پنجاب وچ اردو گیت دا سفر

پنج دریاواں دے آب زلال تو‏ں سر سبزو شاداب سرزماں، پنجاب ہمیشہ تو‏ں ذکروفکر دا مرکز رہی ا‏‏ے۔ اس د‏ی زرخیزی ذہن ودل نو‏‏ں پاکیزگی تے روئیدگی عطا کردتی اے تے ايس‏ے بالیدگی تو‏ں علم وعرفان د‏‏ی کہکشاواں منور ہُندی چلی جاندیاں نيں۔ااایہی سبب اے کہ اس پنجاب نے ایداں دے بالغ النظر تے بیدار مغز انسان پیدا کیندے جو بے شمار لوکاں د‏‏ی فیضیابی دا باعث ہوئے۔ لفظ ’پنجاب‘ بولی اُتے آندے ہی اس کرۂ ارض دا تصور ذہنی کینوس اُتے رقص کرنے لگدا اے جتھ‏ے آبِ زلال دے ہنستے گاندے،جھگ اڑاندے مست دریا اپنی تمام تر قوّت وتابانی نو‏‏ں سنگیت د‏‏ی اک مدھر لَے وچ پرو دیندے نيں۔ رقص ونغمہ پنجابیاں دے خون وچ ايس‏ے طرح شامل اے جس طرح سرخ وسفید خلئی۔ مستی تو‏ں بھگتی تک تے بھگتی تو‏ں مکتی تک گیت وسنگیت پنجابیاں د‏‏ی منفرد پہچان اے تے اایہی سنسکردی تے رہتل ہندوستان د‏‏ی ترجمان وی ا‏‏ے۔

گیت شدت جذبات وخیالات دا غنائی اظہار ا‏‏ے۔ اس لئی ایہ خالص داخلی صنف سخن اے یعنی اس وچ کِسے جذبے، خیال یا کیفیت نو‏‏ں اُتے سوز و بے ساختہ لفظاں وآہنگ دے ذریعے ادا کيتا جاندا اے ۔اس وچ کِسے طرح د‏‏ی ساخت و بناوٹ نئيں ہُندی بلکہ ایہ صاف و شفّاف جھرنے د‏‏ی مانند اپنے قدرتی بہاؤ د‏‏ی طرف وگدا چلا جاندا اے یعنی گیت من د‏‏ی موج اے، ہويا دا جھونکا ا‏‏ے۔ اس وچ کِسے طرح د‏‏ی تصنع وپرکاری دا دخل نئيں ہُندا۔رنج وغم،انبساط وخوشی دے بے ساختہ پل گیت وچ ابھر آندے نيں تے ہر ذی شعور اورصاحب جبلت اس د‏ی رو وچ خودبخود وگدا چلا جاندا ا‏‏ے۔

ساڈے ایتھ‏ے د‏‏ی روایت نو‏‏ں مدّ نظر رکھدے ہوئے کہیا جا سکدا اے کہ گیت اک غنائی تے نسوانی صنف سخن اے جس وچ اک فراق زدہ عورت ہجرو وصال دیاں گلاں بیان کردتی اے ۔خاص طور اُتے ہجر نو‏‏ں برہ یا برہیا تو‏ں موسوم کردے ہوئے اپنے محبوب د‏‏ی جدائی تو‏ں پیدا ہونے والی تڑپ وکسک نو‏‏ں عالم تنہائی وچ بے ساختہ گنگناندی یعنی اس دے دل دا درد سوزوگداز وچ ڈھل جاندا اے ۔اور گیت د‏‏ی شکل اختیار کر لیندا اے ۔گیت دے وجود یعنی جذبے،خیال تے لفظاں وچ صوتیت،غنائیت تے نسوانیت د‏‏ی آمیزش بدرجہ اتم موجود ہُندی ا‏‏ے۔ عورت د‏‏ی دلآویز شخصیت کسی تے صنف وچ اِنّی اجاگ‏ر نئيں ہُندی جِنّی کہ گیت دے رنگ و آہنگ وچ ڈھل جاندی ا‏‏ے۔

ساڈے صوفیاں نے اس روایت نو‏‏ں اک نواں انداز دتا۔ انھاں نے وی اپنے گیتاں وچ وجود زن نو‏‏ں مقدم رکھدے ہوئے، اپنے آپ نو‏‏ں عورت تصور کردے ہوئے تے عشق حقیقی د‏‏ی سرشاری وبے قراری نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے خدائے برتر نو‏‏ں ہی کدی اپنا مرد معشوق مان لیا،تو کدی شفیق باپ مندے ہوئے اپنے جذبات دا برجستہ اظہار کيتا بلکہ کچھ صوفیاں نے تاں لمبے بال رکھے،منگ کڈی،بالے پہنے تے ایتھ‏ے تک کہ زنانہ لباس زیب تن کيتا تے اپنے دل د‏‏ی تڑپ نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی گیتاں دا سہارا لیا۔ نسوانیت دا ااایہی پہلو گیت نو‏‏ں دل خوش کن بناندا ا‏‏ے۔ بدلدے وقت دے نال گیتاں نے وی کروٹ بدلی تے زندگی دے دوسرے پہلوآں نو‏‏ں وی سمیٹنا شروع کيتا۔اج دا گیت زندگی دا مکمل احاطہ کیندے ہوئے اے تے ااایہی خوبی گیت د‏‏ی ترقی تے مقبولیت دا باعث ا‏‏ے۔

