آریائی مذہب
آریاواں دے ابتدائی مذہب دی تفصیل نئيں ملدی اے ، فیر وی ایداں دے ذرائع موجود نيں جنہاں توں انہاں دی مذہبی حالت دا اندازہ ہُندا اے تے یقین توں کہیا جاسکدا اے کہ انہاں دا ابتدائی مذپب ایشیائے کوچک وچ آباد ہونے ولے متیانیاں ، ایرانیاں تے برصغیر وچ آباد ہونے والے آریاواں توں مختلف نئيں ہوئے گا ۔
ابتدائی مذہب
سودھوبرصغیر وچ آباد ہونے والے آریاواں دے متعلق ہ وچ معلوم اے کہ اوہ اوائل وچ مناظر فطرت یعنی آب و آتش ، خاک و باد تے مناظر قدرت آفتاب و ماہتاب و برق و رعد دی پرستش کردے سن تے نال ہی نال برائیاں تے آلام دے دیوتاواں دا تصور رکھدے سن ۔ متانیاں دے بارے وچ جو کچھ معلوم ہويا اے اوہ ایہی اے کہ انہاں دے عقائد ہندی آریاں توں ملدے جلدے سن ۔ ایسی حالت وچ ایرانیاں دے وی متعلق ایہی رائے اے کہ انہاں دا مذہب وی ايسے نوعیت دا سی تے نال نال منشر طور اُتے ایداں دے شواہد وی ملدے نيں جنہاں توں اس دی تصدیق وی ہوئے تی اے ۔
سوال ایہ ہُندا اے کہ ایرانی و ہندی ہم مذہب سن تاں ایرانیاں دے پاس وید ہونا چاہیے سی یا کم از اتناحصہ ضرور ہونا چاہیے سی جو انہاں دے ذیلی براعظم وچ ورد توں پہلے لکھیا گیا سی ۔ مگر ایرانیاں دے پاس کِسے ویدکا نشان نئيں ملدا اے ۔ اس توں بہر حال ایہ نتیجہ نکالاجاسکدا اے کہ تمام ویداں دی تصنیف ايسے ذیلی براعظم وچ ہوئی اے ۔ کیوں کہ ویداں دا گو نشان ایران وچ نئيں ملدا اے مگر ایرانیاں دا مذہب ہندیاں دے مذہب توں ملدا جلدا سی تے ویدی دیوتاواں دا پتہ چلدا اے ۔ ایسی صورت وچ ایہی قیاص کیتا جاسکتاہے کہ ایرانیاں دے پاس ویدکا جو حصہ سی اوہ تلف ہوچکيا اے تے اس دی کوئی نقل باقی نئيں رہی اے ۔
برصغیر وچ آریاں دے قدیم ترین حالات رگ وید دے ابتدائی بھجناں وچ ملدے نيں ۔ اس دور وچ ہ وچ آریاواں دے اپنے ایرانی ساتھیاں دا کوئی حوالہ نئيں ملدا اے یا تاں انہاں لوکاں دانستہ اس عہد نوں فراموش کر دتا یا انہاں نوں ہجرت کیتے ہوئے اِنّا عرسہ گزر چکيا سی کہ اس دی کوئی یاد باقی نئيں رہی ۔ ر گ وید وچ جو جغرافیائی حوالے ملدے نيں اس توں ہ وچ اندازہ ہوتاہے کہ ایہ بھجن پنجاب و کابل دے درمیانی علاقے وچ ترتیب دتے گئے نيں ۔ کابل ، سوات ، کرم گومل تے پنجاب دے اہم دریاواں دے ناواں دا ذکر اے ۔ چونکہ جمنا (یمنا) دا حوالہ صرف تن بار تے گنگا دا تذکرہ اک بار اے ، لہذا کہیا جاسکدا اے کہ ایہ انہاں دے سرحدی علاقے سن تے وادی گنگا انہاں دے اقتدار توں باہر سی ۔
