پنجاب (بھارت) وچ جھونا
پنجاب وچ اس بار جون وچ تاں بارش ہوئی نئيں تے جولائی وچ جداں ہی جھڑی لگی، پودے لگنے لگے۔ مانسون آنے وچ دیر ہوئی تاں جنہاں علاقےآں دی روزی روٹی ہی کھیتی توں چلدی ہو، اوہ بوائی-روپائی وچ دیر نئيں کرسکدے، ورنہ اگلی فصل دے لئی تاخیر ہوجائے گی۔ کوئی ساڈھے بارہ لکھ ٹیوب ویل گزشتہ اک ماہ توں دن رات زمین دی لامحدود گہرائیاں توں باقی ماندہ پانی نوں کڈدے رہے۔ حکومت نے خوب تشہیر دی لیکن کسان دھان-باسمتی توں لگاؤ نوں چھڈ نئيں پایا۔ اوداں ہر سال پورے ملک وچ دھان دا رقبہ گزشتہ سال دے مقابلے وچ ۱۳٫۳۹ فیصد کم رہیا اے لیکن پنجاب وچ گزشتہ سال ۳۰٫۶۶ لکھ ہیکٹیئر دے مقابلے وچ اس بار وی ۳۰ لکھ توں کم نئيں اے دھان دا رقبہ۔ ایہی نئيں حکومت نے کساناں دی راست بوائی دے لئی حوصلہ افزائی دی جس وچ روايتی دھان دی کھیتی توں کوئی ۳۰ فیصد کم پانی لگدا اے لیکن اوہ وی کامیاب نئيں رہیا۔ اس بار ۱۲ لکھ ہیکٹیئر وچ راست بوائی دا ہدف طے کيتا گیا سی لیکن اصل وچ بمشکل ۸۲ ہزار ہیکٹیئر ہی رہیا۔ اس دے لئی ریاستی حکومت نے ۱۵۰۰ روپے فی ہیکٹیئر دی امداد دا وی اعلان کيتا سی۔ وڈی رقم اشتہارات وچ وی خرچ ہوئی لیکن نہ کسان نے دھان چھڈیا نہ ہی راست بوائی کيتی۔ واضح ہو کہ ملک وچ دھان دی کل پیداوار دا ۱۱٫۲ فیصد پنجاب وچ ہُندا اے۔
بے حساب دھان دی کھیتی نے زمین دے رحم نوں نہ صرف خشک کر دتا اے بلکہ اس دے آنچل دی پیداواری صلاحیت وی ختم ہو رہی اے۔ ایہی نئيں ٹھنڈ شروع ہُندے ہی دہلی این سی آر وچ جس دم گھوٹنے والے اسماگ تے اس دی وجہ پرالی جلانے اُتے چرچہ ہُندی اے، اس دی وی بنیادی وجہ دھان دی کھیتی تے اس دی بوائی وچ تاخیر اے۔ کھیتی-کسانی ہندوستان دی معیشت دی مضبوط بنیاد اے تے اس اُتے ودھ پانی خرچ ہونا لازمی اے، لیکن سانوں جے فوڈ سیکورٹی نوں یقینی بنانا اے تاں پانی دے تحفظ دی گل وی کرنی ہوئے گی۔ جنوبی یا مشرقی ہندوستان وچ اچھی بارش ہُندی اے۔ اوتھے کھیت وچ بارش دا پانی بھریا جا سکدا اے، لہٰذا روايتی طور اُتے اوتھے دھان دی کھیتی ہُندی سی تے اوتھے دے لوکاں دی بنیادی خوراک چاول سی۔ پنجاب-ہریاݨا وغیرہ علاقےآں وچ ندیاں دا جال رہیا اے۔ اوتھے دی زمین وچ نمی رہندی سی، اس لئی چنا ، گیہون، راجما ورگی فصلاں ایتھے ہُندیاں سن۔
