اختر تلہری
اختر تلہری دا ناں سید اختر علی سی۔انھاں نے عصری علوم دے نال دینی علوم وی حاصل کیتے۔ مولاناسیداختر علی تلہری 21اپریل 1901 وچ شاہ جہانپور (اترپردیش) دے اک چھوٹے قصبہ تلہر وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے آبا واجداددور مغلیہ وچ گاسنیا ڈاسنیا توں کسی سبب ہجرت کرکے تلہر آبسے سن ۔مغلیہ سلطنت نے انھاں خاصی عزت بخشی سی اورتصرف دے لئی باغات وغیرہ وی دے رکھیا تھا،لیکن 1857کے غدر وچ باغیاں دی اعانت دی پاداش وچ ساری چیزاں ضبط کر لئی گئياں۔ اختر تلہری دے والد سید اکبر علی ریاست رام نگر دے منیجر سن ۔ان دا انتقال اختر تلہری دے بچپن وچ ہی ہوگیا تے والدہ وی بچپن وچ ہی اللہ نوں پیاری ہوگئياں۔ والدین دے انتقال دے بعد پرورش دی ذمہ داری انہاں دی پھُپھی خورشید بیگم نے سنبھالی۔ جدوں اوہ سن بلوغ نوں پہنچے تاں انہاں دے چچا حکیم سید اصغر علی جو کہ خود وی اک شاعر سن تے اصغر تخلص کردے سن، بہتر تعلیم دے لئی انہاں نوں اپنے نال لیندے گئے۔خیال سی کہ مجتہد بناواں گے۔ ايسے گل نوں ملحوظ نظر رکھدے ہوئے ابتدائی تعلیم عربی تے فارسی توں شروع ہوئی تے انہاں دا داخلہ مدرسہ اسلامیہ عین العلم وچ کرادیاگیا۔ ابتدائی تعلیم دے بعد اعلیٰ تعلیم دے لئی مدرسہ عالیہ رام پور وچ داخلہ ہويا۔ جتھے اُتے انہاں دا شمار ممتاز طالب علماں وچ ہوتارہیا۔ رام پور توں فراغت دے بعد پنجاب یونیورسٹی توں عربی تے فارسی دی اعلیٰ اسناد حاصل کيتياں۔ 1916 وچ مولوی فاضل، 1917 وچ درس نظامی تے 1918ماں منشی فاضل دا امتحان پاس کيتا۔1ہائی اسکول تے انٹر دے امتحانات وی نال ہی نال پاس کرلئی۔تعلیم مکمل ہُندے ہی ملازمت مل گئی۔ پہلا تقرر 1919 وچ گورنمنٹ ہائی اسکول للت پور وچ بحیثیت مدرس (عربی وفارسی) ہويا۔اک سال بعدیعنی 1920ماں للت پور توں ٹرانسفر ہوکے گورنمنٹ ہائی اسکول حمیر پور آگئے۔حمیر پور وچ چار سال تک پڑھایا، فیر 1924 وچ جوبلی انٹر کالج لکھنؤ وچ تبادلہ ہوگیا تے اوتھے 18 سال دی طویل مدت تک تعلیم دی۔ 1942ماں گورنمنٹ ہائی اسکول شاہجہان پور بھیج دتے گئے۔
1957 وچ شاہجہان پور توں ہی ریٹائر ہوئے۔ 1947 وچ شاہجہانپور دے کلکٹر تے ڈسٹرکٹ مجسٹریٹ نے انہاں دی تدریسی خدمات دے عوض ایوارڈ توں نوازیا۔ جدوں 1957 وچ اختر تلہری ریٹائر ہوئے تواس وقت تریخ آزادی ہند لکھی جارہی سی، جس وچ اختر تلہری نوں بحیثیت پروجکٹ ریسرچ اسسٹنٹ دے لکھنؤ وچ متعین کيتاگیا۔ مگر عارضہ چشم وچ مبتلا ہونے دی وجہ توں اس فرض توں سبکدوش ہونا پيا تے فیر لکھنؤ وچ ہی مع اہل وعیال مستقل قیام پذیر ہوگئے۔