آریا اک معبود اُتے ایمان نئيں رکھدے سن ۔ انہاں دے بے انتہا دیوتا تے دیویاں سن جنہاں دی اوہ پوچا کردے سن ۔ گو پوچا دا طریقہ ابتدا وچ سادہ سی ۔ منتراں دا پڑھنا ، دیوتا اُتے سوم رس چڑھانا تے قربانی کرنا عبادت سن ۔ اکثر محققاں دا خیال اے کہ اس وقت نہ مندر سن نہ اصناں پرستی رواج ۔ بہرکیف ویداں دے مطالعہ توں انہاں دے مذہب دے متعلق جو رائے قائم کيتی جاسکدی اے اوہ درج ذیل اے ۔
- اوہ متعد دیوتاواں اُتے ایمان رکھدے سن ۔
- آبا اجداد دی روحاں نوں پوجتے سن ۔
- مناظر فطرت دی پوجا کردے سن ، انہاں نوں دیوتا قرار دے کے انہاں نوں مختلف ناواں توں یاد کردے تے انہاں توں مراداں منگیا کردے سن ۔
- بعض حیوان وی مقدس سن ، اس طرح پہاڑ دریا وی مقدس سمجھے جاندے سن ۔
- کدی کدی اوہ وحدانیت دی طرف متوجہ ہوجاندے سن ۔
الغرض ایہ دسنیا مشکل اے کہ معبود دے متعلق انہاں دا کیہ عقیدہ سی تے انہاں دی تعداد کیہ سی ۔ چند دیوی دیوتاواں دا ناں کثرت توں رگ وید وچ آیا اے ۔ تمام دیوتاواں وچ اندرا نوں زیادہ قوی خیال کردے سن ۔ دیومالا دے مطابق اوہ اک مثالی جنگو سی ، جو لڑائی دے رتھ اُتے سوار ہوکے برق و رعد توں مسلح اپنے پرستارےآں دی مدد دے لئی داسیاں دے خلاف جنگ وچ شریک ہُندا سی تے اپنے پرستارےآں دے پیش کردہ سوما رس دے پیالے چڑھاندا سی ۔ اس دا سب توں وڈا کارنا مہ دردا اژدہے نوں ہلاک کرنا سی ۔ جس نے طوفانی بادلاں نوں جو کھیتاں نوں سیراب کردے سن پہاڑ دی گپیر وچ بند کر دتا سی ۔ ایہ دیوتا انہاں دے خیال وچ بارش عطا کردا سی ۔
دیاوَس یعنی آسمان ، پرتھوی یعنی زمین دونے آریاواں دے قدیم دیوتا سن ۔ جنہاں دے درمیان انہاں نے ذوجین دا رشتہ پیدا کر دتا سی تے ایہ عقیدہ قائم کر ليا سی کہ اختلاط توں تمام مخلوق پیدا ہوئی اے ۔ بعد وچ انہاں دی عظمت کم کردتی گئی تے دارونا یعنی فلک محیط تے اندرا یعنی کڑک بارش و جنگ تے مترا یعنی آفتاب یا نور نوں انہاں اُتے فوقیت دے دتی گئی ۔
ورانا جس دا لقب آسورہ سی ، ایہ مادی و اخلاقی قوانین یا ریت دا نگران یا محافظ اے ۔ رگ وید وچ اس دی مدح کيتی گئی اے ۔ ایہ ایرانیاں دا متھرا اے ۔ جو اوستا وچ مشرہ آیا اے تے فارسی وچ مہر بن گیا تے ایرانی اسنوں چشم فلک کہندے سن ۔ رگ وید وچ انہاں دوناں نوں آدینیا یا آدیندی دا بیٹا دسیا گیا اے ۔ آدیندی دیوی ازل دی دیوی اے تے بعض تھاںواں اُتے اسنوں کرہ زمہر تے زمتقا بیط دی دیوی کہیا گیا اے ۔ دیوا قدیم آریائی دیوتا اے ، سنسکرت یا ویدی بولی وچ ایہ کلمہ دیاوَہ آیا اے ، جس دے معنی خدا سمادات دے نيں ۔ آخری ویدی دور وچ دیاوہ یا دیوا نوں بہت طاقت ور منیا گیا تے آسورہ اُتے اس دی برتری دکھادی گئی اے ۔ شایپینڈو دیوتا ہندی دیوتا شیوا اے ، جس نوں مہا دیوا دے لقب توں یاد کیتا جاندا اے تے ایہ وی ممکن اے کہ ایہ کلمہ شوا بن گیا ہوئے ۔ ایران وچ اس دے برعکس دیوا برائیاں دا دیوتا سمجھیا گیا اے تے اسنوں اہورا توں سرپیکار دسیا جاندا اے ۔ ایہ کلمہ فارسی وچ دیو یعنی شیطان بن گیا ۔
