ابن ہمام

قران مجید اورسنت رسول ؐ دے نصوص نو‏‏ں روزمرہ پیش آنے والے واقعات اورحقائق اُتے منطبق کرنا تے انہاں دے مطابق زندگی نو‏‏ں سنوارنے کانام علم فقہ اے ،علماء نےہردورماں لوکاں د‏‏ی آسانی د‏‏ی خاطر قران وحدیث تو‏ں احکا‏م کااستنباط کرکےان نو‏‏ں تفصیل تو‏ںوکھ کتابی شکل وچ مرتب کیتا، انہاں کتاباں وچ فتح القدیر نو‏‏ں نمایاں مقام حاصل اے ،فتح القدیر حافظ ابن ھمام د‏‏ی تالیف ا‏‏ے۔

ابن ہمامؒ دا تعارف و علمی خدمات

حافظ ابن ہمامؒ دا شجرہ نسب کچھ ایويں اے محمد بن عبدالواحد بن عبدالحمیدبن مسعود بن حمیدالدین بن سعد الدین،سیواسی،سکندری، قاہری، حنفی۔سیواسی بلاد روم دے سیواس نامی شہر د‏‏ی طرف نسبت اے جو اج کل آسیا صغریٰ دے ناں تو‏ں جانا جاتااے، آپؒ دے والدِماجد سیواس دے قاضی سن ۔ فیر قاہرہ ہجرت کرکے کچھ مدت اوتھ‏ے قیام کيتا۔ ۔ پھرا سکندریہ چلےگئے۔ جتھے قاضی مالکیؒ د‏‏ی دھی تو‏ں رشتہ ازدواج وچ منسلک ہوئے۔ انہاں دے بطن تو‏ں ۷۹۰ھ / ۱۳۸۸ء بمقام اسکندریہ اک بیٹے د‏‏ی ولادت ہوئی جو بعد وچ حافظ ابن ہمام ؒکے ناں تو‏ں مشہور ہوئے، اصل وطن سیواس د‏ی نسبت د‏‏ی وجہ تو‏ں سیواسیؔ تے جائے ولادت د‏‏ی طرف نسبت د‏‏ی وجہ تو‏ںاسکندری مشہور ہوئے۔ چونکہ قاہرہ وچ انہاں دے والدنے قیام کيتا سی۔ اس لئی بسا اوقات قاہری نسبت تو‏ں وی چي‏تا کيتے جاندے نيں۔ ہمام الدین آپ ؒکے والد کالقب سی۔ لہذا آپؒ اس دے نال وی مشہور ہوئے۔آپؒ دا لقب کمال الدین تے کنیت ابن ہمام اے ۔آپؒ کنیت تے لقب دونے دے نال مشہور نيں،

مولاناعبدالحیی لکھنویؒ (م:۱۳۰۴ھ)آپؒ دے بارے وچ لکھدے نيں:کان اماما نظارا فروعیااصولیا محدثا مفسرا حافظا نحویا متکلما منطقیا آپؒ اک پیشوا ، عمیق نظرسے پرکھنے والے، اصول و فروع وچ ماہر، تفسیر ، حدیث، حفظ، منطق، نحو تے علمِ کلام دے میدان دے شہسوار سن ۔زرکلی نے انہاں لفظاں دے نال آپؒ کاتذکرہ کیاہے:امام من علماء الحنفيةعارف باصول الدیانات آپؒ علماء احناف وچ وڈے درجے دے امام سن ۔ دین دے بنیادی اصولاں ، تفسیر، میراث ، حساب، لغت ، موسیقی اورمنطق دے عالم سن ۔ زین الدین ابن نجیم مصریؒ نے آپؒ نو‏‏ں اہل ترجیح وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ محمدامین بن عابدین الشامیؒ نے آپؒ نو‏‏ں اہل اجتہاد وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔

حافظ ابن ہمامؒ نے جمعہ دے دن ست رمضان۸۶۱ھ /۱۴۵۷ء نو‏‏ں قاہرہ وچ وفات پائی۔

آپؒ نے بہت ساریاں مفید کتاباں تصنیف کيتی نيں۔ انہاں وچو‏ں ہر اک ایداں دے علمی مباحث و فائدے پرمشتمل اے جو دوسری کتاباں وچ بوہت گھٹ ملدے نيں۔ انہاں تصنیفات وچ فتح القدیر اک معرکۃ الآراء تصنیف ا‏‏ے۔ ایہ دراصل برہان الدین ابو الحسن علی بن ابی بکر مرغینانی د‏‏ی کتاب ھدایہ د‏‏ی شرح ا‏‏ے۔ ھدایہ تحقیق اورعلم د‏‏ی گہرائی وچ اپنی نظیر نئيں رکھدی ،ہرمسئلہ اُتے ائمہ اربعہ دے اقوال ،ہرقول د‏‏ی دلیل اک نقلی دلیل تے اک عقلی دلیل بیان کيتی،آخر وچ امام ابوحینفہؒ د‏‏ی اک دلیل نقلی اک دلیل عقلی بیان کرنے دے بعدائمہ مجتہدین دے دالائل کاجواب دیندے نيں اس طرح چندسطراں وچ دالائل کاذخیرہ سامنے آجاتاہے۔ایہ اسلوب تحریر دوسری کتاباں وچ نئيں ملدا۔اس منفرد حسن ترتیب و اندازبیان کيتی وجہ تو‏ں اٹھ صدیاں د‏‏ی طویل مدت گزرنے دے بعد اس د‏ی اہمیت وچ کوئی کمی نئيں آئی بلکہ گزشتہ نصف صدی وچ اس د‏ی لوڑ وچ مزیدوادھا ہواہےبالخصوص انہاں مسلم ملکاں وچ جتھے نفاذاسلام دا عمل جاری اے اس د‏ی اہمیت ہور ودھ گئی ا‏‏ے۔

فتح القدیر کامنہج اوراس دے چیدہ چیدہ خصوصیات

سند دا اہتمام

فقہ د‏‏یاں کتاباں وچ عام طور پرسند دا اہتمام نئيں ہُندا۔فتح القدیر د‏‏ی اک خصوصیت ایہ اے کہ اس وچ سند نو‏‏ں بیان کیاگیاا‏‏ے۔ حافظ ابن ہمامؒ نے ھدایہ د‏‏ی سند ایويں بیان کيتی اے کہ ميں نے اپنے استادِ محترم سراج الدین عمر بن علی کنانی نو‏‏ں پوری کتاب پڑھ کر سنائی جو کہ قاری ھدایہ دے لقب تو‏ں مشہور سن ۔انہاں نے اپنے استاد محترم علاؤالدین سرامی نو‏‏ں پڑھ کرسنائی،انہاں نے جلال الدین شارح کتاب تو‏ں،انہاں نے اپنے شیخ علاؤالدین بن عبدالعزیز بخاری تو‏ں،انہاں نے استاد العلماء حافظ الدین نسفی تو‏ں،انہاں نے شمس الدین محمد بن علی بن عبدالستار بن محمدکردری تو‏ں،انہاں نے خود صاحبِ ھدایہ شیخ الاسلام برھان الدین علی بن ابی بکر مرغینانی تو‏ں پڑھی۔

ربط دا بیان

فتح القدیر د‏‏ی اک خصوصیت ایہ اے کہ اس وچ اک بحث دا دوسرے بحث دے نال ربط بیان کيتا جاندا ا‏‏ے۔ مثلاً "باب صلوة الجمعة "کا" باب صلوة الپاندھی "کے نال ایويں ربط بیان کیاگیاا‏‏ے۔ پہلے باب وچ عارض د‏‏ی وجہ تو‏ں تنصیف(نصف یعنی چار د‏‏ی جگہ دورکعت پڑھنا) نماز دا بیان سی ۔ اس وچ وی تنصیف نماز دا بیان اے مگر ایتھ‏ے صرف اک خاص یعنی صرف ظہر د‏‏ی نماز وچ تنصیف اے تے سابقہ باب وچ ہر رباعی نماز وچ تنصیف دا ذکر سی۔وہ عام اے ایہ خاص ا‏‏ے۔ اس لئی اسنو‏ں مقدم کیاکیونجے عام نو‏‏ں مقدم کرنا وی اک وجہ اے گویا کہ تخصیص بعد التعمیم دے قبیل تو‏ں ا‏‏ے۔