اختر تلہری ہمیشہ نزلے دا شکاررہندے سن تے کم دی کثرت دی وجہ توں رفتہ رفتہ ذہن وی کمزور ہندا چلاگیا۔ 1970 وچ دل دا پہلا دورا پيا،جس دی وجہ توں اک ہتھ تے اک پیر مفلوج ہوگیا۔ حالے اس دورے توں سنبھل وی ناپائے سن کہ1971ماں پھردوسرا دوراپڑگیا۔ ایہ دورااس قدر شدید تھاکہ ڈاکٹراں دی لکھ کوششاں دے باوجود انھاں بچایا نہ جاس دا تے اوہ 21 اپریل 1971 نوں دار فانی توں دار بقا دی طرف کوچ کر گئے۔ انہاں دی وصیت دے مطابق انہاں دی تدفین انہاں دے آبائی قبرستان مہمندگڑھی وچ ہوئی۔2 انہاں دی نماز جنازہ شیعہ وسنی دونے ہی طریقےآں توں ادا کيتی گئی۔ آپ دے جنازے وچ عقیدت منداں دی کثیر تعدادموجود سی۔
مولاناسیداختر علی تلہری ہمہ جہت شخصیت دے مالک سن ۔ ادیب،نقاد، بہترین نثرنگار تے لغت شناس ہونے دے نال ہی نال اک اچھے شاعر وی سن ۔ انہاں دے اشعار دا کوئی دیوان یا مجموعہ تاں موجود نئيں اے ،البتہ انہاں دے اشعار غزل، نظم تے سلام دی صورت رسالےآں وچ بکھرے پئے نيں۔جے انہاں نوں اکٹھا کيتاجائے تاں اک خاصا مجموعۂ کلام ضرورتیار ہوسکتاہے۔ان دے اشعار دے مختلف رنگ و آہنگ نيں۔ اوہ اک روشن خیال شاعر سن تے ايسے روشن خیالی دا نتیجہ سی کہ انھاں نے کدی وی سکہ بند شاعری نئيں کيتی۔ ایتھے اُتے انہاں دے چند اشعار بطور نمونہ پیش کیتے جارہے نيں تاکہ انہاں دی فکری تے فنی صلاحیتاں کاقدرے اندازہ لگایا جاسکے۔مختلف غزلاں دے چند اشعار مندرجہ ذیل نيں۔
ہر نفس قید نو ہے میرے لیے
یوں نظر آرہاہوں میں آزاد
یہ مرے ذہن کی شوریدہ مزاجی اختر
اپنے ہی رنگ میں رنگتا ہے وہ یزداں ہی سہی
سبحہ و زنّار میں الجھا ہوا ہے تیر ا ذوق
تو ابھی انسانیت کے رنگ میں کامل نہیں
غزلاں دے علاوہ انہاں دی نظماں دا وی اپنا اک وکھ اسلوب اے۔ بطور مثال انہاں دی اک نظم دے دوشعر ملاحظہ کرو
نظر نہیں ہے حقیقت نگر تری ورنہ
بہار میں ہے وہ کیا رنگ جو خزاں میں نہیں
حدیث گردش دوراں ہے دل گداز مگر
فغاں کا ذکر کہیں میری داستاں میں نہیں
اختر تلہری نے غزلاں تے نظماں دے علاوہ’ سلام‘ وی کہے نيں۔اک سلام دے چند اشعار نقل نيں
دل میں جگہ دے سوزِ مشیت گداز کو
تجھ کو اگر ہے خواہش فیضانِ زندگی
او محوِ نائے و نوش نظر کو بلند کر
دیکھی نہیں ہے تو نے ابھی شان زندگی
تو نے حیات کا ہمیں بخشا نیا نظام
حیدر کی جان اے شہِ مردانِ زندگی