بدقسمتی اے کہ ملک دی زرعی پالیسی نے محض ودھ منافع کمانے دے خواب دکھائے تے ایسی جگہاں اُتے وی دھان دی اندھادھند کاشت شروع ہوگئی جتھے اس دے لائق پانی دستیاب نئيں سی۔ نتیجہ سامنے اے کہ ہریانہ-پنجاب ورگی ریاستاں دا بوہتے حصہ زیر زمین پانی دے معاملے وچ ’ڈارک زون‘ وچ بدل گیا اے تے حالات ایداں دے نيں کہ زمین دے خشک ہونے دی وجہ توں ہن ریگستان دی آہٹ اس طرف ودھ رہی اے۔ گل پنجاب دی ہو یا فیر ہریانہ یا گنگا جمنا دے دوآب دے درمیان آباد مغربی اترپردیش کی، صدیاں توں ایتھے دے معاشرے دی خوراک وچ کدی چاول سی ہی نئيں، لہٰذا اس دی پیداوار وی ایتھے نئيں ہُندی۔ سبز انقلاب دے ناں اُتے کچھ کیمیائی کھاد-دوا تے بیجاں دی تجارت کرنے والی کمپنیاں نے بس پانی دی دستیابی نوں دیکھیا تے اوتھے ایسی فصلاں دی کاشت شروع کر دتا جس نے اوتھے دی زمین بنجر کی، زیر زمین پانی سمیت پانی دے ذخائر خالی کر دتے، کھیتی وچ استعمال کیمیکل توں آس پاس دی ندی-تالاب تے زیر زمین پانی نوں آلودہ کر دتا۔ حالات ایداں دے ہوگئے کہ پینے دے پانی دا بحران سنگین ہو گیا۔ ایہ سبھی جاندے نيں کہ ساڈے پاس دستیاب کل پانی دا سب توں ودھ استعمال کھیتی وچ ہُندا اے۔
دو سال پہلے ہریانہ حکومت نے ’میرا پانی-میری وراثت‘ اسکیم دے تحت ڈارک زون وچ شامل علاقےآں وچ دھان دی کھیتی چھڈنے والے کساناں نوں ست ہزار روپے فی ایکڑ امداد دینے دا اعلان کيتا سی۔ پڑوسی ریاست پنجاب دی حکومت نے وی خریف فصل وچ دھان دی بوائی، راست بوائی تے مکئی دی کھیتی دی ودھ حوصلہ افزائی دے لئی زرعی مشینری دی خریداری اُتے ۵۰ فیصد تک دی سبسڈی دینے دا فیصلہ کيتا سی۔
کدی پنجاب وچ پنج سدا بہار ندیاں سی جو ہن پانی دے بحران دی وجہ توں ریگستان وچ تبدیل ہونے دی جانب ودھ رہیاں نيں۔ پنجاب وچ کھیتاں دے لئی سالانہ پانی دی منگ ۴۳٫۷ لکھ ہیکٹیئر میٹر اے تے اس دا ۷۳ فیصد زمینی پانی توں لیا جا رہیا اے۔ ایہی نئيں ریاست دی ندیاں وچ پانی دی دستیابی وی اک کروڑ ۷۰ لکھ ایکڑ فٹ توں کم ہوکے اک کروڑ ۳۰ لکھ ایکڑ فٹ رہ گئی اے۔ جدوں حکومت نے ودھ پانی پینے والی فصلاں تے زمین دا سینہ چیر کر پانی نکالنے والی اسکیماں دی خوب حوصلہ افزائی دی تاں پانی دی کھپت دے تئاں عام لوکاں وچ لاپروائی وچ وادھا ہويا تے ملک دے اوسط پانی دا استعمال-۱۵۰لیٹر فی شخص یومیہ حد ایتھے دوگنی توں وی ودھ ۳۸۰ لیٹر ہوگئی۔
