احمد علی سہارن پوری

احمد علی محدّث سہارنپوری -

ﺷﮩﺮ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭ ﮐﮯ ﺟﺲ ﻋﻠﻤﯽ ﻭ ﺭﻭﺣﺎﻧﯽ ﺧﻤﯿﺮ ﺳﮯ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻭﺟﯿﮧ ﺍﻟﺪﯾﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭ ،ﻓﻘﯿﮧ ﺍﻻﺳﻼﻡ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﻌﺎﺩﺕ ﻋﻠﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼ ﺟﯿﺴﮯ ﺳﯿﻨﮑﮍﻭﮞ ﺍﮐﺎﺑﺮ ﺍﻣﺖ ﺍﻭﺭ ﺍﺳﺎﻃﻨﯽ ﻣﻠﺖ ﺍﻭﺭ ﺯﻋﻤﺎﺀ ﭘﯿﺪﺍﮨﻮﺋﮯ ،ﺍﺳﯽ ﻣﺘﺒﺮﮎ ﺧﻤﯿﺮ ﺳﮯ ﺧﻤﺨﺎﻧﮧٔ ﺷﺎﮦ ﺍﺳﺤﺎﻕ ﻣﺤﺪﺙ ﺩﮨﻠﻮﯼؒ ﮐﮯ ﺟﺮﻋﮧ ﻧﻮﺵ،ﺳﯿﺪ ﺍﻟﻄﺎﺋﻔﮧ ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻗﺪﺱ ﺣﺎﺟﯽ ﺍﻣﺪﺍﺩ ﺍﻟﻠﮧ ﻣﮩﺎﺟﺮﻣﮑﯽؒ ﮐﮯ ﺍﺳﺘﺎﺫ ﻣﺤﺪﺙ ﮐﺒﯿﺮ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺍﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﺪﺙ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼؒ 1225ﮪ؁ 1810ﺉ؁ ﻣﯿﮟ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭ ﻣﯿﮟ ﭘﯿﺪﺍﮨﻮﺋﮯ۔

ﻧﺎﻡ ﻭﻧﺴﺐ

ﺣﻀﺮﺕ ﻣﺤﺪﺙ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼ ؒ ،ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭ ﮐﮯ ﺍﯾﮏ ﺍﯾﺴﮯ ﺍﻧﺼﺎﺭﯼ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﮐﮯ ﭼﺸﻢ ﻭﭼﺮﺍﻍ ﺗﮭﮯ ﺟﻮ ﺍﭘﻨﯽ ﻣﻤﺘﺎﺯ ﻋﻠﻤﯽ،ﺩﯾﻨﯽ ،ﺭﻭﺣﺎﻧﯽ ﺍﻭﺭ ﻋﻈﯿﻢ ﺍﻟﻤﺮﺗﺒﺖ ﺷﺨﺼﯿﺎﺕ ﮐﯽ ﻭﺟﮧ ﺳﮯ ﻣﺸﮩﻮﺭ ﻭﻣﻌﺮﻭﻑ ﮨﮯ،ﺍٓﭖ ﮐﺎ ﺳﻠﺴﻠﮧٔ ﻧﺴﺐ ﺍﺳﯽ ﻃﺮﺡ ﮨﮯ۔ ’’ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺍﺣﻤﺪﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒ ﺍﻟﻠﮧ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻤﯿﻞ ﺑﻦ ﺷﯿﺦ ﺍﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﯿﺦ ﺑﺪﺭﺍﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﺭﺍﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ ﺷﯿﺦ ﺍﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺷﯿﺦ ﺟﻮﮨﺮ ﺍﻧﺼﺎﺭﯼؒ ( ﺧﻠﯿﻔﮧ ﺣﻀﺮﺕ ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪ ﺍﻟﻘﺪﻭﺱ ﮔﻨﮕﻮﮨﯽؒ۔

ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻭﺗﺮﺑﯿﺖ

ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً 18 ﺳﺎﻝ ﺗﮏ ﻟﮩﻮﻭﻟﻌﺐ ﺍﻭﺭ ﮐﺒﻮﺗﺮﺑﺎﺯﯼ ﻭﻏﯿﺮﮦ ﺧﺮﺍﻓﺎﺕ ﻣﯿﮟ ﻋﻤﺮ ﮔﺰﺍﺭﺩﯼ،ﺗﻌﻠﯿﻢ ﮐﯽ ﻃﺮﻑ ﮐﻮﺋﯽ ﺗﻮﺟﮧ ﻧﮩﯿﮟ ﺩﯼ ﺟﺲ ﮐﺎ ﻗﻠﻖ ﺍﻭﺭ ﺍﻧﺪﺭﻭﻧﯽ ﻃﻮﺭﭘﺮ ﻗﻠﺒﯽ ﺍﺣﺴﺎﺱ ﻣﻈﺎﮨﺮﻋﻠﻮﻡ( ﻭﻗﻒ ) ﮐﮯ ﺑﺎﻧﯽ ﻓﻘﯿﮧ ﺍﻟﻌﺼﺮ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻔﺘﯽ ﺳﻌﺎﺩﺕ ﻋﻠﯽؒ ﮐﻮ ﺑﮩﺖ ﺷﺪﺕ ﺳﮯ ﺗﮭﺎ ﭼﻨﺎﻧﭽﮧ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻔﺘﯽ ﺳﻌﺎﺩﺕ ﻋﻠﯽ ؒ ﻧﮯ ﺍﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﮐﮯ ﺫﺭﯾﻌﮧ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺍﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ؒﺳﮯ ﺍﯾﮏ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺴﺌﻠﮧ ﺭﺩﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮﺍﯾﺎ ﺍﺱ ﺷﺨﺺ ﻧﮯ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﺤﺪﺙ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼ ﺳﮯ ﻣﺴﺌﻠﮧ ﭘﻮﻧﭽﮭﺎ ﺗﻮ ﺍٓﭖ ﺟﻮﺍﺏ ﻧﮧ ﺩﮮ ﺳﮑﮯ ﺟﺲ ﭘﺮ ﺍﺱ ﺳﺎﺋﻞ ﻧﮯ ﻃﻨﺰ ﺍً ﮐﮩﺎ ﮐﮧ ﺷﮩﺮ ﮐﮯ ﺍﺗﻨﮯ ﺑﮍﮮ ﻋﻠﻤﯽ ﻭﺩﯾﻨﯽ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﮮ ﻣﯿﮟ ﺭﮦ ﮐﺮ ﺗﻤﮩﯿﮟ ﯾﮧ ﻣﺴﺌﻠﮧ ﻣﻌﻠﻮﻡ ﻧﮩﯿﮟ؟ﺍﺱ ﺑﺎﺕ ﺳﮯ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺍﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﺪﺙ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼ ﮐﮯ ﺩﻝ ﭘﺮ ﺳﺨﺖ ﭼﻮﭦ ﻟﮕﯽ ﺍﻭﺭ ﺍﭘﻨﯽ ﻋﻤﺮ ﮐﮯ ﺍﭨﮭﺎﺭﮦ ﺳﺎﻝ ﺑﺎﻟﮑﻞ ﺿﺎﺋﻊ ﮨﻮﺟﺎﻧﮯ ﮐﺎ ﺗﻨﺒﮧ ﮨﻮﺍ ﭼﻨﺎﻧﭽﮧ ﻟﮩﻮﻭﻟﺐ ﺍﻭﺭﮐﺒﺮﺗﺮﺑﺎﺯﯼ ﻭﻏﯿﺮﮦ ﭼﮭﻮﮌﮐﺮ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ ﮐﮯ ﻟﺌﮯ ﮐﮭﮍﮮ ﮨﻮﮔﺌﮯ ﺳﺐ ﺳﮯ ﭘﮩﻠﮯ ﻣﯿﺮﭨﮫ ﺗﺸﺮﯾﻒ ﻟﮯ ﮔﺌﮯ ﻭﮨﺎﮞ ﺣﻔﻆ ﻗﺮﺍٓﻥ ﮐﮯ ﺳﺎﺗﮫ ﺍﺑﺘﺪﺍﺋﯽ ﻓﺎﺭﺳﯽ ﮐﯽ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﯽ ،ﻣﯿﺮﭨﮫ ﮐﮯ ﺑﻌﺪ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭ ﻣﯿﮟ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﻌﺎﺩﺕ ﻋﻠﯽ ﻓﻘﯿﮧ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼؒ ﺳﮯ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﯽ ﺍﺑﺘﺪﺍﺋﯽ ﮐﺘﺐ ﭘﮍﮬﻨﮯ ﮐﺎ ﺷﺮﻑ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﯿﺎ ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻗﺪﺱ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻔﺘﯽ ﺍﻟٰﮩﯽ ﺑﺨﺶ ﻗﺪﺱ ﺳﺮﮦ ﮐﮯ ﭘﺎﺱ ﮐﺎﻧﺪﮬﻠﮧ ﭘﮩﻨﭽﮯ ﺍﻭﺭ ﺍﻥ ﮐﮯ ﺳﺎﻣﻨﮯ ﺯﺍﻧﻮﺋﮯ ﺗﻠﻤﺬﺗﮧ ﮐﯿﺎ،ﻭﮨﺎﮞ ﺯﯾﺎﺩﮦ ﻋﺮﺻﮧ ﻧﮧ ﮔﺰﺭﺍﺗﮭﺎ ﮐﮧ ﻣﻔﺘﯽ ﮐﺎ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﮨﻮﮔﯿﺎ9؎ ۔ﺗﻮ ﻋﻠﻢ ﮐﯽ ﺳﭽﯽ ﺗﮍﭖ ﺍﻭﺭ ﭘﯿﺎﺱ ﺩﮨﻠﯽ ﮐﮭﯿﻨﭻ ﮐﺮﻟﮯ ﮔﺌﯽ ﺟﮩﺎﮞ ﺍﺳﺘﺎﺫ ﺍﻟﮑﻞ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻤﻠﻮﮎ ﺍﻟﻌﻠﯽؒ ﮐﯽ ﻣﺤﻔﻞ ﺩﺭﺱ ﻗﺎﺋﻢ ﺗﮭﯽ ﺍﻭﺭ ﺩﻧﯿﺎﺋﮯ ﻋﻠﻢ ﻭﻋﺮﻓﺎﻥ ﮐﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﮦ ﮨﺴﺘﯿﺎﮞ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻋﻠﻮﻡ ﮐﮯ ﺳﺎﺗﮫ ﺭﻭﺣﺎﻧﯽ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﮭﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮﺭﮨﯽ ﺗﮭﯿﮟ۔ﺣﻀﺮﺕ ﻣﺤﺪﺙ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼؒ ﺑﮭﯽ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻤﻠﻮﮎ ﺍﻟﻌﻠﯽؒﮐﮯ ﺩﺭﯾﺎﺋﮯ ﻋﻠﻢ ﻣﯿﮟ ﻏﻮﻃﮧ ﺯﻧﯽ ﮐﺮﻧﮯ ﻟﮕﮯ،ﺍﯾﮏ ﻃﻮﯾﻞ ﻣﺪﺕ ﺗﮏ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻤﻠﻮﮎ ﺍﻟﻌﻠﯽؒ ﮐﮯ ﺩﺭﺑﺎﺭﮔﮩﺮﺑﺎﺭﻣﯿﮟ ﻋﻠﻤﯽ ﻭﺭﻭﺣﺎﻧﯽ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻭﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯿﮟ ﻣﺼﺮﻭﻑ ﺭﮨﮯ ﺍﺳﯽ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺳﯿﺪ ﺍﻟﻄﺎﺋﻔﮧ ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻗﺪﺱ ﺣﺎﺟﯽ ﺍﻣﺪﺍﺩﺍﻟﻠﮧ ﻣﮩﺎﺟﺮﻣﮑﯽؒ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻤﻠﻮﮎ ﺍﻟﻌﻠﯽ ؒ ﺳﮯ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮﻧﮯ ﮐﯿﻠﺌﮯ ﭘﮩﻨﭽﮯ ﭼﻨﺎﻧﭽﮧ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻤﻠﻮﮎ ﺍﻟﻌﻠﯽ ﻧﮯ ﺩﯾﮕﺮﮐﺘﺎﺑﯿﮟ ﺧﻮﺩﭘﮍﮬﺎﺋﯿﮟ ﻣﮕﺮﮔﻠﺴﺘﺎﮞ ﺳﻌﺪﯼ ﮐﺎ ﺳﺒﻖ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﺤﺪﺙ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼؒ ﮐﮯ ﺳﭙﺮﺩﮐﯿﺎﺣﺎﻻﻧﮑﮧ ﺍﺑﮭﯽ ﺣﻀﺮﺕ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮﺭﮨﮯ ﺗﮭﮯ ﺍﺱ ﻃﺮﺡ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﮐﮯ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺗﻌﻠﻢ ﮐﺎ ﺳﻠﺴﻠﮧ ﺑﮭﯽ ﺷﺮﻭﻉ ﮨﻮﮔﯿﺎ۔

ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺍﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽؒﻧﮯ ﺑﺨﺎﺭﯼ ﺷﺮﯾﻒ ﮐﺎ ﺍﮐﺜﺮ ﺣﺼﮧ ﺍﭘﻨﮯ ﺗﺎﯾﺎ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺎﮦ ﻭﺟﯿﮧ ﺍﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﺪﺙ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼؒ ﺳﮯ ﭘﮍﮬﺎ 3؎ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻭﺟﯿﮧ ﺍﻟﺪﯾﻦ ؒﮐﻮ ﻓﻘﮧ ﻭﺗﻔﺴﯿﺮ ﺍﻭﺭ ﺣﺪﯾﺚ ﻭﻏﯿﺮﮦ ﻣﯿﮟ ﻧﮩﺎﯾﺖ ﺩﺭﺟﮧ ﻣﮩﺎﺭﺕ ﺗﮭﯽ ﺍٓﭖ ﮐﮯ ﻓﺘﺎﻭﯼ ﻣﻌﺎﺻﺮﻋﻠﻤﺎﺀ ﮐﯽ ﻧﻈﺮﻭﮞ ﻣﯿﮟ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺍﻭﺭ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺗﮭﮯ ﺣﻀﺮﺕ ﺷﺎﮦ ﻣﺤﻤﺪ ﺍﺳﺤﺎﻕ ﺩﮨﻠﻮﯼؒ ﺍٓﺏ ﮐﮯ ﻓﺘﺎﻭﯼ ﮐﻮ ﺧﺎﺹ ﺍﮨﻤﯿﺖ ﺩﯾﺘﮯ ﺗﮭﮯ ﺍٓﭖ ﮐﮯ ﺍﺳﺎﺗﺬﮦ ﻣﯿﮟ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻔﺘﯽ ﺍﻟٰﮩﯽ ﺑﺨﺶ ﮐﺎﻧﺪﮬﻠﻮﯼؒ ﺑﮭﯽ ﮨﯿﮟ۔