مولاناسیداختر علی تلہری دی اصل دلچسپی نثر نگاری توں سی۔ان دی نگارشات وچ فلسفہ مذہب وچ ’ابتلائے عظیم‘(1925)، ’شہادت عظمیٰ‘ (1930)، ’مذہبی تصورات‘ (1953)، تے ’علوی تصورات‘(1954) شامل نيں۔ادبی نگارشات وچ ’تنقیدی شعور‘ (1957)، ’شعروادب‘ (1958) اور’مقالات تلہری‘ (1960) دے علاوہ معیاری ادبی جریداں خاص کرسرفراز،ادب، نگار، الحکیم وغیرہ وچ بہت سارے مضامین بکھرے پئے نيں۔جے انھاں اکٹھا کر دتا جائے توادب دے لئی کافی مفید ثابت ہوسکدے نيں۔
مولانا سید اختر علی تلہری اک غیر معمولی صلاحیت دے مالک سن ۔ انہاں دے لئی مشہور ایہ سی کہ اوہ ترقی پسند تحریک دے مخالفاں وچ نيں۔ جدوں کہ ایہ خیال درست نئيں اے۔ اصلاًوہ قدامت پسندی توں دور سن تے ادب دے تمام گوشےآں اُتے اک روشن فکر رکھدے سن ۔ انہاں دی طبیعت وچ اعتدال تھا۔اسی سبب انھاں افراط و تفریط توں دوری سی تے جے کوئی ادیب کسی مسئلے اُتے افراط و تفریط دا شکار ہوجائے، چاہے اوہ انہاں دا محبوب توں محبوب تر ادیب و شاعر ہی کیوں نہ ہو،اس اُتے اعتراض کرنے توں پِچھے نئيں ہٹتے سن ۔ ايسے لئی انہاں دے زیادہ تر مضامین دی کیفیت ادیباں دے افراط و تفریط دا جواب نيں۔ ايسے سلسلے دی اک کڑی انہاں دے مجموعہ مضامین ’تنقیدی شعور‘ دا مضمون ’حالی تے پیروی مغربی‘ اے۔ ’حالی تے پیروی مغربی‘ کافی اہم مضمون اے جس وچ اختر تلہری نے خواجہ الطاف حسین حالی دے مندرجہ ذیل شعر وچ ’پیروی مغربی‘ دی وضاحت وڈی خوبی دے نال دی اے ۔حالی دا مشہور زمانہ شعر
حالی ہن آؤپیروی مغربی کریں
بس اقتدائے مصحفی و میرکرچکے
اصل وچ اس شعر وچ لفظ ’پیروی مغربی‘ دے سلسلہ وچ 5 ستمبر 1948 دے صداقت (لکھنؤ )ماں پروفیسر احتشام حسین نے اک مضمون وچ لکھیا سی کہ’پیروی مغربی‘ توں مغربی ادب تے مغربی خیال دے سوا تے کوئی چیز مراد نئيں ہوسکدی۔ ايسے دے جواب وچ اختر تلہری نے اس خیال دی تردید دی تے وڈا ہی راسخ خیال اپنی دلیلاں دے نال رکھیا۔ اختر تلہری دا مننا اے کہ اس شعر وچ ’پیروی مغربی‘ توں مغربی خیال دی پیروی مرادنئيں اے بلکہ اک ایرانی نژاد صوفی شاعر شیريں تبریزی المتخلص بہ مغربی گذرا اے۔ اس شعر وچ حالی ايسے شاعرکی پیروی دی گل کررہے نيں۔ جدوں کہ مولانا اختر علی تلہری نے اس مضمون وچ مغربی شاعراں توں حالی دے متاثر ہونے دی وی گل مضمون دے شروع ہی وچ قبول کيتی اے۔ چنانچہ اوہ لکھدے نيں: ’’ مینوں اس بارے وچ ذرا وی شک نئيں اے کہ اپنی عمر دے آخری حصے وچ سر سید دے اثر توں حالی وی مغربی ادب و شعر توں اچھے خاصے متاثر ہوگئے سن ۔ انھاں نے اپنی شاعری دا محور بدل دیاتھا۔‘‘3
مولانا اختر علی تلہری ما پہلے دے اقرار نامے دے باوجود ’پیروی مغربی‘ توں مرادایرانی صوفی شاعر ’مغربی‘ دی ہی پیروی نوں مندے نيں۔ اس دے ثبوت وچ اوہ چند دلیلاں وی رکھدے۔ چنانچہ اوہ لکھدے نيں:
’’میں جتھے تک اس شعر دے انداز بیان، نشست لفظاں تے اسلوبِ خیال اُتے غور کردا ہاں مینوں اس دا یقین بڑھدا جاتاہے کہ حالی نے اس شعر وچ کوئی ایسی گل نئيں کہی اے جس دے سمجھنے دے لئی فلسفیانہ نظریات دا سہارا لینے دی ضرورت ہوئے بلکہ ایہ سیدھی سادی سی گل کہی اے کہ اسيں بوالہوسی دے سوندے توں جو کیفیتاں تے جذبے پھوٹتے نيں انھاں دی ترجمانی کردے رہے، آؤ ! ہن وارداتِ ہوس دی تصویر کشی توں کنارہ کرن تے اس عشق حقیقی دی دنیا وچ قدم رکھن جتھے پاکیزگی ذرّے ذرّے وچ لہراں لیندی اے۔ اس خیال وچ کوئی خاص شاعرانہ ندرت نئيں اے۔ عشق مجازی دے کاکل و گیسو وچ الجھے ہوئے بوہت سارے شاعراں وچ بوالہوسی نال نفرت پیدا ہوئی اے تے انھاں نے مختلف پیرایاں وچ اسنوں ادا کيتااے۔ اس شعر وچ تازگی اسلوب بیان دے راستے توں آئی اے۔ عشق مجازی دا نمائندہ مصحفی ومیر نوں قرار دیاگیا۔ اس لئی کہ انہاں دی شاعری دا غالب حصہ مجازی حسن وعشق دے زلف وگیسو ہی نوں الجھاندا تے سلجھاندا رہاہے تے عشق حقیقی دا نمائندہ ایران دے مشہور صوفی شاعر شیريں تبریزی المتخلص بہ مغربی نوں قرار دیاگیا۔ اس لئی کہ تصوف دے اک خاص الخاص نظریے دے آستانے اُتے اس دی شاعری دی جبین عقیدت ہمیشہ جھکی رہی۔‘‘4
اس سلسلہ دی دوسری توجیہہ وچ اختر تلہری دا خیال اے کہ جے اس شعر وچ ’پیروی مغربی‘ توں مغرب دی پیروی مان لی جائے تاں حالی جداں قادر الکلام شاعر اُتے نفسیاتی الجھن دے تحت غلط ترکیباں دے استعمال دا الزام آئے گااور ایسا حالی جداں شاعر نئيں کرسکدا۔ چنانچہ اوہ لکھدے نيں:
’’حالی دے مذکورہ بالا شعر دے اس ٹکڑے ’پیروی مغربی‘ وچ ’مغربی‘ توں مراد قطعاً ایران دا مشہور شاعر شیريں تبریزی ہی اے تے ایہ کوئی وڈا ادق معمائی مطلب وی نئيں اے۔ جو لوک ’مغربی‘ توں متعارف نيں انہاں دا ذہن فوراً اس طرف منتقل ہوئے گا، البتہ جولوک مغربی توں آشنا نئيں نيں، ہوسکدا اے کہ انہاں دا ذہن مغربی شاعر دی طرف منتقل نہ ہوئے مگر ايسے دے نال ایہ گل وی ضروری اے کہ جے انھاں اردو دے صرفی ونحوی نکات تے اس دی عبارتی ترتیب دے ڈھانچاں دے انداز توں واقفیت اے تاں انہاں دے سلیقۂ شعر فہمی نوں اس مقام اُتے ٹھٹک جانا چاہیے کیونجے حالی دا سا قادرالکلام شاعر ’پیروی مغرب‘ دی جگہ ’پیروی مغربی‘ استعمال نئيں کرسکدا۔‘‘5
اسی سلسلہ گفتگو وچ اختر تلہری حالی دے اردو لفظاں دے تصرفات دا دائرہ وسیع مندے ہوئے، انہاں دے تصرفات دے دائرے دی وی نشاندہی کردیندے نيں تاکہ کسی نوں کسی اعتبار دا کوئی شبہ باقی نہ رہ جائے۔چنانچہ ايسے سلسلہ تحریک وچ لکھدے نيں:
’’مولانا حالی دے نزدیک اردو دے تصرفات دا دائرہ چنگا خاصا وسیع اے مگر اس دے نال ایہ وی تاں اے کہ حالی انھاں غلط لفظاں دے استعمال کیتی اجازت دیندے نيں جو خاص وعام دونے زباناں اُتے جاری ہوجاواں۔
عوام تے جہلا دی بولی اُتے جو غلط لفظ جاری ہوگئے نيں انہاں دے جواز دے قائل نئيں نيں۔ ’مزاج‘ نوں ’مجاز‘۔ ’نسخہ‘ نوں ’ نخسہ‘ کہنا انہاں دے نزدیک وی غلط اے۔ ایسی حالت وچ اوہ ’مغرب‘ دی جگہ یا ’مغربی شاعری‘ دی جگہ ’مگربی‘ استعمال کرن،محال تاں نئيں لیکن بہت ہی مستعبد امر اے ۔‘‘6
’پیروی مغربی‘ دی تیسری تے آخری توجیہ وچ اختر تلہری نے ’مقدمہ دیوان‘ توں حالی دی ہی تحریر دا سہارا لیا اے جس وچ حالی نے سعدی، رومی، حافظ، عراقی، جامی، احمد جامی دے نال مغربی دا ذکرکردے ہوئے انہاں شاعر نوں عشق الٰہی دا راگ گانے والا تے اہل اللہ کہااے۔ ’مقدمہ دیوان‘کا اقتباس ایہ اے :
’’غزل نوں جنہاں لوکاں نے چمکایا تے مقبول خاص وعام بنایااے، ایہ اوہ لوک سن جو اج تک اہل اللہ تے صاحب باطن یا کم توں کم عشق الٰہی دا راگ گانے والے سمجھے جاندے نيں جداں سعدی، رومی، خسرو، حافظ، عراقی، مغربی، احمد جام تے جامی وغیرہم۔‘‘7
اقتباس بالا دے نقل کرنے دے بعد اختر تلہری لکھدے نيں کہ’’ جے اہل ذوق نظر ڈالاں گے تاں انھاں اس دے تسلیم کرنے وچ کوئی تامل نہ ہوئے گا کہ ’پیروی مغربی‘ توں مراد ’مغربی‘ شاعر ہی اے ۔‘‘
اختر تلہری دی تنقید نگاری وچ ادبی دیانت دا خاصہ اے۔ اوہ اپنیاں تحریراں وچ اعتدال نوں ہتھ توں جانے نئيں دیندے۔ان دیاں تحریراں ناقدین وچ اک نواں رنگ انقلاب بھرنے دا کم کردیاں نيں تے اک عالمانہ تے حکیمانہ ادبی شعور وی بخشتی نيں۔علی عباس حسینی انہاں دیاں تحریراں دے سلسلہ وچ لکھدے نيں:
’’ان دی تحریر وچ استدلال وتفکر انشا پردازی دی صوری خوبیاں توں چولی دامن دی طرح ہمکنار نيں۔ اوہ نويں نويں ترکیباں ایجاد کرنے تے اچھوتے فقرے تراشنے وچ ید طولیٰ رکھدے نيں۔ انہاں دا ادبی مذاق بہت ہی سلیم، سلجھا تے رچا ہويا اے۔ انہاں دی نقد دا پورا رنگ نکھرا، ستھرا، خالص، سچا، اُتے خلوص، مدلل، حق بین تے راست گوہے۔‘‘8
حوالے سودھو
- (1) انجمن وظیفہ سادات ومومنین رجسٹرڈ کا سلور جبلی نمبر ص104
- (2) شمیم مبارک: سخنوران شاہجہانپورص206)
- (3) اختر علی تلہری: تنقیدی شعور، ص 196
- (4) ایضاً، ص 197 (5) ایضاً، ص 198
- (6) ایضاً، ص 198 (7) ایضاً، ص 200
- (8) (علی عباس حسینی از مقدمہ ’شعروادب‘