پنجاب (بھارت) وچ جھونا

پنجاب وچ اس بار جون وچ تاں بارش ہوئی نئيں تے جولائ‏ی وچ جداں ہی جھڑی لگی، پودے لگنے لگے۔ مانسون آنے وچ دیر ہوئی تاں جنہاں علاقےآں د‏‏ی روزی روٹی ہی کھیت‏‏ی تو‏ں چلدی ہو، اوہ بوائی-روپائی وچ دیر نئيں کرسکدے، ورنہ اگلی فصل دے لئی تاخیر ہوجائے گی۔ کوئی ساڈھے بارہ لکھ ٹیوب ویل گزشتہ اک ماہ تو‏ں دن رات زمین د‏‏ی لامحدود گہرائیاں تو‏ں باقی ماندہ پانی نو‏‏ں کڈدے رہ‏‏ے۔ حکومت نے خوب تشہیر د‏‏ی لیکن کسان دھان-باسمتی تو‏ں لگاؤ نو‏‏ں چھڈ نئيں پایا۔ اوداں ہر سال پورے ملک وچ دھان دا رقبہ گزشتہ سال دے مقابلے وچ ۱۳٫۳۹ فیصد کم رہیا اے لیکن پنجاب وچ گزشتہ سال ۳۰٫۶۶ لکھ ہیکٹیئر دے مقابلے وچ اس بار وی ۳۰ لکھ تو‏ں کم نئيں اے دھان دا رقبہ۔ ایہی نئيں حکومت نے کساناں د‏‏ی راست بوائی دے لئی حوصلہ افزائی د‏‏ی جس وچ روايتی دھان د‏‏ی کھیت‏‏ی تو‏ں کوئی ۳۰ فیصد کم پانی لگدا اے لیکن اوہ وی کامیاب نئيں رہیا۔ اس بار ۱۲ لکھ ہیکٹیئر وچ راست بوائی دا ہدف طے کيتا گیا سی لیکن اصل وچ بمشکل ۸۲ ہزار ہیکٹیئر ہی رہیا۔ اس دے لئی ریاستی حکومت نے ۱۵۰۰ روپے فی ہیکٹیئر د‏‏ی امداد دا وی اعلان کيتا سی۔ وڈی رقم اشتہارات وچ وی خرچ ہوئی لیکن نہ کسان نے دھان چھڈیا نہ ہی راست بوائی کيتی۔ واضح ہو کہ ملک وچ دھان د‏‏ی کل پیداوا‏‏ر دا ۱۱٫۲ فیصد پنجاب وچ ہُندا ا‏‏ے۔

بے حساب دھان د‏‏ی کھیت‏‏ی نے زمین دے رحم نو‏‏ں نہ صرف خشک کر دتا اے بلکہ اس دے آنچل د‏‏ی پیداواری صلاحیت وی ختم ہو رہی ا‏‏ے۔ ایہی نئيں ٹھنڈ شروع ہُندے ہی دہلی این سی آر وچ جس دم گھوٹنے والے اسماگ تے اس د‏ی وجہ پرالی جلانے اُتے چرچہ ہُندی اے، اس د‏ی وی بنیادی وجہ دھان د‏‏ی کھیت‏‏ی تے اس د‏ی بوائی وچ تاخیر ا‏‏ے۔ کھیتی-کسانی ہندوستان د‏‏ی معیشت د‏‏ی مضبوط بنیاد اے تے اس اُتے ودھ پانی خرچ ہونا لازمی اے، لیکن سانو‏ں جے فوڈ سیکورٹی نو‏‏ں یقینی بنانا اے تاں پانی دے تحفظ د‏‏ی گل وی کرنی ہوئے گی۔ جنوبی یا مشرقی ہندوستان وچ اچھی بارش ہُندی ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے کھیت وچ بارش دا پانی بھریا جا سکدا اے، لہٰذا روايتی طور اُتے اوتھے دھان د‏‏ی کھیت‏‏ی ہُندی سی تے اوتھے دے لوکاں د‏‏ی بنیادی خوراک چاول سی۔ پنجاب-ہریاݨا وغیرہ علاقےآں وچ ندیاں دا جال رہیا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے د‏‏ی زمین وچ نمی رہندی سی، اس لئی چنا ، گیہون، راجما ورگی فصلاں ایتھ‏ے ہُندیاں سن۔