دوسرے اہم دیوتا
سودھوان اہم دیوتاواں دے علاوہ ایرانیاں دا آرت سنسکرت دا ورت یعنی خدائے گیندی ، آذروان یا آذر ، سنسکرت دا اوردان یعنی برق دیوتا ، ایرانیاں دا اترگنی تے سنسکرت دا اگنی یعنی اگ دی دیوی ، ایرانیاں دا ایندراہ سنسکرت دا اندر یعنی کڑک دیوتا اے ۔ ایہ اوہ دیوتا اے جو ایرانیاں تے ویداں وچ مشترک نيں ۔
ویداں دے دوسرے اہم دیوتا دایو یعنی ہويا ، رور یعنی وبا و طوفان ، یوشا یعنی سپید و صبح ، سوریا یعنی سورج ، پرجانیہ یعنی بارش ، یاما مالک ممات ، ودسوت چمک وغیرہ نيں ، جو مختلف طاقتاں دے مالک نيں تے مختلف فرائض ادا کردے نيں ۔ مگر انہاں وچ اندرا سب توں قوی اے ، جو مردتاں یعنی طوفان و وبا دی روحاں دے نال دشمناں دا مقابلہ کردا اے تے اپنے دوستاں نوں غالب کردا اے ۔ اسنوں دشمناں نوں قتل کرنے وچ وڈا مزا آندا اے ۔ سیم و زر تے مویشاں دا مالک اے ۔
اس دے علاوہ متعدد چھوٹے دیوتا نيں ، جو وڈے دیوتاواں دے ماتحت نيں تے کچھ ایداں دے وی نيں ، جنہاں دا اضافہ آخری ویدی دور وچ وی ہويا ۔ انہاں وچ ساوتر یا سوتیار زندگی بخشنے والا ، پوشن محافظ و رہنما ، ربھو ، موسم دا دیوتا ، برہمنپتی عبادت دا دیوتا ، وش دروپ روپ عطا کرنے والا دیوتا ، توشتار صناعی دا دیوتا ، اشون شفق صبح ، مروت طوفان و وبا ، اریامن شادی دا دیوتا ، گندھرو اساز و ترنم کادیوتا تے سرسوستی فصاحت و روانی دی دیوی قابل ذکر اے ۔
خیر وشر دیاں طاقتاں
سودھوقابل ذکر گل ایہ اے کہ ایران وچ خیر و شر دی دو طاقتاں دا تصور پیدا ہوئے گیا ، جس نے انہاں دے مذہبی عقائد اُتے کہرا اثر ڈالیا ۔ انگرامنو یا ہر من بدی دا دیوتا تے ہورا دے نال اک صفت مژدہ بمعنی عاقل دا اضافہ ہويا ۔ اس دے بعد ایرانیاں دے مذہبی تصورات انہاں دو خداواں یعنی خداون خیر و شر دے گرد چکر کھانے لگے ۔ ہندی آریاواں دی طرح ایرانیاں دے درمیان وی پرہتاں دا اک طبقہ موجود سی ، جس نوں مغ یا مجسوس کہندے سن ۔ مذہبی رسوم دی ادائیگی ايسے طبقہ دے متعلق سی ۔ اس طبقہ نے وی مذہب دے اندر بہت پیچیدگیاں پیدا کر دتیاں سن ۔ قربانی دے وقت اک مقدس گھاہ دا رس پینا عبادت وچ شامل سی ۔ اس گھاہ دا ناں سوما تے اوستا وچ ہوما دسیا گیا اے ۔ ایہ غالباََ بھنگ اے جس دا عرق اج وی پاک و ہند وچ استعمال ہُندا اے ۔
ماخذ
سودھوڈاکٹر معین الدین ، قدیم مشرق
ڈاکٹر معین الدین ، عہد قدیم اور سلطنت دہلی