پنجاب سوائل کنزرویشن تے سینٹرل گراؤنڈ واٹر لیول بورڈ دے مشترکہ سیٹیلائٹ سروے وچ ایہ گل سامنے آئی کہ جے ریاست ايسے رفتار توں زیر زمین پانی دا استحصال کردی رہی تاں آنے والے ۱۸ برساں وچ صرف پنج فیصد رقبے وچ ہی زیر زمین باقی رہے گا۔ زمینی پانی دے تمام ذرائع پوری طرح خشک ہو جاواں گے تے اج دے بچے جدوں جوان ہون گے تاں انہاں نوں نہ صرف پانی دے بحران دا سامنا کرنا پئے گا بلکہ زمین دے تیزی توں ریت وچ بدلنے دے مسئلے دا وی سامنا کرنا پئے گا۔۱۹۸۵ وچ پنجاب کے۸۵ فیصد حصے دی کوکھ وچ لبالب پانی سی۔ سال ۲۰۱۸ تک اس دے ۴۵ فیصد وچ بوہت گھٹ تے ۶ فیصد وچ تقریباً ختم دے حالات بن گئے نيں۔آج اوتھے ۳۰۰ توں اک ہزار فٹ گہرائی اُتے ٹیوب ویل کھودے جارہے نيں۔ ظاہر اے کہ جِنّی گہرائی توں پانی لاں گے اِنّی ہی بجلی دی کھپت وچ وادھا ہوئے گا۔
بجلی، پانی دے بعد دھان والے علاقےآں وچ ریگستان دی آہٹ دا اشارہ اسرو دی اک ریسرچ وچ سامنے آیا اے۔ ریسرچ دے مطابق ہندوستان دی کل ۳۲۸٫۷۳ ملین ہیکٹیئر زمین وچوں۱۰۵٫۱۹ ملین ہیکٹیئر زمین بنجر ہو گئی اے جدوں کہ۸۲٫۱۸ ملین ہیکٹیئر زمین ریگستان وچ تبدیل ہو رہی اے۔ ایہ ساڈے لئی تشوش دی گل اے کہ ملک دے اک چوتھائی حصے اُتے آنے والے سو سال وچ صحرا بننے دا خطرہ منڈلا رہیا اے۔ اَنھّا دھند آبپاشی تے ودھ فصلاں اُگانے دے برے نتائج دی مثال پنجاب اے جتھے دو لکھ ہیکٹیئر اراضی دیکھدے ہی دیکھدے بنجر ہو گئی۔ بھٹنڈہ، مانسا، موگا، فیروزپور، مکتسر، فرید کورٹ وغیرہ وچ زمین وچ ریڈیو ایکٹو عنصر دی مقدار حد پار کرچکی اے تے ایہی ریگستان دی آمد دا اشارہ اے۔
دہلی وچ سردی دی آمد دے نال ہی مہلک اسماگ دی جڑ وچ وی دھان دی ودھ بوائی اے۔ ہریانہ-پنجاب وچ دھان دی بوائی ۱۰ جون توں پہلے نئيں کيتی جاندی اے۔ اس دی تیاری وچ ۱۴۰ دن لگدے نيں، فیر اس دی کٹائی دے بعد گیہاں دی فصل لگانے دے لئی کسان دے پاس اِنّا وقت ہُندا ہی نئيں اے کہ اوہ فصل دی باقیات دا نمٹارہ حکومت دے قانون دے مطابق کرے۔ جدوں تک ہریانہ-پنجاب وچ دھا ن دی فصل دا رقبہ کم نئيں ہُندا، دہلی نوں پرالی دے بحران توں نجات نئيں ملے گی۔
حکومت ہند دے بفراسٹاک وچ دھان مناسب مقدار وچ موجود اے تے ہن صرف مقبولیت دی وجہ توں ہی ریاستی حکومتاں اندھادھند دھان خریدتی نيں تے اوسطاً ہر سال خریدے گئے دھان دا دس فیصد تک بغیر مناسب ذخیرے برباد ہو جاندا اے۔ واضح ہوکہ ایہ صرف دھان ہی برباد نئيں ہُندا بلکہ اسنوں اگانے وچ خرچ ہونے والا پانی وی ضائع ہو جاندا اے۔ حالے تک ریاستی حکومتاں نے جو وی اسکیماں بناواں، انہاں توں دھان دی کاشت دی حوصلہ شکنی ہُندی نظر نئيں آرہی اے لیکن جے سانوں اناج پیدا کرنے والی اپنی ریاستاں نوں بچانا اے تاں اس دے لئی کچھ سخت فیصلے وی لینے پڑ سکدے نيں۔