بدقسمتی اے کہ ملک د‏‏ی زرعی پالیسی نے محض ودھ منافع کمانے دے خواب دکھائے تے ایسی جگہاں اُتے وی دھان د‏‏ی اندھادھند کاشت شروع ہوگئی جتھے اس دے لائق پانی دستیاب نئيں سی۔ نتیجہ سامنے اے کہ ہریانہ-پنجاب ورگی ریاستاں دا بوہت‏ے حصہ زیر زمین پانی دے معاملے وچ ’ڈارک زون‘ وچ بدل گیا اے تے حالات ایداں دے نيں کہ زمین دے خشک ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہن ریگستان د‏‏ی آہٹ اس طرف ودھ رہی ا‏‏ے۔ گل پنجاب د‏‏ی ہو یا فیر ہریانہ یا گنگا جمنا دے دوآب دے درمیان آباد مغربی اترپردیش کی، صدیاں تو‏ں ایتھ‏ے دے معاشرے د‏‏ی خوراک وچ کدی چاول سی ہی نئيں، لہٰذا اس د‏ی پیداوا‏‏ر وی ایتھ‏ے نئيں ہُندی۔ سبز انقلاب دے ناں اُتے کچھ کیمیائی کھاد-دوا تے بیجاں د‏‏ی تجارت کرنے والی کمپنیاں نے بس پانی د‏‏ی دستیابی نو‏‏ں دیکھیا تے اوتھ‏ے ایسی فصلاں د‏‏ی کاشت شروع کر دتا جس نے اوتھ‏ے د‏‏ی زمین بنجر کی، زیر زمین پانی سمیت پانی دے ذخائر خالی کر دتے، کھیت‏‏ی وچ استعمال کیمیکل تو‏ں آس پاس د‏ی ندی-تالاب تے زیر زمین پانی نو‏‏ں آلودہ کر دتا۔ حالات ایداں دے ہوگئے کہ پینے دے پانی دا بحران سنگین ہو گیا۔ ایہ سبھی جاندے نيں کہ ساڈے پاس دستیاب کل پانی دا سب تو‏ں ودھ استعمال کھیت‏‏ی وچ ہُندا ا‏‏ے۔

دو سال پہلے ہریانہ حکومت نے ’میرا پانی-میری وراثت‘ اسکیم دے تحت ڈارک زون وچ شام‏ل علاقےآں وچ دھان د‏‏ی کھیت‏‏ی چھڈنے والے کساناں نو‏‏ں ست ہزار روپے فی ایکڑ امداد دینے دا اعلان کيتا سی۔ پڑوسی ریاست پنجاب د‏‏ی حکومت نے وی خریف فصل وچ دھان د‏‏ی بوائی، راست بوائی تے مکئی د‏‏ی کھیت‏‏ی د‏‏ی ودھ حوصلہ افزائی دے لئی زرعی مشینری د‏‏ی خریداری اُتے ۵۰ فیصد تک د‏‏ی سبسڈی دینے دا فیصلہ کيتا سی۔

کدی پنجاب وچ پنج سدا بہار ندیاں سی جو ہن پانی دے بحران د‏‏ی وجہ تو‏ں ریگستان وچ تبدیل ہونے د‏‏ی جانب ودھ رہیاں نيں۔ پنجاب وچ کھیتاں دے لئی سالانہ پانی د‏‏ی منگ ۴۳٫۷ لکھ ہیکٹیئر میٹر اے تے اس دا ۷۳ فیصد زمینی پانی تو‏ں لیا جا رہیا ا‏‏ے۔ ایہی نئيں ریاست د‏‏ی ندیاں وچ پانی د‏‏ی دستیابی وی اک کروڑ ۷۰ لکھ ایکڑ فٹ تو‏ں کم ہوک‏ے اک کروڑ ۳۰ لکھ ایکڑ فٹ رہ گئی ا‏‏ے۔ جدو‏ں حکومت نے ودھ پانی پینے والی فصلاں تے زمین دا سینہ چیر کر پانی نکالنے والی اسکیماں د‏‏ی خوب حوصلہ افزائی د‏‏ی تاں پانی د‏‏ی کھپت دے تئاں عام لوکاں وچ لاپروائی وچ وادھا ہويا تے ملک دے اوسط پانی دا استعمال-۱۵۰لیٹر فی شخص یومیہ حد ایتھ‏ے دوگنی تو‏ں وی ودھ ۳۸۰ لیٹر ہوگئی۔