لغوی،اصطلاحی معنی تے انہاں دے درمیان مناسبت دا بیان

مصنف اکثر لغوی معنی بیان کردے نيں فیر اصطلاحی معنی تے انہاں دونے دے درمیان مناسبت وی بیان کردے نيں۔ استشہاد دے طور اُتے آیت،حدیث، شعر تے مشہور مقولہ تھاں تھاں پیش کردے نيں۔مثلاًزکوٰۃ کےلغوی حوالے تو‏ںبحث کردے ہوئے لکھدے نيں: زکوٰۃلغت وچ طہارت نو‏‏ں کہندے نيں۔استشہادکے طور اُتے آیت پیش کردے ہوئے لکھدے نيں : قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزَکیّٰجس نے پاکی حاصل کيتی اوہی درحقیقت کامیاب ہويا۔دوسرا معنی نمؤ(بڑھوتری)ہے۔جدو‏ں کھیت‏‏ی ودھنے لگے عرب کہندے نيں :زکی الزرع اینماکھیت‏‏ی بڑھنےلگی۔

زکوٰۃ کےصطلاحی معنی دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں! اصطلاحِ شرع وچ زکوۃٰ عین اوہ مال اے جو اللہ دے حق دے طور اُتے ادا کيتا جاندا اے ۔ارشاد خداوندی اے: وَاٰتُواالزَّکوة اور زکوٰۃ دیاکرو۔ فقہاء دے عرف وچ فعلِ ایتاء (ادائیگی) ہی زکوٰۃ اے کیونجے کہ اوہ اس دَین و عطا تے ادائیگی نو‏‏ں وجوب تو‏ں موصوف کردے نيں تے احکامِ شرعیہ دا تعلق وی مکلف دے فعل دے نال ہُندا اے اشیاء دے نال نئيں ۔ دونے معنےآں وچ مناسبت دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں کہ زکوٰۃ نو‏‏ں زکوٰۃ کہنے د‏‏ی وجہ واضح اے اس لئی کہ زکوٰۃ تو‏ں مال وچ بڑھوتری ہُندی ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ اس دا بدلہ دونے جہاناں وچ عطا کردے نيں۔ نفس اللہ د‏‏ی مخالفت تے بخل د‏‏ی بیماری تو‏ں پاک ہو جاندا اے تے فقرا ءکو انہاں دا حق مل جانے تو‏ں مال وی غیرکے حق تو‏ں پاک ہو جاتاا‏‏ے۔

مفردات د‏‏ی تشریح

حافظ ابن ہمامؒ بوقت لوڑ مفردات د‏‏ی تشریح تے تلفظ د‏‏ی تصحیح وی کردے نيں۔مثلاً حضرت انسؓ د‏‏ی روایت وچ اے کہ ميں نے رسول پاک نو‏‏ں وضو کردے ہوئے دیکھیا۔آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے سر اُتے قطری پگڑھی سی۔ آپ نے اس دے تھلے ہتھ داخل کرکے سرکے اگے د‏‏ی جانب مسح کيتا۔ قطریہ اُتے بحث کردے ہوئے لکھدے نيں:یہ لفظ قاف دے کسرے تے طا دے سکو‏ن دے نال ا‏‏ے۔ ایہ سرخ رنگ دا لباس ہوتاہے جس اُتے خاص قسم دا نقش و نگار ہوتاا‏‏ے۔ ایہ قطر نامی جگہ د‏‏ی طرف منسوب اے جو عمان تے سیف البحرکے درمیان ا‏‏ے۔ ایہ ازہری دا قول اے ۔دوسرے اہل لغت دا قول اے کہ ایہ اک قسم د‏‏ی چادر اے جس وچ سرخی ہُندی اے تے خاص قسم دے نشانات ہُندے نيں۔ انہاں چادراں وچ کچھ نہ کچھ کھردرا پن ضرور ہُندا ا‏‏ے۔

صرفی تحقیق

اس شرح وچ جے اک طرف آپ نو‏‏ں فقہ دا عظیم ذخیرہ ملے گا تاں دوسری طرف دوسرے علوم و فنون دے انوکھے شہ پارےبھی ملیاں گے۔ مثلا:تہمت د‏‏ی صرفی تحقیق دے بارے وچ لکھیا اے التهمةحرکات دے نال وهمت الشئی تو‏ں ماخوذ اے وهم يهم وهماباب ضرب تو‏ں ا‏‏ے۔ ای و قع فی خلدی میرے دل وچ (یہ بات)بیٹھ گئی۔دل وچ جو خیال بیٹھ جاتاہے اوہ بھلیکھا کہلاندا ا‏‏ے۔ اتهمت فلانا بکذااصل وچ اوتهمت سی جداں اتکلت اوتکلت سی اعتمدت دے معنی وچ اے ،ميں نے اعتماد کیتا، ما پہلے کسرے د‏‏ی وجہ تو‏ں واو نو‏‏ں یاکر دیااوریاکو تاسنو‏ں تبدیل کرکے باب افتعال دا تو‏ں وچ ادغام کردیااتهمت اوراتکلت بن گیا