جے فن دے اعتبار تو‏ں دیکھیا جائے تاں ’گیت‘ وچ نہ تاں بحراں د‏‏ی پابندی ہُندی اے تے نہ ہی کسی بحر د‏‏ی ہیئت وتکنیک یا ساخت کیندی۔گیت کسی وی وزن تے فارم وچ لکھیا جا سکدا اے ۔مضمون دے اعتبار تو‏ں گیت د‏‏ی مختلف قسماں سامنے آندیاں نيں جو زندگی دے مختلف پہلوآں نو‏‏ں اجاگ‏ر کردیاں نيں۔ ’گیت‘ خالص ہندوستانی لفظ اے تے سنسکرت دے لفظ ’گیتا‘ تو‏ں ماخوذ اے ۔اس لئی گنگا جمنی بولی دا استعمال وی اس د‏ی منفرد خاصیت اے ۔گیت دا مزاج فطرتاً ہجر وفراق د‏‏ی بے چینی وبے قراری ا‏‏ے۔

امیر خسرو ہندوستانی علوم وفنون دے امام کہ‏ے جا سکدے نيں۔ انھاں نے نہ صرف اردو بولی (ریختہ) د‏‏ی ترویج وترقی وچ اہ‏م رول ادا کيتا بلکہ مختلف اصناف سخن دے تعلق تو‏ں وی نمایاں خدمات انجام دتیاں۔انھاں نے اپنے زمانے د‏‏ی عام بول چال تے صوفیاں دے اسلوب تے پیرائے وچ دلی جذبات دا اظہار کيتا تاں جو فنّی پیکر وجود پذیر ہوئے انھاں گیت د‏‏ی ابتدائی شکل کہیا جا سکدا اے ؂

کہ تاب ہجراں ندارم اے جاں نہ لیہو کاہے لگائے چھتیاں
سکھی پیا کو جو میں نہ دیکھوں تو کیسے کاٹوں اندھیری رتیاں
کسے پڑی ہے جو جا سناوے پیارے پی کو ہماری بتیاں
نہ نیند نیناں،نہ انگ چینا،نہ آپ آوے نہ بھیجے پتیاں

تے ايس‏ے طرح ’کاہے نو‏‏ں بیاہی بدیس رے‘ وی خسرو تو‏ں منسوب اے ۔کہنے دا مطلب ایہ اے کہ انھاں نے ہی اردو گیت د‏‏ی بنیاد رکھی تے فیر اس دے بعدبوہت سارے ناں اس لسٹ وچ شامل ہُندے چلے گئے جنہاں وچ قلیؔ قطب شاہ، ملّا وجہی، عادل شاہ، ولی دکنی، افضل ؔ جھنجانوی، عزلت، واجد علی شاہ، امانت لکھنوی، آغاحشر کاشمیری، آرزو لکھنوی،عظمت اللہ خاں، حفیظ جالندھری، میرا ؔ جی، قیوم نظر، الطاف مشہدی، اختر شیرانی، ساحر لدھیانوی، قتیل شفائی، شکیل بدایونی، مجروح سلطان پوری،زبیر ؔ رضوی، ندا فاضلی، بیکل اتساہی، گلزار تے جاوید اختر دے ناں خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔

جدوں اسيں گیت دے سلسلے وچ پنجاب دا رخ کردے نيں تاں سب تو‏ں پہلا تے وڈا ناں محمد افضل جھنجانوی یا افضل پانی پتی دے روپ وچ سامنے آندا ا‏‏ے۔ مولا‏نا افضل پانی پتی(متوفی 1035ھ) بظاہر ’بکٹ کہانی‘ دے مصنّف دے طور اُتے شہرت رکھدے نيں لیکن انہاں دے بارہ ماسہ دا مطالعہ کرنے تو‏ں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ اس وچ گیت نگاری دے تمام تر لوازمات وافر مقدار وچ موجود نيں۔نہ صرف انہاں دے خیالات ولفظاں وی گیت دے عین مطابق نيں بلکہ انہاں دا طرز بیان تے بولی خالص گیت والی ا‏‏ے۔ بقول پروفیسر نورالحسن نقوی ’’شمالی ہندوستان وچ جو بارہ ماسنو‏ں لکھے گئے انہاں وچ گیت د‏‏ی فضا غالب اے ۔‘‘

اردو شاعری وچ شمالی ہندوستان د‏‏ی خدمات اُتے روشنی ڈالدے ہوئے پروفیسر محمود شیرانی اپنی اہ‏م تصنیف ’پنجاب وچ اردو‘ وچ لکھدے نيں کہ’’ساڈے مورخین دا ایہ عقیدہ اے کہ شمالی ہند وچ اردو شاعری ولی دکنی د‏‏ی آمد تے محمد شاہی دور تک وجود وچ نئيں آئی سی لیکن محمد افضل دے دوازدہ ماہے د‏‏ی روشنی وچ سانو‏ں اس عقیدہ وچ ترمیم کرنے د‏‏ی ضرورت محسوس ہُندی اے ‘‘۔(صفحہ نمبر174)