ﺩﮨﻠﯽ ﮐﮯ ﻗﯿﺎﻡ ﮐﮯ ﺩﺭﺍﻥ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺎﮦ ﻣﺤﻤﺪ ﺍﺳﺤﺎﻕ ﻣﺤﺪﺙ ﺩﮨﻠﻮﯼؒ ﻣﮑۃ ﺍﻟﻤﮑﺮﻣﮧ ﮨﺠﺮﺕ ﻓﺮﻣﺎﮔﺌﮯ ﺟﺲ ﮐﯽ ﻭﺟﮧ ﺳﮯ ﺍٓﭖؒ ﺳﮯ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﮦ ﮐﺎ ﻣﻮﻗﻊ ﻧﮧ ﻣﻞ ﺳﮑﺎ ﺟﺲ ﮐﺎ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﺤﺪﺙ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼؒ ﮐﻮ ﻧﮩﺎﯾﺖ ﺩﺭﺟﮧ ﺍﺣﺴﺎﺱ ﺍﻭﺭ ﻗﻠﻖ ﺗﮭﺎ ﭼﻨﺎﻧﭽﮧ ﺍﭘﻨﮯ ﺍﺳﺘﺎﺫﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻤﻠﻮﮎ ﺍﻟﻌﻠﯽؒ ﮐﯽ ﺭﻓﺎﻗﺖ ﻣﯿﮟ ﻣﮑۃ ﺍﻟﻤﮑﺮﻣﮧ ﺗﺸﺮﯾﻒ ﻟﮯ ﮔﺌﮯ ﺍﻭﺭ ﺣﻀﺮﺕ ﺷﺎﮦ ؒ ﮐﮯ ﭘﺎﺱ ﺍﯾﮏ ﺳﺎﻝ ﺳﮯ ﮐﭽﮫ ﺯﺍﺋﺪ ﻋﺮﺻﮧ ﺭﮦ ﮐﺮ ﺻﺤﺎﺡ ﺳﺘﮧ ﮐﺎﺩﺭﺱ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﯿﺎ ﺍﻭﺭ ﺍﺳﯽ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺣﺞ ﺑﯿﺖ ﺍﻟﻠﮧ ﮐﯽ ﺳﻌﺎﺩﺕ ﺑﮭﯽ ﻧﺼﯿﺐ ﮨﻮﺋﯽ۔ﻣﮑۃ ﺍﻟﻤﮑﺮﻣﮧ ﻣﯿﮞﺤﻀﺮﺕ ﻣﺤﺪﺙ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼؒ ﮐﮯ ﻣﻌﻤﻮﻻﺕ ﻣﯿﮟ ﺳﮯ ﯾﮧ ﺗﮭﺎ ﮐﮧ ﻓﺠﺮ ﮐﮯ ﺑﻌﺪﺳﮯ ﻇﮩﺮﺗﮏ ﺍﺣﺎﺩﯾﺚ ﮐﯽ ﮐﺘﺎﺑﻮﮞ ﮐﻮ ﻧﻘﻞ ﻓﺮﻣﺎﺗﮯ ﺗﮭﮯ ﺍﻭﺭ ﻇﮩﺮﮐﮯ ﺑﻌﺪ ﺳﮯ ﺣﻀﺮﺕ ﺷﺎﮦؒ ﮐﯽ ﻣﺠﻠﺲ ﺩﺭﺱ ﻣﯿﮟ ﺣﺎﺿﺮﮨﻮﺗﮯ ﺗﮭﮯ ﺍﺳﯽ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﯿﮟ ﺻﺤﺎﺡ ﺳﺘﮧ ﮐﻮﻣﮑﻤﻞ ﻓﺮﻣﺎﯾﺎ۔

1261ﮪ؁ ﻣﯿﮟ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺳﮯ ﻓﺮﺍﻏﺖ ﺍﻭﺭ ﺣﻀﺮﺕ ﺷﺎﮦ ؒﺳﮯ ﺧﺪﻣﺖِ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺮﯾﻒ ﮐﯽ ﺳﻨﺪ ﻭﺟﺎﺯﺕ ﻋﻄﺎﮨﻮﺋﯽ 5؎ﭘﮭﺮ ﻭﮨﺎﮞ ﺳﮯ ﮨﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻥ ﺗﺸﺮﯾﻒ ﻻﮐﺮ ﺩﮨﻠﯽ ﻣﯿﻦ ﻗﯿﺎﻡ ﻓﺮﻣﺎﯾﺎ ﺍﻭﺭ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮﯼ ﮐﯽ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﮐﮯ ﺳﺎﺗﮫ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﯽ ﺍﻋﻠﯽٰ ﮐﺘﺐ ﺑﺨﺎﺭﯼ،ﻣﺴﻠﻢ،ﺗﺮﻣﺬﯼ،ﺍﺑﻮﺩﺍﺋﻮﺩ،ﻣﺸﮑﻮٰ ﺍﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ ﻭﻏﯿﺮﮦ ﮐﯽ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺣﻮﺍﺷﯽ ﺍﻭ ﺗﻌﻠﯿﻖ ﮐﯽ ﻃﺮﻑ ﻣﺘﻮﺟﮧ ﮨﻮﺋﮯ ﭘﮭﺮ ﺍﻥ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺷﺪﮦ ﮐﺘﺎﺑﻮﮞ ﮐﯽ ﻃﺒﺎﻋﺖ ﮐﯿﻠﺌﮯ ﭘﺮﯾﺲ ﺧﺮﯾﺪﺍ ﺟﻮ ’’ ﻣﻄﺒﻊ ﺍﺣﻤﺪﯼ ‘‘ ﺳﮯ ﻣﺸﮩﻮﺭ ﻭﻣﻌﺮﻭﻑ ﮨﻮﺍ۔ﺍﺱ ﻣﻄﺒﻊ ﻧﮯ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﯽ ﺑﮯ ﻣﺜﺎﻝ ،ﻧﺎﻗﺎﺑﻞ ﻓﺮﺍﻣﻮﺵ ﺧﺪﻣﺎﺕ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﺩﯼ ﮨﯿﮟ۔

ﺧﺪﻣﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺮﯾﻒ

ﺣﻀﺮﺕ ﻣﺤﺪﺙ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼؒ ﮐﯽ ﺯﻧﺪﮔﯽ ﮐﺎ ﺳﺐ ﺳﮯ ﺍﮨﻢ، ﻣﻤﺘﺎﺯ ﺍﻭﺭ ﻣﻌﯿﺎﺭﯼ ﮐﺎﺭﻧﺎﻣﮧ ﯾﮧ ﮨﮯ ﮐﮧ ﺍٓﭖ ﻧﮯ ﮐﺘﺐ ﺧﺎﻧﮧ ﮐﺎ ﻭﮦ ﮐﺎﻡ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﺩﯾﺎ ﺟﻮ ﺻﺪﯾﻮﮞ ﺳﺎﻝ ﺳﮯ ﺍﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﮧ ﭘﺮ ﻗﺮﺽ ﭼﻼ ﺍٓﺭﮨﺎ ﺗﮭﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﺍٓﭖ ﻧﮯ ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﯽ ﻧﮩﺎﯾﺖ ﻣﺤﻨﺖ، ﻣﺸﻘﺖ، ﺑﺎﺭﯾﮏ ﺑﯿﻨﯽ، ﻋﺮﻕ ﺭﯾﺰﯼ، ﺩﻗﺖ ﻧﻈﺮﯼ ﺍﻭﺭ ﻏﺎﯾﺖ ﺍﮨﺘﻤﺎﻡ ﺳﮯ ﻧﮧ ﺻﺮﻑ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﯽ ﺑﻠﮑﮧ ﺍﻥ ﮐﯽ ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻋﻤﺪﮦ ﺣﻮﺍﺷﯽ ﺑﮯ ﻣﺜﺎﻝ ﺑﯿﻦ ﺍﻟﺴﻄﻮﺭ ﺑﮭﯽ ﺭﻗﻢ ﻓﺮﻣﺎﺋﮯ ﭼﻨﺎﻧﭽﮧ ﺑﺨﺎﺭﯼ ﺷﺮﯾﻒ ،ﺗﺮﻣﺬﯼ ﺷﺮﯾﻒ،ﻣﺸﮑﻮٰۃ ﺍﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ ﭘﺮ ﻧﮩﺎﯾﺖ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﮧ،ﻓﺎﺿﻼﻧﮧ ﺍﻭﺭ ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﮧ ﺣﻮﺍﺷﯽ ﺛﺒﺖ ﻓﺮﻣﺎﺋﮯ ﺍﻭﺭ ﺍﻥ ﮐﯽ ﺍﻏﻼﻁ ﮐﯽ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺎ ﻓﺮﯾﻀﮧ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﺩﯾﺎ،ﻣﺴﻠﻢ ﺷﺮﯾﻒ ﮐﯽ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﮯ ﺑﻌﺪ ﮨﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻥ ﻣﯿﮟ ﺳﺐ ﺳﮯ ﭘﮩﻠﯽ ﻣﺮﺗﺒﮧ ﺷﺮﺡ ﻧﻮﻭﯼ ﮐﮯ ﺳﺎﺗﮫ ﺍﭘﻨﮯ ﻣﻄﺒﻊ ﺳﮯ ﺷﺎﺋﻊ ﮐﯿﺎ ،ﺍﺑﻮ ﺩﺍﺋﻮﺩ ﺷﺮﯾﻒ ﮐﯽ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﮯ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﮐﺌﯽ ﻗﺪﯾﻢ ﻧﺴﺨﻮﮞ ﮐﻮ ﺳﺎﻣﻨﮯ ﺭﮐﮭﺎ،ﺑﺨﺎﺭﯼ ﺷﺮﯾﻒ ﮐﺎ ﺣﺎﺷﯿﮧ ﺍٓﭖ ﮐﮯ ﺗﻤﺎﻡ ﺣﺎﺷﯿﻮﮞ ﺍﻭﺭ ﮐﺎﻭﺷﻮﮞ ﻣﯿﮟ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﮯ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﮐﺴﯽ ﻗﺪﯾﻢ ﻧﺴﺨﻮﮞ ﮐﻮ ﺳﺎﻣﻨﮯ ﺭﮐﮭﺎ،ﺑﺨﺎﺭﯼ ﺷﺮﯾﻒ ﮐﺎ ﺣﺎﺷﯿﮧ ﺍٓﭖ ﮐﮯ ﺗﻤﺎﻡ ﺣﺎﺷﯿﻮﮞ ﺍﻭﺭ ﮐﺎﻭﺷﻮﮞ ﻣﯿﮟ ﺍﮨﻤﯿﺖ ﮐﺎ ﺣﺎﻣﻞ ﮨﮯ ﺟﺲ ﻣﯿﮟ ﻏﯿﺮ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﮐﺎﻭﺵ ﺳﮯ ﮐﺎﻡ ﻟﯿﺎ،ﻣﺘﻌﺪﺩ ﻋﻠﻤﺎﺀ ﺍﻭﺭ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮﯼ ﮐﮯ ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ ﻭ ﻣﺎﮨﺮﯾﻦ ﺳﮯ ﻣﺪﺩ ﻟﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺩﺱ ﺳﺎﻝ ﺳﮯ ﺯﯾﺎﺩﮦ ﻋﺮﺻﮧ ﺍﺳﯽ ﺑﺨﺎﺭﯼ ﺷﺮﯾﻒ ﮐﯽ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯿﮟ ﻟﮓ ﮔﯿﺎ ﻟﯿﮑﻦ ﺟﺐ ﻃﺒﻊ ﮨﻮ ﮐﺮ ﻣﻨﻈﺮ ﻋﺎﻡ ﭘﺮ ﺍٓﺋﯽ ﺗﻮ ﺑﮍﮮ ﺑﮍﮮ ﻋﻠﻤﺎﺀ ﺍٓﭖؒ ﮐﯽ ﺩﻗﺖ ﻧﻈﺮﯼ ﮐﮯ ﻗﺎﺋﻞ ﮨﻮﻧﮯ ﭘﺮ ﻣﺠﺒﻮﺭ ﮨﻮﺋﮯ ،ﮨﺮ ﭼﮩﺎﺭ ﺟﺎﻧﺐ ﺳﮯ ﭘﺬﯾﺮﺍﺋﯽ ﮐﯽ ﮔﺌﯽ ﺍﻭﺭ ﺍٓﭖ ﮐﯽ ﺍﺱ ﺧﺪﻡ ﮐﻮ ﻋﻮﺍﻡ ﻭ ﺧﻮﺍﺹ ﻧﮯ ﺍﺗﻨﺎ ﺳﺮﺍﮨﺎ ﮐﮧ ﺩﻧﯿﺎ ﮐﮯ ﭼﭙﮧ ﭼﭙﮧ ﻣﯿﮟ ﺟﮩﺎﮞ ﺟﮩﺎﮞ ﻋﻠﻮﻡ ﻧﺒﻮﯼ ﮐﯽ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﮨﻮﺗﯽ ﮨﮯ ﻭﮨﺎﮞ ﻭﮨﺎﮞ ﻣﻈﺎﮨﺮ ﻋﻠﻮﻡ ﮐﮯ ﻣﮩﺘﻤﻢ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺍﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ؒ ﻧﮑﺘﮧ ﺍٓﻓﺮﯾﻨﯽ ،ﺣﺬﺍﻗﺖ ﻭﻣﮩﺎﺭﺕ، ﺍٓﭖ ﮐﮯ ﻋﻠﻮﻡ ﮐﯽ ﺭﻓﻌﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮﯼ پر ﮐﺎﻣﻞ ﺩﺳﺘﺮﺱ ﮨﻮﻧﮯ ﮐﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻭ ﺳﺘﺎﺋﺶ ﮐﯽ ﺟﺎﺗﯽ ﮨﮯ ﺍﻭﺭ ﺍﻧﺸﺎﺀ ﺍﻟﻠﮧ ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻡ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺨﺎﺭﯼ ﺷﺮﯾﻒ ﮐﮯ ﺳﺎﺗﮫ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﺤﺪﺙ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼ ﺍﻭﺭ ﻣﻈﺎﮨﺮ ﻋﻠﻮﻡ ﮐﺎ ﻧﺎﻡ ﺭﻭﺷﻦ ﺭﮨﮯ ﮔﺎ ﺟﺲ ﭘﺮ ﺑﺠﺎ ﻃﻮﺭ ﭘﺮ ﻣﻈﺎﮨﺮ ﻋﻠﻮﻡ ﮐﻮ ﮨﻤﯿﺸﮧ ﻧﺎﺯ ﺭﮨﺎ ﮨﮯ۔

ﻏﺮﺽ ﺍﻥ ﺗﻤﺎﻡ ﮐﺘﺎﺑﻮﮞ ﮐﯽ ﻏﺎﺋﺮﺍﻧﮧ ﻭ ﻣﺎﮨﺮﺍﻧﮧ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻭ ﺗﺤﺸﯿﮧ ﮐﮯ ﺑﻌﺪ ﺑﮍﮮ ﺍﮨﺘﻤﺎﻡ ﺳﮯ ﭼﮭﭙﻮﺍﯾﺎ ﻃﺒﺎﻋﺖ ﮐﮯ ﺑﻌﺪ ﺑﮭﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻭ ﺗﻔﺘﯿﺶ ﻣﯿﮟ ﻟﮕﮯ ﺭﮨﮯ ،ﭘﮩﻠﮯ ﺍﻭﺭ ﺩﻭﺳﺮﮮ ﺍﯾﮉﯾﺸﻦ ﮐﮯ ﺑﻌﺪ ﺗﯿﺴﺮﮮ ﺍﯾﮉﯾﺸﻦ ﮐﮯ ﻭﻗﺖ ﺳﺎﺑﻘﮧ ﺍﯾﮉﯾﺸﻨﻮﮞ ﮐﯽ ﺍﻏﻼﻁ ﮐﻮ ﺩﻭﺭ ﮐﯿﺎ، ﺭﺟﺎﻝ ﮐﮯ ﺍﻧﺴﺎﺏ ﺍﻭﺭ ﮐُﻨﯽ ﮐﺎﻣﻔﯿﺪ ﺍﺿﺎﻓﮧ ﻓﺮﻣﺎﯾﺎ ﺍﻭﺭ 1867ﺉ؁ ﻣﯿﮟ ﺗﯿﺴﺮﺍ ﺍﯾﮉﯾﺸﻦ ﻣﻨﻈﺮ ﻋﺎﻡ ﭘﺮ ﺍٓﯾﺎ۔ ﻣﺬﮐﻮﺭﮦ ﻻﺯﻭﺍﻝ ﻭ ﻻﺟﻮﺍﺏ ﺧﺪﻣﺎﺕ ﮐﮯ ﺳﺎﺗﮫ ﺳﺎﺗﮫ ﺍٓﭖ ﻧﮯ ﺩﻭﺳﺮﯼ ﮐﺘﺐ ﺑﮭﯽ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﻓﺮﻣﺎﺋﯽ ﮨﯿﮟ ﺟﻦ ﻣﯿﮟ ﺍﯾﮏ ﮐﺘﺎﺏ ﻗﺮﺍٔﺕ ﺧﻠﻒ ﺍﻻﻣﺎﻡ ﺳﮯ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯿﮟ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﮐﯽ ﺟﺲ ﮐﺎ ﻧﺎﻡ ’’ ﺍﻟﺪﻟﯿﻞ ﺍﻟﻘﻮﯼ ﻋﻠﯽ ﺗﺮﮎ ﻗﺮﺍٔۃ ﺍﻟﻤﻘﺘﺪﯼ ‘‘ ﮨﮯ 1854ﺉ؁ ﻣﯿﮟ ﺩﮨﻠﯽ ﺳﮯ ﺷﺎﺋﻊ ﮨﻮﺋﯽ ﭘﮭﺮ ﺍﺱ ﮐﮯ ﻓﯿﺾ ﮐﻮ ﻣﺰﯾﺪ ﻋﺎﻡ ﮐﺮﻧﮯ ﮐﯿﻠﺌﮯ ﺍٓﭖ ﻧﮯ ﺍﺱ ﮐﺘﺎﺏ ﮐﺎ ﺍُﺭﺩﻭ ﻣﯿﮟ ﺗﺮﺟﻤﮧ ﮐﯿﺎ ﺟﻮ 1878ﺉ؁ ﻣﯿﮟ ﻃﺒﻊ ﮨﻮ ﮐﺮ ﻣﻘﺒﻮﻝ ﮨﻮﺋﯽ؎۔

