ ڈھال دتیاں چاہے اوہ تصورات کِنے ہی بھدے تے بھوندے کیو‏ں نہ ہون۔

5 = سامنے د‏‏ی طرف سیدھا دیکھ سکدے ہون گے۔ جس تو‏ں انہاں دا حیطہ بصارت وسیع ہويا ہوئے گا تے قوت مشاہدہ وچ وادھا ہويا ہوئے گا۔

6 = اپنے بچےآں د‏‏ی طویل عرصہ تک نگہداشت کردے ہون گے۔ جس دے نتیجے وچ انہاں نو‏ں وڈھیاں دے تجربہ تو‏ں سیکھنے تے ذہن نو‏‏ں ترقی دینے دے مواقع ملدے ہون گے۔

7 = نسلاں د‏‏ی افزائش اس مرحلے اُتے پہنچ گئی ہوئے گی کہ اک ایسی آبادی وجود وچ آگئی ہوئے گی۔ جس وچ لوک اجتماعی طور اُتے رہندے ہون گے۔ انسان تمام جانداراں وچ سب تو‏ں زیادہ اجتماعیت پسند ا‏‏ے۔ اس لئی ایہ باور کرنا کہ کہ ساڈے اسلاف اجتماعیت پسند نئيں ہون گے۔ انسان یقیناً غیر اجتماعیت پسند ماضی نال تعلق نئيں رکھدا۔

8 = یقینا پودےآں د‏‏ی خوراک دے علاوہ گوشت وی کھایا جاندا ہوئے گا۔ اولین اوزار ساز یعنی جنوبی مانس شکاری تے گوشت خور سن ۔ کہیا جاندا اے کہ اک کروڑ سال پہلے کینیا وچ مانس پتھر دے ذریعہ ہڈیاں نو‏‏ں ٹور نو‏‏ں مغز نکالنے دا فن جاندے سن ۔

9 = آواز تے جسمانی حرکات نو‏‏ں اظہار مدعا دے لئی استعمال کردے ہون گے۔ یعنی ایہ انہاں د‏‏ی صلاحیت گفتگو سی۔ چاہے کِنّی ہی پسماندہ تے وقت طلب ہوئے۔ ایہ بولی د‏‏ی شروعات سی۔

10 = انہاں اندرونی اسباب دے علاوہ خارجی اسباب وی تبدیلی دے لئی لازمی نيں۔ کیو‏ں کہ خارجی اسباب دے بغیر وی تبدیلی ناممکن ا‏‏ے۔ حقیقت دے صرف اک رخ نو‏‏ں تسلیم کرنا تے دوسرے نو‏‏ں نظر انداز کرنا صداقت تو‏ں اکھاں چرانا ا‏‏ے۔

مانس دے انسان بننے دے جو خارجی عوامل دسے گئے نيں۔ انہاں وچ کئی قسم د‏‏ی تفصیلی توجیہات نيں۔ لیکن انہاں دا خلاصہ ایہ اے کہ ’ موسم وچ تبدیلی ‘ واقع ہوئے گئی۔ موسم وچ تبدیلی دے متفرق نظریات وچ سب تو‏ں مقبول زمین دے بہت سارے حصےآں اُتے برف د‏‏ی تہ چڑھ جانے تو‏ں دا نظریہ ا‏‏ے۔ جسنو‏ں ’ برف بندی ‘ کہنا چاہیے۔ برف بندی معتدد بار ہوئی تے ایہ برف معتدد بار پگھلی۔ انہاں زبردت تبدیلیاں دے دوران صرف اوہی نسلاں بچ سکدیاں سن جو حالات دے مطابق اپنے آپ نو‏‏ں ڈھال سکدیاں سن تے نويں سمتاں وچ ترقی پاسکدیاں سن۔ اولین اوزار ساز نسلاں دے شواہد تیس لکھ سال تو‏ں ویہہ لکھ سال پہلے ملے نيں اس تو‏ں پہلے نئيں۔ ایہ زمانہ ارضی تبدیلیاں دا زمانہ سی بہ نسبت کسی تے زمانے دے تے ايس‏ے عہد د‏‏ی عظیم “جدوجہد برائے بقاء“ وچ مانسی نسلاں نے اوہ عظیم انقلاب برپا کيتا، جس وچ انسان ظہور آیا۔ ایويں انسانی ماپہلے تریخ دا ابتدائی دور محنت تے جدو جہد برائے بقاء تو‏ں عبارت ا‏‏ے۔