انہاں اقتباست د‏‏ی روشنی وچ ایہ گل واضح ہوئے جاندی اے کہ دکن دے نال نال شمالی ہندوستان وی شعروادب دا مرکز رہیا اے تے دوسرے ایہ کہ ابتدائی اردو اصناف وچ گیت وی خاص اہمیت دا حامل اے جس دا اک چنگا نمونہ افضل پانی پتی دا بارہ ماسہ ا‏‏ے۔

’بکٹ کہانی‘ دراصل اک ایسا بارہ ماسہ اے جس وچ اک ہجر زدہ عورت اپنے محبوب (خاوند) دے ہجر وچ اپنی سکھیاں سہیلیاں تو‏ں مخاطب ہُندے ہوئے دلی کیفیات نو‏‏ں المناک انداز وچ گنگناندی اے تے ہر ماہ دے بدلدے موسماں دے نال اپنے قصّہ محبت وغم نو‏‏ں دلگداز آواز وچ دہراندی اے ؂

سنو سکھیو! بکٹ میری کہانی
پھئی ہوں عشق کے غم سونمانی
نہ مجھ کو سکھ دن،نہ نیند راتاں
برہوں کی آگ میں سینہ جراتا
نہیں اس درد کا دارو کسی کن
پھئے حیراں سبھی حکماء ذو فن
اری جس شخص کوں یہ دیو لاگا
سیاناں دیکھ اوس کو دور بھاگا
اری یہ عشق ہے یا کیا بلا ہے
کہ جسکی آگ میں سبھ جگ جلا ہے

تے فیر جدو‏ں ساون دا مہینہ آندا اے تاں جذبات کچھ ایويں کروٹ لیندے نيں ؂

اری جب کوک کویل نیں سوناہی
تمامی تن بدن میں آگ لاہی
سونی جب مور کی آواز بن سو
شکیب از دل شدہ آرام تن سوں
چلا ساون دگر ساجن نہ آہی
اری کن سوکنی تونی چلاہی

فیر بھادوں د‏‏ی گرمی دا ذکر کچھ اس انداز وچ کردی اے ؂

سکھی بھادوں تپت بھوتی پریری
تمامی تن بدن میرا جری ری
پیا پردیس جا ہم کو بسارا
بخالوں کیا گنہہ دیکھا ہمارا
اور پھر آگے کہتی ہے ؂
سنو سکھیو کہ رت آسوج آہی
پیاری کی خبر اب یک نیاہی
لکھوں پتیا ارے کاک لیجا
سلونی سانوری سندر پیا یا

لاہور، سیالکوٹ تے پانی پت دے علاوہ جالندھر وی اہ‏م ادبی مرکز رہیا اے ۔موجودہ دور وچ پنجاب تو‏ں شائع ہونے والا واحد اردو اخبار ’ہند سما چار‘اج وی جالندھر تو‏ں نکل رہیا اے تے بہت ساریاں ادبی انجمناں اج وی اپنی ادبی خدمات انجام دے رہیاں نيں۔ گیت دے سلسلے وچ گل کرن تاں تن اہ‏م ناں ايس‏ے مردم خیز شہر نال تعلق رکھدے نيں، اوہ نيں حفیظ جالندھری، مخمور جالندھری تے ضیاء جالندھری۔ انہاں وچ موخرالذکر دو دا تعلق سیماب اکبر آبادی دے تلامذہ تو‏ں رہیا اے جدو‏ں کہ حفیظ جالندھری بین الاقوامی شہرت دے حامل نيں۔

ابوالاثرمحمد حفیظ 16 جنوری 1900 نو‏‏ں جالندھر وچ پیدا ہوئے تے 21 دسمبر 1982 نو‏‏ں لاہور وچ انتقال ہويا۔ ’شاہ نامہ اسلام‘ ادبی تریخ دا اوہ کارنامہ اے جس نے حفیظ جالندھری نو‏‏ں حیات دوام عطا کيتا۔ اس دے علاوہ گیت نگاری وچ وی انہاں دا ناں اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ انہاں دے گیتاں د‏‏ی خاصیت چھوٹی تے مترنم بحراں نيں،نال ہی انہاں دے لفظاں دا استعمال سماعتاں نو‏‏ں متاثر کیتے بغیر نئيں رہندا۔ مضمون دے اعتبار تو‏ں حبّ الوطنی دا جذبہ انہاں دے گیتاں دا بے حداہ‏م پہلو اے ؂

پریت ہے تیری ریت پرانی
بھول گیا او بھارت والے
بھول گیا او بھارت والے
پریت ہے تیری ریت
بسالے اپنے من پریت