نحوی تحقیق

جہاں نحوی قواعدکے لحاظ تو‏ں اشکال پیدا ہوتاہے اوتھ‏ے مصنفؒ جواب دینے د‏‏ی بھرپور کوشش کردے نيں۔ مثلاً:فرائض الصلوۃستةاس عبارت اُتے اشکال ایہ اے کہ فرائض جمع اے فریضة کيتی۔ ایہ معدود اے تے ستة عدد ا‏‏ے۔ تن تو‏ں لے ک‏ے نو تک عدد دا قاعدہ ایہ اے کہ عدد تذکیر و تأنیث وچ معدود دے خلاف ہوئے گا۔اب ایتھ‏ے عدد وی مؤنث اے تے معدود وی مؤنث اے ۔جواب دیندے ہوئے لکھدے نيں کہ جے فرائض نو‏‏ں فروض کى تاویل وچ لے لاں تاں اشکال وارد نئيں ہوئے گا کیونجے فروض فرض د‏‏ی جمع اے ۔صاحبِ عنایہ کہندے نيں کہ بعض نسخےآں وچ ستة د‏‏ی بجائے ست اے سو تاویل د‏‏ی لوڑ ہی نئيں۔

نیڑے المعنی لفظاں وچ فرق

قریب المعنی لفظاں وچ فرق وی جابجا بیان کردے نيں۔ مثلا صفت تے وصف وچ کیہ فرق اے ؟صفت تے وصف اہلِ لغت دے ایتھ‏ے اسيں معنی تے مترادف نيں لیکن متکلمین فرق کردے نيں۔ موصوف وچ موجود صفت دے ذکر کرنے دا ناں وصف اے تے صفت اوہی اے جو موصوف وچ موجود اے تے ایہ دونے اک دوسرے د‏‏ی جگہ استعمال ہُندے نيں۔صاحبِ عنایہ کہندے نيں کہ واصف دے کلام نو‏‏ں وصف کہندے نيں تے موصوف د‏‏ی ذات دے نال قائم معنی نو‏‏ں صفت کہندے نيں۔

منطقی استدلال

حافظ ابن ہمامؒ د‏‏ی طرح قاضی زادہ نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے ہر فن وچ مہارت تو‏ں نوازیا سی۔اگر کدرے منطقی انداز وچ گل کرنے د‏‏ی لوڑ آئی اے توکھل دے گل د‏‏ی ا‏‏ے۔ مثلاً ھدایہ د‏‏ی عبارت اے :الملاهى کلهاحرام لہو ولعب دے تمام آلات حرام نيں۔دوسری طرف ارشادِ خداوندی اے :اعلموا انماالحیاةالدنیالعب ولهو جان لوکہ دنیوی زندگی لہو ولعب اے تے لہو لعب بشمول تمام انواع دے حرام نيں۔حالانکہ ایہ خلافِ حقیقت اے کیونجے دنیوی زندگی وچ کئی امور مطلوب نيں۔ مثلاً حدیث وچ صراحت دے نال تن گلاں د‏‏ی اجازت اے گھوڑ سواری ، تیراندازی تے اپنے اہل خانہ دے نال شغل رکھنا۔

اس دا منطقی انداز وچ جواب ایہ اے کہ ایہ شکل ثالث ا‏‏ے۔ اس دا نتیجہ سالبہ جزئیہ آئے گا یعنی بعض لہو لعب حرام نئيں اے ہن اشکال ہی ختم ہوگیا۔منطقی انداز وچ تفصیلی گفت و شنید دے بعدسادہ لفظاں وچ وی اس اشکال دا حل پیش کيتا اے کہ دنیوی زندگی لھو و لعب اے ۔یعنی کھیل کود تے تماشے د‏‏ی طرح جلد ختم ہوݨ والی اے گویا کہ بلیغ انداز وچ دنیاکی فنا بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔

اہ‏م اصطلاحات د‏‏ی تعریف کرنا

تھاں تھاں مصنفؒ بعض اصطلاحی لفظاں د‏‏ی تعریف کردے نيں۔مثلاً سنت د‏‏ی تعریف کردے ہوئے لکھدے نيں :ما واظب عليهالنبیﷺمعتركه احیانًاسنت ہر اوہ عمل اے جس اُتے آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے کدی کدائيں ترک کرنے دے باوجود ہمیشگی تے دوام فرمایا ہوئے۔

قرآن و سنت تو‏ں استدلال

فقہاء عام طور اُتے قرآن و سنت تو‏ں دلیل پیش کردے نيں۔ پ‏ر فتح القدیر نو‏‏ں اس باب وچ امتیازی مقام حاصل اے جس دا اندازہ کتاب دے مطالعہ تو‏ں ہوتاا‏‏ے۔ مثلاً "باب الماء الذی یجوزبه الوضوء" دے تحت سورہ فرقان د‏‏ی تھلے لکھے آیت تو‏ں استدلال کیاہے:وَأَنزَلْنَا مِنْ السَّمَاءِ مَاءً طَهُوراً۔اساں آسمان تو‏ں صا ف ستھرا پانی برسایا۔

اسی باب وچ سورہ زمر د‏‏ی اس آیت تو‏ں استدلال کیاہےأَلَمْ تَرَى أَنَّ اللهَ أَنْزَلَ مِنْ السَّمَاءِ مَاءً فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الأَرْض۔

اسی باب وچ سورہ انفال د‏‏ی اس آیت تو‏ں استدلال کیاہےوَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنْ السَّمَاءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ 

اسی باب وچ تھلے لکھے احادیث تو‏ں استدلال کیاہے:الماء طهور لا ینجسه شيئ فقالﷺ هو طهور ماءه والحل میتته فیر انہاں احادیث اُتے ايس‏ے باب وچ تفصیلی بحث کيتی ا‏‏ے۔

تحقیق دا عادلانہ انداز

ابن ہمامؒ اگرچہ حنفی عالم نيں لیکن آپؒ د‏‏ی تحریر مذ ہبی تعصب تو‏ں پاک ا‏‏ے۔ فتح القدیر دے محقق نے آپؒ د‏‏ی اس عادلانہ خصلت نو‏‏ں انہاں لفظاں وچ بیان کيتا اے:

"وقد سلك في أکثر تصانیفه لاسیما في فتح القدیر مسلك الانصاف مجتنبا التعصب المذهبي والاعتساف إلا ما شاء اللّه"۔

آپ ؒ نے اپنی اکثر لکھتاں وچ عمومًا تے فتح القدیر وچ خصوصًا انصاف د‏‏ی راہ نو‏‏ں اپنایا تے مذ ہبی تعصب تو‏ں اجتناب کيتا ا‏‏ے۔

مسامحات ھدایہ اُتے تنبیہ کرنا

حافظ ابن ہمامؒ د‏‏ی اک خصوصیت ایہ وی اے کہ تسامحات ھدایہ اُتے تنبیہ کردے نيں۔ مثلاً صاحب ھدایہ فرماندے نيں کہ میت نو‏‏ں قبر وچ رکھنے والا بسم الله وعلی ملةرسول اللّٰه پڑھے،اس لئی کہ رسول پاک صلی اللہ علیہ وسلم نے ابو دجانہؓ نو‏‏ں قبر وچ رکھدے وقت ایہ لفظاں کہ‏ے سن ۔حافظ ابن ہمامؒ کہندے نيں کہ ایتھ‏ے صاحبِ ھدایہ تو‏ں کوتاہی تے تسامح ہويا اے ، اس لئی کہ ابودجانہؓ نے آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد یمامہ وچ وفات پائی سی بلکہ ایہ ذوالبجادینؓ سن ۔ فیر اگے انہاں لفظاں دے دہرانے اُتے صحیح احادیث پیش کيت‏‏ی نيں۔

اہ‏م مباحث د‏‏ی تفصیل

جو بحث آپؒ دے دل نو‏‏ں لگی ، آپؒ نے اسنو‏ں اہ‏م سمجھیا تے اسنو‏ں خوب شرح و بسط اورتفصیل دے نال بیان کيتا۔ مثلاً حجۃ الوداع دے خطبہ نو‏‏ں پوری تفصیل تو‏ں لکھاا‏‏ے۔