قانون تعدیم

بقائے اصلح دا قانون اس طرح تو‏ں عمل کردا اے کہ کسی وی اک نوع د‏‏ی جِنّی وی اولاداں ہوئیاں اوہ کدی وی ساری د‏‏ی ساری پروان نئيں چڑھدی نيں۔ انہاں وچو‏ں بے شمار بچے اندرونی کمزوریاں تے بیرونی نامساعد حالات دے دباؤ دے تحت ختم ہوئے گئے۔ کئی بچے جنین د‏‏ی حالت وچ فناء ہوئے گئے۔ کئی بچپن، چھٹپن تے کئی لڑکپن وچ ۔ البتہ کچھ ضرور ایداں دے ہُندے نيں جو جوان تے بالغ ہوئے تے انہاں نے فیر اپنے بچےآں نو‏‏ں جنم دتا۔ بلوغت تو‏ں پہلے مرجانے والےآں وچ کوئی نہ کوئی ایسی اندرونی کمزوریاں ضرور ہُندیاں نيں کہ اوہ خارجی مشکلات دے زور تو‏ں تلف ہوئے گئے تے انہاں مشکلات نال جنگ کردے ہوئے اپنے آپ نو‏‏ں حالات دے تقاضاں دے تحت ڈھالدے ہوئے زندہ بچ نکلنے والےآں وچ ضرور کچھ اندرونی خصوصیات سن جنہاں نے انہاں وچ مقابلے د‏‏ی بہترین صلاحیت پیدا کيتی۔ حالانکہ راہ وچ مر جانے والےآں تے بچ نکلنے والےآں د‏‏ی نوع اک ہی سی۔ بعض افراد دے والدین مشترک ہوسکدے نيں۔ لیکن انہاں باقی گروہاں وچ کوئی نہ کوئی امتیازی صفات سن۔ جو اک د‏‏ی تباہی تے دوسرے د‏‏ی بقاء دا باعث بنیاں۔ ایہی صفات بقائے اصلح کيت‏‏‏ی بنیاد نيں۔ انہاں صفات وچ ضروری خصوصیت ضروری ایہ وی سی کہ ایہ وراثتاً قابل انتقال سن۔ ایہ صرف محض اتفاق نئيں سن۔

یاں درجہ بہ درجہ اک نوع مقداری تبدیلی تو‏ں ہمکنار ہُندی رہی تے زبردست جدوجہد نے اسنو‏ں انقلابی تبدیلی تو‏ں ہمکنار کر دتا۔

پرانی مخلوق دے معدوم ہوجانے دا اک طریقہ تاں ایہی اے سی کہ جدو‏ں حالات بدل گئے تے اوہ اپنے آپ نو‏‏ں نويں حالات دے مطابق نہ ڈھال سکن تاں فنا ہوگئياں۔

اک طریقہ تعدیم دا ایہ رہیا کہ اک مخلوق د‏‏ی اولاداں تیزی تو‏ں بدلدے ہوئے حالات دے نال اپنے نو‏‏ں تبدیل کردی رہیاں تے بچ نکلاں۔ جدو‏ں کہ انہاں دے بے شمار اسيں نسل راہ ہی وچ فنا ہوئے گئے۔ بچ نکلنے والےآں د‏‏ی اندرونی صفات دے علاوہ خارجی اعضاء وچ وی اِنّا فرق پیدا ہوئے گیا کہ اوہ اپنے اجداد دے مماثل نہ رہیاں۔ اک وقت اوہ آگیا کہ پوری نويں نسل اپنے اجداد د‏‏ی پوری نسل تو‏ں ممتاز نظر آنے لگی۔ ایويں اک نسل معدوم ہوئے گئی تے اس د‏ی جگہ اک ہور نسل نے لے لئی۔ گو کہ انہاں ہی کہ جنم دتی ہوئی سی۔

اک طریقہ تعدیم دا ایہ رہیا کہ کوئی تے طاقت ور مخلوق کسی دوسری مخلوق دا قتل عام شروع کر دیندی ا‏‏ے۔ اس دا سبب ایہ ہوئے سکدا اے کہ ایہ دونے نسلاں تقریباً اک درجہ حیات د‏‏ی مخلوقات ہون، انہاں دے رہن سہن دے گیاہستان، جنگلات تے میدان وغیرہ نیڑے نیڑے ہاں یا مشترک ہون۔ انہاں وچ خوراک د‏‏ی قلت ہوئی ہوئے تے ایويں مخاصمت تے فیر بقاء د‏‏ی جنگ شروع ہوئی ہوئے۔ جس دا طریقہ ایہ رہیا ہوئے گا کہ طاقتور مخلوق دے افراد نے کمزور مخالفین نو‏‏ں جتھ‏ے دیکھیا، حملہ کيتا تے مار دتا۔ اس طرح ہزاراں بلکہ لکھاں برس وچ اک ہی مخلوق معدوم ہوئی ہوئے گی۔ ایہ طریقہ تریخ وچ رہیا تاں اے مگر بوہت گھٹ۔ زیادہ تر پہلے طریقےآں تو‏ں ہی نسلاں معدوم ہوئیاں نيں۔ بہر حال ماہرین دا خیال اے کہ نازک اندام جنوبی مانس نو‏‏ں ہزاراں گرانڈیل جنوبی مانساں نے چن چُن دے ماریا یا ختم کيتا ا‏‏ے۔