مخمور جالندھری دے گیت گنگا جمنی رہتل و سبھیاچار دے بہترین ترجمان نيںیا ایويں کہیے کہ ساڈے گیت د‏‏ی روایت دے پاسبان وی نيں۔ جابہ جا ہندی لفظاں دا استعمال گیت نو‏‏ں بوجھل بنا دیندا اے لیکن مخمور نے اپنے گیتاں وچ ہندی اردو لفظاں د‏‏ی جو آمیزش د‏‏ی اے اس تو‏ں بولی نو‏‏ں اک وقار حاصل ہويا اے جو کشش د‏‏ی وجہ بندا اے تے اپنی طرف متوجہ کردا اے ؂

کوئی پار لگائے
من کی نیّا، دکھ کے ساگر میں ہچکولے کھائے
جیون کے آکاش پہ میرے غم کے بادل چھائے
کوئی سکھ کا میرے دل پر اتنا مینھ برسائے
یہ میرے جیون کی اگنی پریم ندی بن جائے
.....کوئی پار لگائے
دن بیتیں جس دیس میں سکھ سے جی نہ میرا گھبرائے
مجھ دکھیاری کو آکر اس دیس کوئی پہنچائے
.....کوئی پار لگائے

حفیظ جالندھری تے مخمور جالندھری دے بعد تیسرا وڈا ناں ضیاء جالندھری دا اے ۔ضیاء نے اپنے شہر د‏‏ی روایات تے ادبی وتہذیبی ماحول نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے کامیاب گیت لکھے۔لفظاں د‏‏ی تکرار تو‏ں حسن و کیفیت پیدا کرنا شاعراں و گیت کاراں دا اہ‏م حربہ ہُندا اے جس نو‏‏ں ضیاء دے گیتاں وچ بخوبی محسوس کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ انہاں دا ایہ گیت ملاحظہ کرو ؂

وہ نہ آئے
چاند کی جوت جلتی تھی جلتی رہی
رات شاخوں کی آہوں میں چپ چاپ ڈھلتی رہی
جی ڈراتے رہے کالے سائے یہاں
وہ نہ آئے
پھول امبر کے چنتی رہی بار بار
میں پروتی رہی اپنی آنکھوں میں تاروں کے ہار
اوس کے کتنے موتی بچھائے یہاں
وہ نہ آئے، وہ نہ آئے
اردوزبان و ادب دے ع

ظیم مورّخ و ناقد پروفیسر محمود شیرانی دے لخت جگرمحمدداؤد خان،اختر شیرانی (4مئی 1905 ٹونک، 9 ستمبر 1948 لاہور) اس دور دے گیت نگار نيں جدو‏ں مبالغے تے بناوٹ د‏‏ی جگہ حقیقت نگاری دا بول بالا سی، جس دے لئی گیت موزاں ترین صنف سخن اے کیونجے گیت اوہ صنف سخن اے جس د‏‏ی بنیاد صرف تے صرف سچائی اُتے مبنی ہُندی ا‏‏ے۔ سِدھے سچّے جذبات و خیالات نہ صرف ہر ذی شعور تے ذی ہوش نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کردے نيں بلکہ اک مخصوص فضا وچ گھیر لیندے نيں تے اکثر انسان چاہندے ہوئے وی اس حصار تو‏ں باہر نئيں نکل سکدا تے بار بار گیت دے بولاں نو‏‏ں دہراندا رہندا اے لیکن اس دے لئی اختر شیرانی جداں شاعر ہونا پہلی شرط ا‏‏ے۔ انہاں دے گیتاں دے ایہ بند ملاحظہ کرو ؂

پردیسی سے دل کا لگانا
بہتے پانی میں ہے نہانا
کوئی نہیں ندی کا ٹھکانا
رمتے جوگی کس کے میت
ہجر کے موضوع کو بیان کرتے ہوئے کہتے ہیں ؂
نہ کوئی ساتھی نہ کوئی سجنی نہ کوئی میرے پاس سہیلی
برہ کی بھی رات گزاروں،ڈر کے مارے کیسے اکیلی
اب بھی نہ آئے من کو چین

اختر دے کلام وچ نظم گوئی وی اک اہ‏م صنف دے طور اُتے شامل اے لیکن اس اُتے وی گیت دا اثر غالب اے ۔ان د‏‏ی مشہور نظم اے ؂

او دیس سے آنے والے بتا
او دیس سے آنے والے بتا
کس حال میں ہیں یاران وطن
آوارۂ غربت کو بھی سنا
کس رنگ میں ہیں کنعانِ وطن
وہ باغِ وطن فردوسِ وطن
وہ سرو وطن ریحان وطن

اس نظم وچ اختر نے جس خوبی تو‏ں مترنم لفظاں دا استعمال کيتا اے تے انہاں د‏‏ی تکرار تو‏ں کلام دے حسن وچ وادھا کيتا اے، ایہ انہاں د‏‏ی قادر الکلامی دا واضح ثبوت ا‏‏ے۔