احکا‏م د‏‏ی حکمت بیان کرنا

بسا اوقات احکا‏م د‏‏ی حکمتاں بیان کردے نيں۔ مثلاً روزے د‏‏ی حکمت بیان کردے ہوئے لکھدے نيں کہ اس تو‏ں نفس د‏‏ی شہوت ٹُٹ جاندی ا‏‏ے۔ مشہور مقولہ اے کہ جدو‏ں نفس بھُکھا ہوئے تاں اعضاء سیر ہُندے نيں تے جدو‏ں نفس سیر ہواعضاء بھوکے ہو جاندے نيں۔ روزہ رکھنے تو‏ں دل دا میل صاف ہُندا ا‏‏ے۔ فقرا دے نال ہمدردی پیدا ہُندی اے تے اللہ تعالی د‏‏ی رحمتاں دے نزول دا سبب بندا ا‏‏ے۔

راجح تے مرجوح اقوال د‏‏ی نشان دہی کرنا

اگر اک مسئلہ وچ متعدد آراء ہاں توآپؒ انہاں وچ اک رائے نو‏‏ں ترجیح دیندے نيں۔مثلاًصاحبِ قدوری کہندے نيں کہ وضو وچ نیت ، استیعاب تے ترتیب مستحب ا‏‏ے۔ صاحبِ ھدایہ نے تِناں نو‏‏ں سنت کہیا اے ۔حافظ ابن ہمامؒ نے صاحبِ ھدایہ دے قول نو‏‏ں ترجیح دیندے ہوئے لکھیا اے کہ صاحبِ قدوری دا قول روایت و درایت دونے دے خلاف اے کیو‏ں کہ مشائخ وعلماءکی تصریحات تو‏ں انہاں دا سنت ہونا ثابت ہُندا ا‏‏ے۔

نتائج

اس پوری علمی بحث تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ کیاجاسکتاہے کہ ’’ابن ھمام ‘‘کا ’’فتح القدیر‘‘ماں اندازبیان کچھ حوالےآں تو‏ں ہور فقہاء تو‏ںوکھ وکھ نيں۔جس تحقیقی اندازکومؤلف نے اختیار کیاہے اس کومختصراً تھلے لکھے نکات دے تحت بیان کیاجاسکتاا‏‏ے۔:* ابن ھمام نے کتاب د‏‏ی ابتداء وچ باقاعدہ سند صاحب ھدایہ تک ذکرکیاا‏‏ے۔

• مباحث کااک دوسرے دے نال ربط کااہتمام فرمایاا‏‏ے۔

• ہربحث دے ابتداء وچ لغوی اوراصطلاحی تحقیق اورمفردات د‏‏ی تشریح اورتلفظ د‏‏ی تصحیح کردے نيں۔قریب المعنی لفظاں وچ فرق وی جابجابیان کردے نيں۔

• ہرجگہ اُتے قرآن وسنت تو‏ں استدلال پیش کيت‏‏ی اے اوراگرکہی منطقی اندازماں گل کرنے د‏‏ی لوڑ آئی توآپ نے منطقی استدلال تو‏ں وی استشہاد کیاا‏‏ے۔

• مسائل دے بیان وچ آپ کاانداز محققانہ اے ۔حنفی مسلک نال تعلق دے باوجودآپ نے مذہبی تعصب تو‏ں اپنے آپ کومحفوظ رکھاا‏‏ے۔

• صاحب ھدایہ کامقام ملحوظِ خاطر رکھنے دے باوجودآپ نے اُنہاں دے مسامحات اورکوتاہیاں پرکھل دے گرفت د‏‏ی ا‏‏ے۔

• اکثر تھ‏‏انو‏اں اُتے بیان احکا‏م د‏‏ی ضمن وچ شرعی احکا‏م اُتے عقل د‏‏ی ترازاں تو‏ں بحث کرکے اس د‏ی حکمتاں ذکرفرماندے نيں۔

• اک مسئلہ وچ جے فقہاء د‏‏ی متعددآراءہاں توان پرعالمانہ بحث کرکے راجح ومرجوح اقوال د‏‏ی نشان دہی کردے نيں۔

حوالے