ﺍٓﭖؒ ﮐﻮ ﻓﻘﮧ ﺣﻨﻔﯽ ﭘﺮ ﻣﮑﻤﻞ ﻋﺒﻮﺭ ﺗﮭﺎ ﺍٓﭖ ﮐﮯ ﻓﺘﺎﻭﯼٰ ﻧﮩﺎﯾﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮ، ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺍﻭﺭ ﻣﻌﺎﺻﺮﯾﻦ ﮐﯽ ﻧﻈﺮﻭﮞ ﻣﯿﮟ ﺧﺎﺹ ﺍﮨﻤﯿﺖ ﺗﮭﯽ۔ ﭘﺮﯾﺲ ﺿﺒﻂ ﮨﻮ ﮔﯿﺎ

ﺣﻀﺮﺕ ﻣﺤﺪﺙ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼؒ ﻧﮯ ﺭﻣﻀﺎﻥ 1273ﮪ؁ ( 1857ﺉ؁ ) ﺗﮏ ﺩﮨﻠﯽ ﻣﯿﮟ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﯽ ﺑﮯ ﻣﺜﺎﻝ ﻋﻠﻤﯽ ﺧﺪﻣﺎﺕ کے ﺴﺎﺗﮫ ﺩﺭﺱ ﻭ ﺗﺪﺭﯾﺲ ﮐﺎ ﺳﻠﺴﻠﮧ ﺟﺎﺭﯼ ﺭﮐﮭﺎ ﻟﯿﮑﻦ 1857ﺉ؁ ﮐﮯ ﺧﻮن چکاﮞ ﻓﺴﺎﺩﺍﺕ ﮐﺎ ﻻﻣﺘﻨﺎﮨﯽ ﺳﻠﺴﻠﮧ ﺟﺲ ﻧﮯ ﭘﻮﺭﮮ ﮨﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻥ ﺑﺎﻟﺨﺼﻮﺹ ﺩﮨﻠﯽ ﮐﻮ تہﻭﺑﺎﻻ ﺍﻭﺭ ﺯﯾﺮﻭﺯﺑﺮ ﮐﺮ ﮐﮯ ﺭﮐﮫ ﺩﯾﺎ ﺗﮭﺎ ﺩﮨﻠﯽ ﮐﮯ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻮﮞ ﭘﺮ ﺗﺸﺪﺩ ﻭ ﻇﻠﻢ ﮐﮯ ﺟﻮ ﭘﮩﺎﮌ ﺗﻮﺭﮮ ﮔﺌﮯ ﻭﮦ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﮐﺎ ﺳﯿﺎﮦ ﺗﺮﯾﻦ ﺑﺎﺏ ﮨﮯ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻮﮞ ﮐﺎ ﻗﺘﻞ ﻋﺎﻡ ﮐﯿﺎ ﮔﯿﺎ ،ﮨﺰﺍﺭﻭﮞ ﺑﮯ ﻗﺼﻮﺭﻭﮞ ﮐﻮ ﺧﻨﺰﯾﺮ ﮐﯽ ﮐﮭﺎﻟﻮﮞ ﻣﯿﮟ ﺑﮭﺮ ﮐﺮ ﻧﺬﺭِ ﺍٓﺗﺶ ﮐﯿﺎ ﮔﯿﺎ ﭼﻮّﻥ ﮨﺰﺍﺭ ﻋﻠﻤﺎﺀ ﮐﻮ ﭘﮭﺎﻧﺴﯿﺎﮞ ﺩﯼ ﮔﺌﯿﮟ ،ﺗﯿﻦ ﻻﮐﮫ ﻗﺮﺍٓﻥ ﮐﮯ ﻧﺴﺨﮯ ﺟﻼ ﮐﺮ ﺟﻤﻨﺎ ﮐﮯ ﺣﻮﺍﻟﮯ ﮐﺮﺩﯾﺎ ﮔﯿﺎ ،ﮨﺰﺍﺭﻭﮞ ﺯﻧﺪﮦ ﻟﻮﮔﻮﮞ ﮐﻮ ﺑﺎﻧﺪﮪ ﮐﺮ ﺩﺭﯾﺎ ﺑﺮﺩ ﮐﯿﺎ ﮔﯿﺎ ،ﻣﻌﺼﻮﻡ ﻣﺎﺋﻮﮞ ﺑﮩﻨﻮﮞ ﺍﻭﺭ ﻋﻔﺖ ﻣﺎٓﺏ ﺑﯿﭩﯿﻮﮞ ﮐﻮ ﺳﻔﯿﺪ ﻓﺎﻡ ﺩﺭﻧﺪﻭﮞ ﺍﻭﺭ ﺑﺸﮑﻞ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺷﯿﻄﺎﻧﻮﮞ ﻧﮯ ﺍﭘﻨﯽ ﮨﻮﺱ ﮐﺎ ﻧﺸﺎﻧﮧ ﺑﻨﺎ ﮐﺮ ﺍﻧﮩﯿﮟ ﮔﻮﻟﯿﻮﮞ ﺳﮯ ﺑﮭﻮﻥ ﺩﯾﺎ ،ﺳﯿﻨﮑﮍﻭﮞ ﻋﻔﺖ ﻣﺎٓﺏ ﻣﺎﺋﻮﮞ ﺍﻭﺭ ﺑﮩﻨﻮﮞ ﻧﮯ ﺍﭘﻨﯽ ﻋﺼﻤﺖ ﮐﯽ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻭ ﺻﯿﺎﻧﺖ ﺍﻭﺭ ﺍﭘﻨﮯ ﭘﺎﮎ ﻭﺻﺎﻑ ﺩﺍﻣﻦ ﮐﻮ ﺩﺍﻏﺪﺍﺭ ﮨﻮﻧﮯ ﺳﮯ ﺑﭽﺎﻧﮯ ﮐﯽ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻨﻮﯾﮟ ﺍﻭﺭ ﺩﺭﯾﺎﻣﯿﮟ ﮐﻮﺩ ﮐﺮ ﺟﺎﻥ ﺩﯾﺪﯼ، ﭼﻨﺎﻧﭽﮧ ﺑﻌﺾ ﮐﻨﻮﯾﮟ ﺍﯾﺴﯽ ﻣﻌﺼﻮﻡ ﻣﺮﯾﻤﻮﮞ ﮐﯽ ﻻﺷﻮﮞ ﺳﮯ ﺑﮭﺮ ﮔﺌﮯ ﺗﮭﮯ، ﻋﺎﻡ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻮﮞ ﮐﯽ ﺍﻣﻼﮎ ﺍﻭﺭ ﺟﺎﺋﺪﺍﺩﻭﮞ ﮐﻮ ﮨﮍﭖ ﮐﺮﻧﮯ ﮐﮯ ﺳﺎﺗﮫ ﺳﺎﺗﮫ ﺍﻥ ﮐﮯ ﻣﮑﺎﻧﺎﺕ ﮐﻮ ﻧﺬﺭِ ﺍٓﺗﺶ ﮐﯿﺎ ﮔﯿﺎ ﻏﺮﺽ ﺩﮨﻠﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻮﮞ ﮐﯿﻠﺌﮯ ﻣﻘﺘﻞ ﺑﻦ ﭼﮑﺎ ﺗﮭﺎ ﺍﯾﺴﯽ ﺻﻮﺭﺕ ﻣﯿﮟ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺍﭘﻨﯽ ﺟﺎﻥ ﺑﭽﺎ ﮐﺮ ﺩﮨﻠﯽ ﺳﮯ ﮨﺠﺮﺕ ﮐﺮ ﺭﮨﮯ ﺗﮭﮯ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺍﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ؒ ﻣﺤﺪﺙ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭﯼ ﺑﮭﯽ ﺑﮍﯼ ﻣﺸﮑﻞ ﺳﮯ ﺩﮨﻠﯽ ﺳﮯ ﮨﺠﺮﺕ ﭘﺮ ﻣﺠﺒﻮﺭ ﮨﻮﺋﮯ، ﺍٓﭖ ﮐﺎ ﺗﺎﺭﯾﺨﯽ ﭘﺮﯾﺲ ﻋﯿﺴﺎﺋﯽ ﺩﺭﻧﺪﻭﮞ ﮐﮯ ﺟﺒﺮ ﻭ ﺗﺸﺪﺩ ﮐﺎ ﺷﮑﺎﺭ ﮨﻮ ﮔﯿﺎ، ﭼﻨﺎﻧﭽﮧ ﺩﮨﻠﯽ ﺳﮯ ﺳﮩﺎﺭﻧﭙﻮﺭ ﺗﺸﺮﯾﻒ ﻻﺋﮯ ﺍﻭﺭ ﮈﯾﮍﮪ ﺩﻭﺳﺎﻝ ﺗﮏ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﯽ ﺧﺪﻣﺖ ﺍﻭﺭ ﺩﺭﺱ ﺩﯾﻨﮯ ﻣﯿﮟ ﻣﺼﺮﻭﻑ ﺭﮨﮯ ،ﭘﮭﺮ ﻣﯿﺮﭨﮫ ﮐﮯ ﻣﺸﮩﻮﺭ ﺭﺋﯿﺲ ﺷﯿﺦ ﺍﻟٰﮩﯽ ﺑﺨﺶ6؎ ﻻﻝ ﮐﺮﺗﯽ ﮐﮯ ﯾﮩﺎﮞ ﭘﺎﻧﭻ ﺳﻮ ﺭﻭﭘﮯ ﻣﺎﮨﻮﺍﺭ ﻣﻼﺯﻣﺖ ﺍﺧﺘﯿﺎﺭ ﮐﺮﻟﯽ۔