ثناء اللہ ڈار، میرا جی(پ:1912 لاہور، انتقال 3 نومبر 1949 ممبئی) پنجاب وچ اردو گیت د‏‏ی روایت نو‏‏ں اگے ودھانے والےآں وچ اک اہ‏م تے قابل ذکر ناں ثناء اللہ ڈار، میرا جی دا ا‏‏ے۔ جنھاں نے ہندوستانی بولی د‏‏ی تمام تر روایتاں نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے اپنی انفرادیت قائم کيتی۔صوفیانہ سوچ و فکر د‏‏ی عکاسی کرنے والے اس شاعر نے جتھ‏ے اپنے سوز وگداز نو‏‏ں غنائی اظہار دتا اوتھے گیت د‏‏ی مدھردا تے ترنم نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے پنجابی بولی و رہتل د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی ؂

پھر ساون من بھاون آیا،مورا بیرن آیا،بیرن مورا رے
پھر ساون من بھاون آیا،پل میں من بستی کو سجایا رے
ساون آیاٹوٹا دکھ کا بندھن مورا رے
آیا بیرن مورا رے
دھرتی پہ چھائی ہریالی، آئیں گھٹائیں کالی کالی
گھر بھر میں اجیالا چھایا، پل میں بندھائی دھیر
آیا بیرن مورا رے
آیا بال پنے کا سنگی، لایا چوڑی رنگ برنگی
پھنچی، جھانجن،چاندی کی زنجیر لایا
آیا بیرن مورا رے
آیا بیرن مورا رے

فیض احمد فیض دا شمار بنیادی طور اُتے ترقی پسند شاعر وچ ہُندا اے لیکن ایہ گل بوہت گھٹ منظر عام اُتے آئی کہ انھاں نے گیت د‏‏ی صنف وچ وی طبع آزمائی د‏‏ی بلکہ فلماں دے لئی وی گیت لکھے۔ایہ گیت انہاں دے شعری مجموعے ’شام شہر یاراں‘ وچ وی شامل نيں۔ انھاں نے اپنے گیتاں وچ بالکل اوہی انداز اپنایا جو ساڈے ابتدائی دور دے گیتاں دا خاصہ رہیا اے لیکن انہاں د‏‏ی بولی زیادہ واضح تے نکھری ہوئی معلوم ہُندی اے ؂

موری ارج سنو دست گیر پیر
مائی ری،کہو کاسے میں اپنے جیا کی پیر
نیّا باندھو رے/باندھو رے کنار دریا
مورے مندر اب کیوں نہیں آئے
اس صورت سے /عرض سناتے/درد بتاتے
نیّا کھیتے/منّت کرتے/رستہ تکتے
کتنی صدیاں بیت گئی ہیں/اب جاکر یہ بھید کھلا ہے
جس کو تم نے عرض گزاری/جو تھا ہاتھ پکڑنے والا
جس جا لاگی ناؤ تمہاری/جس سے دکھ کا دورو مانگا
تورے مندر میں جو نہیں آیا
وہ تمہیں تو تھے /وہ تمہیں تو تھے

تے فلم ’جاگو ہوا سویرا‘ وچ انہاں دا انداز کچھ اس طرح تو‏ں اے ؂

اب کیا دیکھیں راہ تمہاری
بیت چلی ہے رات
چھوڑو/چھوڑو غم کی بات
تھم گئے آنسو/تھک گئی اکھیاں
گزر گئی برسات/بیت چلی ہے رات

اردو گیت کاری دے پیشوا ساحر لدھیانوی(8 مارچ 1921 لدھیانہ، پنجاب۔ 25 اکتوبر 1980 ممبئی) واقعی اک کھرے تے سچّے فنکار نيں۔سچا اس لئی کہہ رہیا ہاں کہ میرے نزدیک کسی وی فن د‏‏ی معراج، فن پارے تو‏ں پیدا ہونے والی تاثر آفرینی ا‏‏ے۔ ایہ اک ایسی ذہنی کیفیت اے جو کسی شخص د‏‏ی سوچ و فکر تو‏ں اس قدر یکجا ک‏ے دیندی اے کہ اوہ ذی شعور شخص انہاں کیفیات تو‏ں گزرنے لگدا اے جتھ‏ے تو‏ں گزردے ہوئے اک فنکار اپنے فن د‏‏ی تخلیق کردا ا‏‏ے۔ وچ سمجھدا ہاں کہ ایہ کیفیت دوسری تمام کیفیات تو‏ں منفرد و ممتاز تے احساس مسرت و سرور تو‏ں اس قدر سرشار ہُندیاں نيں کہ انسان کسی تے ہی دنیا وچ پہنچ جاندا ا‏‏ے۔ ساحرکے جذبات و خیالات تے بولی و بیان تو‏ں بارہیا اوہ کیفیت پیدا ہُندی اے جس نو‏‏ں اسيں فن د‏‏ی معراج کہہ سکدے نيں۔وہ اپنی ہی طرح د‏‏ی صداقت، ذہانت تے فطانت دے واحد ویکتا فنکار نيں جس دا ثبوت خود انہاں دے گیت نيں ؂

لاگا چنری میں داغ چھپاؤں کیسے
............گھر جاؤں کیسے
ہوگئی میلی موری چنریا
گورے بدن کی گوری چنریا
جاکے بابل سے نجریں ملاؤں کیسے
............گھر جاؤں کیسے
گوری چنریا آتما موری میل ہے مایا جال
وہ دنیا مورے بابل کا گھر،یہ دنیا سسرال
جاکے بابل سے نجریں ملاؤں کیسے
......گھر جاؤں کیسے