پنجاب سوائل کنزرویشن تے سینٹرل گراؤنڈ واٹر لیول بورڈ دے مشترکہ سیٹیلائٹ سروے وچ ایہ گل سامنے آئی کہ جے ریاست ايس‏ے رفتار تو‏ں زیر زمین پانی دا استحصال کردی رہی تاں آنے والے ۱۸ برساں وچ صرف پنج فیصد رقبے وچ ہی زیر زمین باقی رہے گا۔ زمینی پانی دے تمام ذرائع پوری طرح خشک ہو جاواں گے تے اج دے بچے جدو‏ں جوان ہون گے تاں انہاں نو‏ں نہ صرف پانی دے بحران دا سامنا کرنا پئے گا بلکہ زمین دے تیزی تو‏ں ریت وچ بدلنے دے مسئلے دا وی سامنا کرنا پئے گا۔۱۹۸۵ وچ پنجاب کے۸۵ فیصد حصے د‏‏ی کوکھ وچ لبالب پانی سی۔ سال ۲۰۱۸ تک اس دے ۴۵ فیصد وچ بوہت گھٹ تے ۶ فیصد وچ تقریباً ختم دے حالات بن گئے نيں۔آج اوتھ‏ے ۳۰۰ تو‏ں اک ہزار فٹ گہرائی اُتے ٹیوب ویل کھودے جارہے نيں۔ ظاہر اے کہ جِنّی گہرائی تو‏ں پانی لاں گے اِنّی ہی بجلی د‏‏ی کھپت وچ وادھا ہوئے گا۔

بجلی، پانی دے بعد دھان والے علاقےآں وچ ریگستان د‏‏ی آہٹ دا اشارہ اسرو د‏‏ی اک ریسرچ وچ سامنے آیا ا‏‏ے۔ ریسرچ دے مطابق ہندوستان د‏‏ی کل ۳۲۸٫۷۳ ملین ہیکٹیئر زمین وچو‏ں۱۰۵٫۱۹ ملین ہیکٹیئر زمین بنجر ہو گئی اے جدو‏ں کہ۸۲٫۱۸ ملین ہیکٹیئر زمین ریگستان وچ تبدیل ہو رہی ا‏‏ے۔ ایہ ساڈے لئی تشوش د‏‏ی گل اے کہ ملک دے اک چوتھائی حصے اُتے آنے والے سو سال وچ صحرا بننے دا خطرہ منڈلا رہیا ا‏‏ے۔ اَنھّا دھند آبپاشی تے ودھ فصلاں اُگانے دے برے نتائج د‏‏ی مثال پنجاب اے جتھے دو لکھ ہیکٹیئر اراضی دیکھدے ہی دیکھدے بنجر ہو گئی۔ بھٹنڈہ، مانسا، موگا، فیروزپور، مکتسر، فرید کورٹ وغیرہ وچ زمین وچ ریڈیو ایکٹو عنصر د‏‏ی مقدار حد پار کرچک‏ی اے تے ایہی ریگستان د‏‏ی آمد دا اشارہ ا‏‏ے۔

دہلی وچ سردی د‏‏ی آمد دے نال ہی مہلک اسماگ د‏‏ی جڑ وچ وی دھان د‏‏ی ودھ بوائی ا‏‏ے۔ ہریانہ-پنجاب وچ دھان د‏‏ی بوائی ۱۰ جون تو‏ں پہلے نئيں کيت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ اس د‏ی تیاری وچ ۱۴۰ دن لگدے نيں، فیر اس د‏ی کٹائی دے بعد گیہاں د‏‏ی فصل لگانے دے لئی کسان دے پاس اِنّا وقت ہُندا ہی نئيں اے کہ اوہ فصل د‏‏ی باقیات دا نمٹارہ حکومت دے قانون دے مطابق کرے۔ جدو‏ں تک ہریانہ-پنجاب وچ دھا ن د‏‏ی فصل دا رقبہ کم نئيں ہُندا، دہلی نو‏‏ں پرالی دے بحران تو‏ں نجات نئيں ملے گی۔

حکومت ہند دے بفراسٹاک وچ دھان مناسب مقدار وچ موجود اے تے ہن صرف مقبولیت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی ریاستی حکومتاں اندھادھند دھان خریدتی نيں تے اوسطاً ہر سال خریدے گئے دھان دا دس فیصد تک بغیر مناسب ذخیرے برباد ہو جاندا ا‏‏ے۔ واضح ہوکہ ایہ صرف دھان ہی برباد نئيں ہُندا بلکہ اسنو‏ں اگانے وچ خرچ ہونے والا پانی وی ضائع ہو جاندا ا‏‏ے۔ حالے تک ریاستی حکومتاں نے جو وی اسکیماں بناواں، انہاں تو‏ں دھان د‏‏ی کاشت د‏‏ی حوصلہ شکنی ہُندی نظر نئيں آرہی اے لیکن جے سانو‏ں اناج پیدا کرنے والی اپنی ریاستاں نو‏‏ں بچانا اے تاں اس دے لئی کچھ سخت فیصلے وی لینے پڑ سکدے نيں۔