ﺭﺋﯿﺲ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﮩﺖ ﺑﮍﮮ ﺗﺎﺟﺮ ﺗﮭﮯ ﭘﺸﺎﻭﺭ ﺳﮯ ﮐﻠﮑﺘﮧ ﺗﮏ ﺗﻤﺎﻡ ﭼﺎﺋﻮﻧﯿﻮﮞ ﻣﯿﮟ ﺳﺎﻣﺎﻥ ﭘﮩﻨﭽﺎﻧﮯ ﮐﺎ ﭨﮭﯿﮑﮧ ﺍٓﭖ ﮨﯽ ﮐﮯ ﭘﺎﺱ ﺗﮭﺎ ﭼﻨﺎﻧﭽﮧ ﮐﻠﮑﺘﮧ ﺍﻭﺭ ﻣﻀﺎﻓﺎﺕ ﻣﯿﮟ ﺭﺋﯿﺲ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﮯ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺍﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺻﺎﺣﺐؒ ﮐﻮ ﻣﻘﺮﺭ ﮐﯿﺎ ﺍﺳﯽ ﺳﻠﺴﻠﮧ ﻣﯿﮟ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ 9؍10؍ﺳﺎﻝ ﺗﮏ ﮐﻠﮑﺘﮧ ﻣﯿﮟ ﻗﯿﺎﻡ ﺭﮨﺎ،ﻭﮨﺎﮞ ﺑﮭﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮﯼ ﮐﯽ ﺗﺪﺭﯾﺲ ﮐﺎﺳﻠﺴﻠﮧ ﭼﻠﺘﺎ ﺭﮨﺎ ﺍﻭﺭ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮﯼ ﮐﮯ ﺷﺎﺋﻘﯿﻦ ﻓﯿﺾ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮﺗﮯ ﺭﮨﮯ۔

ﺍﺳﯽ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺣﺞ ﺑﯿﺖ ﺍﻟﻠﮧ ﮐﯿﻠﺌﮯ ﺗﺸﺮﯾﻒ ﻟﮯ ﮔﺌﮯ ﻭﮨﺎﮞ ﻋﻠﻤﺎﺀ ﺩﯾﻮﺑﻨﺪ ﮐﮯ ﺭﻭﺣﺎﻧﯽ ﭘﯿﺸﻮﺍ، ﺳﯿﺪ ﺍﻟﻄﺎﺋﻔﮧ ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻗﺪﺱ ﺣﺎﺟﯽ ﺍﻣﺪﺍﻟﻠﮧ ﻣﮩﺎﺟﺮ ﻣﮑﯽ ﺗﮭﺎﻧﻮﯼؒ قیاﻡ ﭘﺬﯾﺮ ﺗﮭﮯ ،ﺍٓﭖؒ ﺳﮯ ﺟﺐ ﻣﻼﻗﺎﺕ ﮨﻮﺋﯽ ﺗﻮ ﺣﺎﺟﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﮯ ﻓﺮﻣﺎﯾﺎ ﮐﮧ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻤﻠﻮﮎ علی ﻧﮯ ﮔﻠﺴﺘﺎﮞ ﮐﺎ ﺳﺒﻖ ﺍٓﭖ ﮐﮯ ﺳﭙﺮﺩ ﮐﯿﺎ ﺗﮭﺎ ﺍﺱ ﻟﺤﺎﻅ ﺳﮯ ﺍٓﭖ ﻣﯿﺮﮮ ﺍﺳﺘﺎﺫ ﮨﯿﮟ ﻣﮕﺮ ﺍﯾﮏ ﺑﺎﺕ ﺍٓﭖ ﺳﮯ ﻋﺮﺽ ﮐﺮﻭﮞﮔﺎ ﮐﮧ ﺍٓﭖ ﻧﮯ ﺟﻮ ﺭﺋﯿﺲ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﯽ ﻣﻼﺯﻣﺖ ﺍﺧﺘﯿﺎﺭ ﮐﯽ ﮨﮯ ﯾﮧ ﺍﭼﮭﺎ ﻧﮩﯿﮟ ﻟﮕﺘﺎ، ﺍٓﭖ ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻠﻢ ﮨﯿﮟ، ﭼﺎﮨﺌﮯ ﺗﻮ ﯾﮧ ﺗﮭﺎ ﮐﮧ ﺍٓﭖ ﺣﺎﮐﻢ ﺍﻭﺭ ﻭﮦ ﻣﺤﮑﻮﻡ ﮨﻮﮞ ﺟﺐ ﮐﮧ ﯾﮩﺎﮞ ﻣﻌﺎﻣﻠﮧ ﺍﺱ ﮐﮯ ﺑﺮﻋﮑﺲ ﮨﮯ ﺍﺱ ﻟﺌﮯ ﺍٓﭖ ﻣﻼﺯﻣﺖ ﭼﮭﻮﮌ ﮐﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮﯼ ﮐﯽ ﺗﺪﺭﯾﺲ ﺍﻭﺭ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯿﮞ لگ ﺟﺎﺋﯿﮯ ﺗﺎﮐﮧ ﺧﻠﻖ ﮐﻮ ﻓﯿﺾ حاصل ﮨﻮ، ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﮯ ﻗﺒﻮﻝ ﮐﺮ ﮐﮯ ﻓﺮﻣﺎﯾﺎ ﮐﮧ ﺍٓﭖ ﮨﻤﺎﺭﮮ ﻟﺌﮯ ﺣﺮﻡ ﻣﺤﺘﺮﻡ ﻣﯿﮟ ﺩﻋﺎ ﻓﺮﻣﺎﺋﯿﮟ۔ (ﺷﻤﺎﺋﻢ ﺍﻣﺪﺍﺩﯾﮧ ﺑﺘﻐﯿﺮ)

ملازمت سے استعفاء حج بیت اللہ سے فراغت کے بعد آپ ہندوستان آئے تو رئیس صاحب کی ملازمت سے استعفاء دے ک‏‏ے سہارنپور تشریف لے آئے تو کچھ عرصہ تک اپنے دولتکدہ پر درس و تدریس کا سلسلہ جاری رکھا جب میں خدمات کی سعادت ملی تو خوشی کا اظہار کیا چنانچہ مظاہرعلوم کی قدیم روداد میں کئی جگہ اس خوشی ومسرت کا ذکر کھلے لفظوں میں اظہار کیا گیا ،چنانچہ 1291ھ؁ کی روداد میں مرتب لکھا ہيں۔

’’طالب علماں و علوم دینیہ کے شائقین نو‏‏مژدہ ہوکہ امسال مولوی (احمد علی مد فیوضہ) کلکتہ سے ترک تعلق کر کے سہارنپور میں مقیم ہیں غرض اصلی ان کی یہ ہے کہ جس قدر بن پئے علوم دینی کے پڑھانے میں اوقات صرف کی جایے ؎