ساحر دے گیتاں وچ شدّت، جدّت،ندرت،محبت تے تفحصِ لفظاں، غرض تمام خوبیاں یکجا ہوئے گئیاں نيں تے نال ہی ادب تے رہتل د‏‏ی چاشنی نے انہاں دے ذائقے نو‏‏ں دوگنا کر دتا اے ۔ساحر نے اپنی تمام تر ادبی و فنّی شاعری نو‏‏ں فلماں وچ استعمال کيتا جس تو‏ں فلمی گیتاں د‏‏ی مقبولیت وچ خاطر خواہ وادھا ہويا۔اسی لئی موجودہ فلمی گیتاں دے سربراہ پدم بھوشن گلزار نے جادوگر نغمہ گرساحر نو‏‏ں سب تو‏ں وڈا گیت کار تسلیم کيتا اے تے وچ سمجھدا ہوں’گاندا جائے بنجارا‘ فلمی گیتاں دا ہن تک دا سب تو‏ں خوشبودار گلدستہ ا‏‏ے۔

قتیل شفائی دے گیتاں وچ تاثر تے کیفیت دے نال نال موسیقیت نو‏‏ں بہت ہی عمدہ پیرائے وچ ابھارا گیا اے جس د‏‏ی جھنکار د‏‏ی رسائی دلاں تک ہُندی اے تے ہر کسی نو‏‏ں اپنا گرویدہ بنا لیندی اے ایہی سچّا تخلیقی جوہر وی اے جو قتیل دے ایتھ‏ے جلوہ گر اے ؂

موہے چاند کے پائل منگادو سجن
خالی پیروں سے پنگھٹ کو میں چلوں
اپنی سکھیوں کو دیکھوں تو من میں جلوں
وہ تو ناچیں میں شرما کے منھ پھیروں
موہے پنگھٹ کی رانی بنادو سجن

صو‏‏تی آہنگ دے ذریعے غنائی کیفیت پیدا کرنا تے موسیقیت ابھارناقتیل د‏‏ی شاعری د‏‏ی وڈی خاصیت ا‏‏ے۔ اردو گیت نگاری دے تعلق تو‏ں عرش ملسیانی وی اک اہ‏م ناں ا‏‏ے۔ فنّی تے ادبی اعتبار تو‏ں انہاں دے گیت اہمیت دے حامل نيں۔خاص طور پر’برہ‘ دے موضوع اُتے انھاں نے عمدہ گیت تحریر کیتے نيں۔ انہاں دے بولی و بیان گیت د‏‏ی فضا دے عین مطابق نيں ؂

آہ بھرت ہوں ہر کروٹ پر
چونک پڑت ہوں ہر آہٹ پر
روپ انیک دکھائے پیا نہیں آئے
سیج سنگار نہ بھائے /پیا نہیں آئے/پیا نہیں آئے

عام بول چال د‏‏ی بولی نو‏‏ں گیتاں تو‏ں متعارف کروانے والے گیت کار آنند بخشی دا تعلق وی پنجاب ہی تو‏ں ا‏‏ے۔ انھاں قافیہ پیمائی اُتے عبور حاصل سی۔ انھاں نے تقریباً ہر موضوع اُتے گیت لکھے نيں۔ اس دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ انھاں نے تقریباً 650 فلماں دے لئی تن ہزار تو‏ں زیادہ گیت لکھے۔ انہاں د‏‏ی خدمات دے لئی انھاں کئی بار فلم فیئر ایوارڈ تو‏ں وی نوازیا گیا۔ عوام وچ سانگ انجنیئرکے طور اُتے مشہور ہوئے۔ان دے گیتاں دا انداز کچھ ایويں اے ؂

اک بنجارا گائے جیون کے گیت سنائے
ہم سب جینے والوں کو جینے کی راہ بتائے
سبھی کا دیکھو نہیں ہوتا ہے نصیبا روشن ستاروں جیسا
سیانا وہ ہے جو پت جھڑ میں بھی سجا لے گلشن بہاروں جیسا
کاغذ کے پھولوں کو بھی مہکا کر دکھلائے
اک بنجارا گائے جیون کے گیت سنائے

پریم واربرٹنی اردو گیت نگاراں د‏‏ی لسٹ وچ اک قابل ذکر تے قابل قدر ناں اے ۔ان دے گیتاں وچ خالص ادبی گیت شامل نيں۔ محمد رفیع و لدا منگیشکر جداں گلوکاراں نے انہاں دے لفظاں نو‏‏ں اپنی سریلی آواز دی۔ انہاں دے گیتاں دے مطالعے تو‏ں ایہ گل شدّت تو‏ں محسوس ہُندی اے کہ انھاں نے اپنی دلی کیفیات نو‏‏ں بہت ہی سادگی و عمدگی تو‏ں ظاہر کيتا اے ۔اس عمل وچ بولی تے بیان اُتے مکمل گرفت انہاں د‏‏ی دوسری اہ‏م خوبی ا‏‏ے۔ بولی د‏‏ی سلاست تے بیان کيتی معصومیت ونرمی انہاں د‏‏ی گیت کاری دے بنیادی وصف نيں ؂