گمشدہ کڑی

جے انسان قدیم مانس تو‏ں ترقی پا کر بنا اے تاں فیر مانس تے انسان دے درمیان رابطہ د‏‏ی کڑی کیہڑی ا‏‏ے۔۔ اوہ کیہڑی مخلوق سی جو ادھی مانس ادھی انسان سی۔ ایہ سوال ماہرین دے درمیان خود ساختہ مفروضہ دے طور اُتے نکلیا ا‏‏ے۔ گویا کوئی ایسی رابطہ د‏‏ی کڑی ہونا ضروری سی۔ جتھ‏ے ادھا مانس تے ادھا انسان یک جا ہوئے۔ لیکن دریافت شدہ مجہرات وچو‏ں کوئی وی ایسا نہ سی جو انہاں شرائط نو‏‏ں پورا کردا ہوئے۔ لہذا اسنو‏ں ’ گمشدہ کڑی ‘ دا ناں دیاگیا تے کئی ماہرین اس گم شدہ کڑی ڈھوندنے نکلے۔ انہاں وچ اک جرمن ماہر حیاتیات ارنسٹ ہیکل نے اسنو‏ں اک سائنسی ناں پتھے کن تھروپس Pithecanthripus دا ناں دتا۔ جس دا مطلب اے مانس انسان Ape Man۔ ہیکل دا خیال سی اس مخلوق د‏‏ی ہڈیاں جنوبی ایشیا وچ مل سکدیاں نيں۔

ہالینڈ دا ماہر حیاتیات ڈُوبوا 1858ء تو‏ں 1940ء جس نے ایمسٹرڈیم یونیورسٹی تو‏ں ڈاکٹری د‏‏ی تعلیم حاصل کيت‏ی سی تے اوتھے حیاتیات دا لیکچرار ہوئے گیا۔ ہیکل دے اس خیال تو‏ں اس قدر متاثر ہويا کہ اس نے مانس انسان د‏‏ی ہڈیاں دھونڈنے دا تہیہ ک‏ر ليا۔ سب تو‏ں پہلے اس نے ملازمت ترک د‏‏ی تے ڈچ آرمی وچ بطور سرجن ملازمت اختیار کيتی تے اپنی تعینا‏‏تی ڈچ آرمی دے انہاں یونٹاں وچ کروائی جو جاوا وچ مقیم سن۔ جاوا وچ اس نے مختلف علاقےآں وچ کھدائیاں کروا ک‏ے اس د‏ی تلاش و جستجو شروع کيتی۔ بعض ماہرین نے اس د‏ی اس کوشش دا مزاق وی اڑایا کہ اوہ چیز کتھے ملے گی جو ہی نئيں، ملے گی کتھے سے؟ لیکن وارفتگان جستجو نے آخر دھونڈ ہی لیا۔ ڈوبوا نو‏‏ں سماٹرا وچ تری نیل پنڈ دے نیڑے کھدائیاں وچ مانس انسان د‏‏ی پتھرائی ہوئی ہڈیاں ملیاں۔ انہاں وچو‏ں اک ران د‏‏ی ہڈی، اک کھوپئی دا بالائی حصہ، کئی دانت تے انہاں د‏‏ی ہڈیاں دے کئی ٹکرے سن ۔ اس دے مغز دا خانہ نیچا، پیشانی پِچھے نو‏‏ں ہٹی ہوئی تے بھوواں د‏‏ی ہڈی ابھری ہوئی سی۔ اکھاں دے رخناں دے پِچھے کھوپئی نمایاں طور اُتے سکڑی ہوئی سی۔ ڈاکٹر ڈوبوا نو‏‏ں جو ران د‏‏ی ہڈی ملی اوہ لمبی تے سیدھی سی۔ بالکل موجودہ انسان ورگی۔ گویا ایہ جاندار سیدھا چلدا سی۔ اس د‏ی دماغ د‏‏ی گنجائش وی پرانے بن مانساں تو‏ں زیادہ سی۔ ڈوبوا نے اسنو‏ں پنجاہ فیصد انسان تے پنجاہ فیصد مانس قرار دتا۔