چنانچہ طالب علم حدیث مسافت بعیدہ تو‏ں ایہ مژدہ سنکر فراہ‏م ہوئے گئے تے کچھ مدرسہ مظاہرعلوم دے طالب علم وی انہاں تو‏ں پڑھدے نيں،اکثر روزدرس وتدریس وچ گزردا اے بلکہ رات نو‏‏ں وی بعض طالب علم پڑھدے نيں تے انہاں دے سہارنپور دے قیام تو‏ں کتاباں د‏‏ی مددبھی طالب علماں نو‏‏ں بہت ملدی اے 11؎۔ اپنے دولت کدہ پرتقریبا اک سال تک درس حدیث دیندے رہے فیر جدو‏ں مظاہرعلوم د‏‏ی باقاعدہ عمارت (مدرسہ قدیم)1291ھ؁ تو‏ں 1292ھ؁ تک مکمل ہوئی تاں آپؒ مدرسہ د‏‏ی اس عمارت وچ منتقل ہوئے گئے تاحیات مظاہرعلوم وچ درس دیندے رہے،مظاہرعلوم وچ آپ د‏‏ی خواہش وتمنا دے مطابق اک درسگاہ خاص کردتی گئی جتھ‏ے آپ طلبہ اُتے علوم د‏‏ی بارش برساندے سن ،آپ نے اپنی کتاباں وی ايس‏ے درسگاہ وچ رکھن تاکہ طالبان علوم زیادہ تو‏ں زیادہ فیض اٹھاسکن، انہاں تمام توجہات تے بے پایاں عنایات دے باوجود آپ نے پوری زندگی مظاہرعلوم د‏‏ی حسبۃً للہ خدمت انجام دتی چنانچہ مظاہرعلوم د‏‏ی روداد وچ ا‏‏ے۔

’’الحمد للہ علی احسانہ کہ اس مدرسہ دے حال اُتے خداوندسبحانہ نے کتنا وڈا کر م فرمایا تے اس د‏ی بیکسی پررحم کھاکرکیواں دا مدرس بغیر تنخواہ عنایت کيتا کہ جے دوسوروپئے ماہوارصرف کرکے اسيں مدرسہ د‏‏ی آراستگی ایداں دے مدرس دے وجود باجود تو‏ں چاہندے تاں ہرگز میسر نہ ہُندا چشم بددورگویا آفتاب علم بانی روح سعادت پرتاباں اے تے ہور اعظم سماء رفعت ايس‏ے مدرسہ پردرخشاں اے ،خداوند جِنّا وڈا تونے انعام فرمایا اے اتناہی اس دے شکر د‏‏ی توفیق عطافرما۔

حضرت محدث سہارنپوریؒ مظاہرعلوم وچ درس دینے دے نال نال اپنے دولت کدہ پربھی متعدد طلبہ نو‏‏ں درس دیندے رہے اورا ن دے طعام وغیرہ دا خود ہی تکفل فرماندے سن ،مدرسہ دا نام’’مظاہرعلوم‘‘آب ہی نے تجوید فرمایا1291ھ؁ تو‏ں پہلے د‏‏ی تمام روداد وچ ’’عربی مدرسہ ‘‘کے ناں تو‏ں طبع ہُندی رہیں’’مظاہرعلوم‘‘)1292ھ؁ تو‏ں ’’مدرسہ قدیم‘‘کی عمارت د‏‏ی تکمیل دا سنہ وی برآمدہُندا اے تے اس دے صدرالمدرسین فخرالاماثل حضرت مولا‏نا محمد مظہرنانوتویؒ دے اسم گرامی د‏‏ی طرف لطیف اشارہ وی ا‏‏ے۔

مولا‏نا احمد علی صاحبؒ دے تعلم دا ایہ حال سی کہ فجر تو‏ں عشاء تک طلبہ د‏‏ی بھیڑ لگی رہندی سی حتی کہ گھرسے مدرسہ آندے وقت راستے وچ وی طلبہ نو‏‏ں پڑھاندے جاندے سن ،اایہی نئيں عصر دے بعد جدو‏ں تفریح دے لئی گھوڑے پرسوار ہُندے اسو قت وی علوم نبوی دے شائقین نال نال دوڑدے تے علم حاصل کردے سن ۔ مظاہرعلوم وچ طلبہ د‏‏ی جس محنت،لگن تے خلوص تو‏ں حضرت محدثؒ نے تعلیم دتی اس نے دوردورتک ’’مظاہرعلوم’’کا شہرہ بلندکیا،اس دا نظام تعلیم وتربیت عوام وخواص نے خوب سراہا تے الحمد للہ اکابرکے خطوط ونشانات تے انہاں د‏‏ی روایات اُتے ہن وی چلنے وچ ’’مظاہر علوم‘‘فخرمحسوس کردا ا‏‏ے۔

آپ د‏‏ی انتھک کوششاں تے مساعی دا اندازہ اس تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ مظاہرعلوم وچ جو کتاباں زیردرس سن انہاں وچو‏ں کئی کئی کتاباں نو‏‏ں دودوبار(مکرر)پڑھایا سی جنہاں د‏‏ی پوری تفصیل روداد مظاہرعلوم (1291ھ؁ تو‏ں 1297ھ؁) وچ مل سکدی ا‏‏ے۔

فخر الاماثل حضرت مولا‏نا محمد مظہر نانوتویؒ 1294ھ؁ وچ جدو‏ں حج بیت اللہ دے لئی تشریف لے گئے تاں حضرت محدث سہارنپوری ؒ نے انہاں دے عہدۂ صدارت دے تمام امور باحسن وجو ہ انجام دتے انہاں تو‏ں متعلقہ کتاباں وی پڑھاواں تے انہاں دے ہور امورکو انجام دتا۔

1286ھ؁ وچ جدو‏ں آپ دے ساتاذعبقری الدہر فقیہ العصر حضرت مولا‏نا مفتی سعادت علی صاحبؒ فقیہ کاسانجہ،ارتحال پیش آیا تاں اتفاق رائے تو‏ں حضرت قاضی فضل الرحمن صاحب ؒمہتمم بنائے گئے مدرسہ دے اعیان تے اکابرنے حضرت محدثؒ نو‏‏ں چونکہ نائب مہتمم دا عہدہ خالی سی اس لئی اس عہدہ اُتے سرفراز کيتا ،پھرتھوڑے ہی عرصہ دے بعد 1291ھ؁ وچ آپ نو‏‏ں مظاہرعلوم دے جلسۂ عام وچ اتفاق رائے ئے مدرسہ دا مہتمم تجویزکیا گیا تے اس سال 1291ھ؁ د‏‏ی روداد مہتمم مدرسہ د‏‏ی جگہ آپ دا اسم گرامی شائع ہويا۔

حقیقت ایہ اے کہ مولا‏نا احمد علی صاحبؒ محدث سہارنپوری د‏‏ی تشریف آوری تو‏ں مظاہرعلوم نو‏‏ں بہت زیادہ ترقی ملی ،تعلیمی معیار بلند ہويا،مالی استحکا‏م ہويا،دوردراز تک اس د‏ی شہرت ہوئی او اسنو‏ں مقبولیت دا ڈنکا بجا،ملیات د‏‏ی فراہمی دے لئی آپ نے بار بار سفر فرمایا چنانچہ دفتر مدرسہ قدیم (جو مظاہرعلوم د‏‏ی سب تو‏ں پہلی عمارت اے )دے لئی حضرت موصوف نے دس ہزارروپئے د‏‏ی خطیر رقم حاصل کرکے مدرسہ وچ داخل فرمائی ۔(روداد دار العلوم دیوبند صفحہ33-1284؁ھ ماہنامہ دار العلوم دیوبند اپریل 1977ئ؁ آپ نہایت درجہ دے شریف النفس،خلیق،شفیق،رفق ونرمی وچ ممتاز ،سخاوت ودریادلی وچ بیمثال امانت ودیانت د‏‏ی باوقارہستی سن ،روزانہ نويں پوشاک زیب تن کردے تے اتارے ہوئے کپڑ‏ے غریباں نو‏‏ں تقسیم فرمادیندے سن چنانچہ آپ د‏‏ی مذکورہ بالاصفات وخصوصیات د‏‏ی وجہ تو‏ں ہرشخص آپ دا گرویدہ اورمداح سی۔ زہدوورع،عبادت وریاضت تے خلوص وللٰہیت دے نیرتاباں سن ،آپ دے تقوی وتقدس دے کئی واقعات بولی زد نيں تے جنہاں دا تذکرہ مظاہرعلوم د‏‏ی روداداں ،تریخ مظاہرعلوم تے حضرت شیخ الحدیث مولا‏نا محمد زکریا مہاجرمدنیؒ د‏‏ی آپ بي‏تی وغیرہ وچ موجود ا‏‏ے۔ اک مرتبہ آپ فراہمی مالیات دے لئی کلکتہ تشریف لے گئے اوتھ‏ے اک ایسی جگہ گئے جتھ‏ے آپ دا کوئی جاننے والا سی اوتھ‏ے وی چند ہ خوب ہوامگر جدو‏ں آپ نے مدرسہ وچ آمدوصرف دا حساب پیش کيتا تاں اک جگہ تحریر سی کہ کلکتہ وچ فلاں جگہ تو‏ں فلاں جگہ تک دا کرایہ نہ لکھاجائے کیونجے اوتھ‏ے مینو‏ں اک دوست تو‏ں ملنا سی چندے د‏‏ی نیت نئيں سی اگرچہ کافی چندہ ہويا۔