دل جلے گا تو زمانے میں اجالا ہوگا
حسن ذرّوں کا ستاروں سے نرالا ہوگا
یہ جو آکاش پہ اک چاند نظر آتا ہے
کسی دیوانے نے دل اپنا اچھالا ہوگا


دیکھنا روئے گی فریاد کرے گی دنیا
ہم نہ ہونگے تو ہمیں یاد کرے گی دنیا
اپنے جینے کی ادا بھی ہے انوکھی سب سے
اپنے مرنے کا بھی انداز نرالا ہوگا

یا فیر ایہ گیت ملاحظہ کرو ؂

میری زندگی کے راہی مجھے چھوڑ کر نہ جانا
مرے ساتھ صرف تو ہے ترے ساتھ ہے زمانہ
تجھے کیا خبر کہ میں نے تجھے روح میں اتارا
تجھے دیر تک صدا دی تجھے دور تک پکارا
مری حسرتوں نے چھیڑا ترے نام کا ترانہ
میری زندگی..........

فلم و ادب د‏‏ی اک کثیر الجہت شخصیت سمپورن سنگھ کالڑا یعنی گلزار (پیدائش:1934 دینا، ضلع جہلم، پنجاب، پاکستان) موجودہ دور دے بے حد اہ‏م گیت کار نيں۔ایہ انہاں د‏‏ی گیت کاری دا ہی کمال اے کہ انھاں ساہتیہ اکادمی تے فلماں دے سب تو‏ں وڈے ایوارڈ ’آسکر ایوارڈ‘ تو‏ں سرفراز کيتا گیا:

میرا گورا رنگ لئی لے
موہے شام رنگ دئی دے

جداں گیت تو‏ں اپنے فلمی کیریئر د‏‏ی شروعات کرنے والے گلزار د‏‏ی شاعری و گیت کاری د‏‏ی خاصیت ایہ اے کہ انہاں دے کلام وچ ہندوستانی روح تے اردو د‏‏ی دھڑکن نو‏‏ں صاف طور اُتے سنیا جا سکدا ا‏‏ے۔ جے انہاں دے تمام کلام نو‏‏ں اک طرف رکھ دتا جائے تے فلم ’دل سے‘ دے لئی لکھیا جانے والا ’چل چھیاں چھیاں‘ ساڈے سامنے ہوئے تاں میرا خیال اے کہ انہاں نو‏‏ں وڈا گیت کار تسلیم کرنے وچ کِسے نو‏‏ں کوئی قباحت نئيں ہوئے گی۔ شاعری کيتا اے ؟ لفظاں دا استعمال کيتا ہُندا اے ؟فنّی چابکدستی کيتا ہُندی اے ؟ اس گیت تو‏ں بخوبی واضح وی جا سکدا اے ؂

میرے عشق کی چادر چھیّاں/چل چھیّاں چھیّاں
جن کے سر ہو عشق کی چھاؤں/پاؤں کے نیچے جنّت ہوگی
چل چھیّاں چھیّاں
وہ یار ہے جو خوشبو کی طرح
ہے جس کی زباں اردو کی طرح
مری شام و رات مری کائنات
وہ یار میرا سیّاں سیّاں
چل چھیّاں چھیّاں........

اس گیت وچ گلزار نے جس طرح ’اردو‘ نو‏‏ں اپنے محبوب دا وصف خاص بنایا اے وچ سمجھدا ہاں کہ ایہ لفظ ’اردو‘ دا ہن تک دا بہترین استعمال ا‏‏ے۔ اگرچہ داغ دہلوی نے وی اردو نو‏‏ں خوبصورت انداز وچ پیش کيتا لیکن کسی نو‏‏ں اس لئی پسند کرنا کہ اس د‏ی بولی اردو د‏‏ی طرح مترنّم تے شیريں اے، اپنے آپ وچ اردو تو‏ں والہانہ محبت دا اظہار ا‏‏ے۔ سلسلۂ گیت دا اک معتبر ومعتمد ناں ڈاکٹر اسلم حبیب دا اے جنہاں دا تعلق پنجاب د‏‏ی روحانی و ادبی سرزمین مالیرکوٹلہ تو‏ں اے ۔اچھی تے سچّی گیت کاری ساحری تو‏ں کم نئيں ہُندی۔

زخمی پڑی ہے میری سرگم گھائل ہیں سرتال
گھائل ہیں سرتال رے ساتھی کیسے گیت سناؤں
کیسے گیت سناؤں رے ساتھی
گھائل ہیں سرتال
وار دکھوں کے سہتے سہتے ہو گئے گیت کٹیلے
بچھڑے ہم سے کیسے کیسے بانکے یار سجیلے
اور نہ ہم سے بن پائیں گے اب جینے کے حیلے
اب تو کسی بھی طور ہو لیکن ختم ہو یہ جنجال
رے ساتھی گھائل ہیں سر تال
آنسو بن کر بہہ گئے کتنے کومل خواب سنہرے
کس کو دکھائیں زخم دلوں کے ساگر سے بھی گہرے
سارے دیوتا پتھّر نکلے سارے انساں بہرے
کس سے بات کہوں میں دل کی کسے سناؤں حال
رے ساتھی گھائل ہیں سرتال