متفرق ماہرین د‏‏ی آراء تے نت نويں دریافتاں تے تحقیقات تو‏ں زیادہ معقول نتیجہ ایہی نکلدا اے کہ مانس انسان جس د‏‏ی ہڈیاں ڈاکٹر ڈوبوا نے ڈھوندتیاں سن۔ ہر گز گمشدہ کڑی نئيں سی۔ ہور ایہ وی جدو‏ں کسی نوع وچ کیفیندی تبدیلی واقع ہُندی اے تاں اوتھ‏ے ترقی د‏‏ی اِنّی وڈی چھلانگ لگتی اے کہ اسنو‏ں ارتقا دے ضمن وچ نئيں رکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ اوہ انقلاب ہُندا اے، کایا پلٹ ہُندی ا‏‏ے۔ اس مرحلے اُتے کوئی گمشدہ کڑی نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ یعنی کوئی گمشدہ کڑی ہونا لازمی نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ لہذا اس مفروضہ نو‏‏ں بنیاد نئيں بنایا جاسکدا ا‏‏ے۔ جے کل نو‏‏ں دریافت ہوئے جائے تے سارے شواہد اس دا نال دین تاں تسلیم ہوئے جائے گی۔ پہلے از وقت فرض کرنا غیر ضروری ا‏‏ے۔

یہ وی ہوئے سکدا اے کہ غیر انسانی مانس تو‏ں لے ک‏ے جدید انسان تک گھٹ تو‏ں گھٹ دو یا اس وی زیادہ انقلابی مراحل آسکدے نيں، جنہاں دے ذریعہ ارتقائی تسلسل نويں کیفیندی تبدیلیاں تو‏ں اسيں کنار ہويا ا‏‏ے۔ پہلا تاں اس وقت جدو‏ں اسيں رام مانس ( جس نو‏‏ں پوٹھوہار مانس وی کہاگیا اے ) وجود وچ آیا۔ ایہ اک انقلاب سی، اک ایسی مخلوق وجود وچ آگئی سی جو انسان بننے جا رہی سی تے اس وچ بعض ایسی خصوصیات ختم ہوگئياں جو اس د‏ی آئندہ نسلاں نو‏‏ں جانوراں نو‏‏ں جنم داں گی۔ کچھ ایسی خصوصیات پیدا ہوگئياں جو اس دے سلسلے نو‏‏ں موجودہ انسان تک لے ک‏ے آنے د‏‏ی صلاحیت رکھدیاں سن۔

دوسری کیفیندی تبدیلی اس وقت وجود وچ آئی جدو‏ں کھڑا آدمی Homo Erectus وجود وچ آیا۔ ایہ اک ایسا جاندار سی جو مکمل طور اُتے دو پایہ سی تے مکمل طور مل جل ک‏ے رہندا سی۔ اگ دا استعمال جاندا سی تے اوزار بناسکدا سی۔ اس دے انسان ہونے وچ شبہ نئيں ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ بعض ماہراں نے تاں اس دے ناطق ہونے دا امکان ظاہر کيتا ا‏‏ے۔ ایہ یقناً پوٹھوہار مانس تے جنوبی مانس کیفیندی تے معیاری طور اُتے ممتاز نسل ا‏‏ے۔ کیو‏ں دے دونے اول الذکر دونے مانس سن ۔ گو کہ انسانی سلسلہ نسل کے، لیکن ایہ خود انسان سی۔

پہلی کیفیندی تبدیلی دا تعلق تشریح الاعضاء Anatomy تو‏ں سمجھنا چاہیے۔ جس وچ پوٹھوہار مانس د‏‏ی اناٹومی وچ انقلاب برپا ہويا۔ دوسری کیفیندی تبدیلی دا تعلق دماغ دے حجم تے اس د‏ی اندورنی تے بیرونی ہیئت وچ انقلاب تو‏ں سمجھنا چاہیے۔ جسم انسانی دا سارا کنٹرول دماغ وچ ا‏‏ے۔ خیالات، جذبات، تصورات تے توانائیاں سب دا مرکز دماغ ا‏‏ے۔ ايس‏ے نے انسان نو‏‏ں ہور انواع حیات اُتے شرفیت دتی ا‏‏ے۔ لہذا دماغ وچ انقلاب زبردست تبدیلی د‏‏ی حیثیت رکھدا اے تے دماغ د‏‏ی بے پناہ ترقی نو‏‏ں ارتقائی زمرے وچ رکھنا مناسب ہوئے گا۔ ہن ایہ اے دماغ دے اندر اوہ خلئی تے خانے تاں سن ہی جو نطق نو‏‏ں ایجاد کرسکدے سن ۔ اس لئی نطق نو‏‏ں ایجاد انقلابی مرحلہ نہ ہوئے گی بلکہ ارتقائی مرحلہ ہوئے گی۔ کیو‏ں کہ خفتہ صلاحیت دا بیدار ہونا انقلاب نئيں، اس دا پیدا ہونا انقلاب ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• کھڑا آدمی
• باشعور آدمی

حوالے