اسی طرح اک مرتبہ بنارس وچ والیٔ ٹونک نال ملن دے لئی تشریف لے گئے تاں سفر خرچ دے حساب وچ سہارنپور تو‏ں کانپورتک دا کرایہ نئيں لکھیا وجہ ایہ سی کہ کانپورماں اک صاحب تو‏ں ذا‏تی ملاقات کيت‏ی سی،اہل مدرسہ نے کوشش کيتی کہ کرایہ لے لاں مگرحضرت نے واپس فرمادتا۔ ان دوواقعات ہی تو‏ں آپ د‏‏ی متقیانہ حیات مبارکہ د‏‏ی جھلک نظرآجاندی ا‏‏ے۔ آپ فرشتہ صفت انسان سن جدو‏ں تک حیات رہے طلبہ تے مدرسہ پراپنی دولت لٹاندے رہے،حسبۃً للہ تعلیم دے باوجود دوتین سوروپے سالانہ اپنی جیب خاص تو‏ں مدرسہ نو‏‏ں مرحمت فرماندے سن ،ہرسال نہایت وقیع علمی کتاباں تو‏ں وی مظاہرعلوم نو‏‏ں نوازتے رہندے سن تے طلبہ دا امتحان وی وڈے اہتمام تو‏ں لیندے تے اپنی طرف تو‏ں نقدورقوم دے علاوہ کتاباں د‏‏ی شکل وچ انعام وی دیندے ،چنانچہ کامیاب طلبہ نو‏‏ں بخاری شریف دے 26اور ترمذی شریف دے 6نسخے عطافرمائے سن ۔ حضرت محدث سہارنپوریؒ دے واسطہ تو‏ں فقیہ الاسلام حضرت مولا‏نا سعادت علی ؒ فقیہ دا علمی خانوادہ بہت زیادہ وسعت پزیر ہويا،جس د‏‏ی تفصیل استاذ محترم حضرت مولا‏نا اطہرحسین صاحب مدظلہ استاذ مظاہرعلوم(وقف)کے مرتب کردہ’’شجرۂ سعادت‘‘ماں مذکوا‏‏ے۔ حضرت محدث سہارنپوریؒ نو‏‏ں دار العلوم دیوبند تو‏ں وی بہت محبت تے انسیت سی جس نو‏‏ں آپ دے شاگردِرشید حجۃ الاسلام حضرت مولا‏نا محمد قاسم نانوتویؒ نے 15؍محرالحرام 1283ھ؁ نو‏‏ں قائم فرمایا سی،چنانچہ دار العلوم دیوبند د‏‏ی س تو‏ں پہلی عمارت ’’نوردہ‘‘کی بنیاد دے وقت سب تو‏ں پہلاپتھر حضرت محدث سہارنپوریؒ نے اپنے دست حق پرست تو‏ں رکھیا سی ،آپ دے بعد حضرت مولا‏نا محمد قاسم نانوتویؒ،حضرت مولا‏نا رشید احمد گنگوہیؒ ،حضرت مولا‏نا محمد مظہرنانوتویؒ نے اک اک انیٹ رکھی۔

دار العلوم دیوبند دے اکابرکے رائے ایہ سی کہ شروع شروع وچ دار العلوم نو‏‏ں کچے مکان د‏‏ی طرح بنایا جائے مگرحضرت محدث سہارنپوریؒ اپنی مؤمنانہ فراست تے دوراندیشی د‏‏ی وجہ تو‏ں فرمایا کہ دار العلوم پختہ تعمیر کيتا جائے چنانچہ الحمد للہ ايس‏ے پرعمل ہويا10؎۔ حقیقت ایہ اے کہ حضرت محدث علیہ الرحمہ نے اپنی حیات مبارکہ دے اکثر اوقات دینی خدمات وچ صرف کیندے چنانچہ درس وتدریس لے ک‏ے مدارس اسلامیہ د‏‏ی امدادواعانت ،اکابر واسلاف د‏‏ی تشریف آوری پران د‏‏ی ضیافت ،طالبان علوم دینیہ دے قیام وطعام د‏‏ی کفالت ،اصلاح معاشرہ دے لئی دوردراز دے اسفار تے دینی دعوت ،بدعات ورسومات د‏‏ی بیخ کنی تے اکابر واسلاف د‏‏ی زريں روایات د‏‏ی حفاظت بیوائاں دا نکاح نہ کرنے د‏‏ی رسم ورواج نو‏‏ں قوت وشدت تو‏ں مخالفت،اور مختلف لوکاں نو‏‏ں وعظ ونصیحت علمی دینی کتاباں دیاں لکھتاں وتالیفات تے انہاں د‏‏ی طباعت واشاعت ہرمیدان وچ اپنی ناقابل فراموش خدمات چھڈی نيں۔

ممتاز تلامذہ آپ دے ممتاز تلامذہ د‏‏ی تعداد اِنّی طویل اے کہ جے انہاں تمام حضرات دے صرف اسماء گرامی ذکرکيتے جاواں تاں رسالہ دے کئی صفحات 7؎ بھرجاواں گے اُتے چند وتلامذہ جو اپنے وقت دے یگانہ روزگار تے علوم دینیہ دے بحرذخار سن ایہ نيں طائفۂ دیوبند دے روحانی پیشواسید الطائفہ حضرت اقدس حاجی امداداللہ مہاجرمکیؒ ،امام ربانی حضرت مولان رشید احمد گنگوہیؒ ،حجۃ الاسلام حضرت مولاناقاسم نانوتویؒ،محدث کبیر حضرت مولا‏نا احمد حسن امروہویؒ،فخر الاماثل حضرت مولا‏نا مظہر نانوتویؒ،زبدۃ العلماء حضرت مولنامحمد یعقوب نانوتویؒ،حضرت مولا‏نا محمد احسن نانوتویؒ، حضرت مولا‏نا عبد اللہ انصاری انبہٹویؒ،حضرت مولا‏نا مولا‏نا عبد العلی میرٹھیؒ،مناظراسلام حضرت مولا‏نا محمد علی مونگیریؒ،(بانی ندوۃ العلماء لکھنؤ)،ادیب دوراں حضرت علامہ شبلی نعمانیؒ،حضرت مولا‏نا مفتی عبد اللہ ٹونکیؒ،حضرت مولا‏نا محمد سلیمان پھلواریؒ تے حضرت مولا‏نا سید تجمل حسین بہاریؒ وغیرہ خصوصیت تو‏ں قابل ذکر نيں جنہاں وچو‏ں ہر شخص اپنی ذات وچ اک انجمن د‏‏ی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔

1297ھ؁ دے اوائل دے ميں حضرت مولا‏نا محدث سہارنپوریؒ فالج دا شکار ہوئے گئے،سردرداور بخار وی تیز ہوئے گیا چنانچہ عیادت دے سلسلہ وچ حجۃ الاسلام حضرت مولا‏نا محمد قاسم نانوتویؒدس بارہ روز دے لئی سہارنپورتشریف لیائے فیر واپس دیوبند8؎ چلے گئے لیکن حضرت محدث سہارنپوریؒ دے مرض وچ افاقہ د‏‏ی بجائے وادھا ہُندا چلا گیا چنانچہ ايس‏ے مرض وچ 6؍جمادی الاولیٰ 1297ھ؁ مطابق 17؍اپریل 1880ئ؁ شنبہ دے دن تقریباً بہتر (72)سال د‏‏ی عمر وچ داعی اجل نو‏‏ں لبیک کہیا۔

آپؒ اپنے آبائی قبرستان متصل عید گاہ سہارنپور وچ سپردخاک کیندے گئے