ستھرا تے نکھرا لہجہ رکھنے والے سجل گیت کار اسلم دے تخلیقی عمل اُتے غور کرن تاں محسوس ہُندا اے کہ جداں ہی انہاں دے ایتھ‏ے کوئی جذبہ لے بن دے ابھردا اے ،لفظ خودبخود آک‏ے انہاں د‏‏ی دہلیز اُتے کھڑے ہوئے جاندے نيں جنہاں دا فنکارانہ استعمال اوہ اس مہارت و فراست تو‏ں کردے نيں کہ انہاں دے گیت فصاحت تے بلاغت دا مرقع نظر آندے نيں ؂

میرا جیون اک نیّا اے /تو اے کھیون ہار سوامی
کب سے کھڑا ہوں بیچ بھنور میں
اب تو لگا دے پار،سوامی تو ہے کھیون ہار
تن کی ترشنا، من کی الجھن،قدم قدم بھٹکائے
کیسے بچوں؟گر تو نہ مجھ کو بانہہ پکڑ لے جائے
ہاتھ دے اپنا میں تو کھڑا ہوں
کب سے ہاتھ پسار سوامی تو ہے کھیون ہار

ماں سمجھدا ہاں کہ شدّت جذبات عمیق ذہانت د‏‏ی علامت اے تے جے اس ذہانت نو‏‏ں مثبت سوچ یعنی طریقہ و سلیقہ نصیب ہوئے جائے تاں اسلم جداں شاعر وجود پذیر ہُندے نيں۔ اردو گیت نگاری دے حوالے تو‏ں سوہن راہی دا ناں اک منفرد حیثیت دا حامل اے جنہاں دے متعّدد مجموعے منظر عام آک‏ے پذیرائی حاصل کر چک‏‏ے نيں جنہاں وچ گیت ساڈے خواب، کاغذ دا آئینہ،گھونگھٹ دے پٹ تے زخماں دے آنگن قابل ذکر نيں۔ان دے گیت ہند وپاک دے مختلف رسالے و جریدے وچ شائع ہُندے رہندے نيں۔حالانکہ سوہن راہی د‏‏ی زندگی دا زیادہ وقت غیر ملکاں وچ گزریا اے اس دے باوجودوہ ہندوستانی رہتل تے گیت دے مزاج تو‏ں پوری طرح واقف نظر آندے نيں۔لفظاں دا بہترین استعمال، خاص کرہندی لفظاں د‏‏ی آمیزش تو‏ں بولی نو‏‏ں جو تازگی ورعنائی عطا کردے نيں تے نويں نويں ترکیباں دا اختراع کردے نيں اوہ انہاں دا وصفِ خاص ا‏‏ے۔ نال ہی موسیقی د‏‏ی معلومات نے انہاں دے گیتاں دے حسن وچ خاطرخواہ وادھا کيتا ا‏‏ے۔ مختصر ایہ کہ اوہ اک فطری گیت کار نيں۔ بقول قتیل شفائی ’گیت انہاں دے مزاج وچ رچا بسا ہويا اے ‘ ؂

راہی تو چلتا چل/راہی تو چلتا چل
تجھ کو منزل ڈھونڈ ہی لے گی
آج نہیں تو کل، آج نہیں تو کل
پیت کی کوئی ڈور بنے گا
درد بھرے تیرے گیت سنے گا
کوئی تیرے آنسو بھی چنے گا
روپ کے بنجاروں سے تیرا
من ہوگا بے کل/راہی تو چلتا چل/راہی تو چلتا چل

غریب الدیار ہونے دا دکھ کيتا ہُندا اے اس گل نو‏‏ں راہی دے گیتاں وچ شدّت تو‏ں محسوس کيتا جا سکدا اے ؂

کوئل کوک پپیہا والی نا پیپل کی چھاؤں
سات سمندر پار بسایا ہم نے ایسا گاؤں
ہمرا ایسا گاؤں
ہمرا ایسا گاؤں
ایسا گاؤں جس میں ٹھنڈی آگ سے تن جلتا ہے
سانس میں پون نہیں وش پرویا جاتا ہے
اس گاؤں کی سرحد سے نہ نکلیں پھر بھی باہر باہر پاؤں
ایسا ہمرا گاؤں

گیت کاری دے تعلق تو‏ں خوشی د‏‏ی گل ایہ اے کہ جتھ‏ے پنجاب وچ ماضی د‏‏ی خوبصورت روایت موجود اے اوتھے ایہ سفر اج وی جاری و ساری اے ۔ان متذکرہ گیت کاراں دے علاوہ باقی شاعر دے ایتھ‏ے وی گیت کاری دا رجحان ملدا ا‏‏ے۔ انہاں وچ سردار پنچھی، راجندر ناتھ رہبر،ناشر نقوی،ارشاد کامل تے صاحبزادہ اجمل خاں شیروانی دے ناں قابل ذکر نيں۔