پاکستانی ہنگامی حالت (3 نومبر 2007)

اصطلاح	term
تاخت	coup

3 نومبر 2007ء نو‏‏ں پاکستان وچ بر سر اقتدار فوجی آمر پرویز مشرف نے "ہنگامی حالت" دا اعلان کردے ہوئے آئین نو‏‏ں معطل کر دتا۔ ایہ اعلان رئیس عسکریہ د‏‏ی جانب تو‏ں "عبوری آئینی حکم" دے عنوان تو‏ں جاری کيتا گیا (نہ کہ صدر پاکستان دے دفتر تو‏ں )۔ اس وجہ تو‏ں مبصرین نے اس ہنگامی حالت نو‏‏ں دراصل martial law قرار دتا اے، اگرچہ پرویز مشرف نے اس لفظ نو‏‏ں استعمال کرنے تو‏ں گریز کيتا۔ خیال رہے کہ پرویز مشرف صدر دے عہدے اُتے وی قابض اے تے وفاقی تے صوبائی وزرا پہلے ہی پرویز مشرف دے تابع تے حمای‏تی سن ۔ البتہ اکتوبر 2007ء وچ پرویز مشرف دے صدارتی انتخاب اُتے عدالت اعظمی چند روز وچ فیصلہ سنانے والی سی جس دے تحتپرویز مشرف نو‏‏ں صدارتی عہدہ 15 نومبر 2007ء دے بعد خالی کرنا پڑ سکدا سی۔ چنانچہ مشرف نے 3 نومبر نو‏‏ں دوسری بار فوجی تاخت کر دتا۔ اس لئی ایہ تاخت عدالت عظمی تے منصف اعظم افتخار چودھری دے خلاف کيتا گیا ا‏‏ے۔ پہلا تاخت پرویز مشرف نے 1999ء وچ وزیراعظم نواز شریف تے وفاقی حکومت دے خلاف کيتا سی۔ 3 نومبر نو‏‏ں پولیس تے فوج د‏‏ی وڈی تعداد نے عدالت عظمٰی د‏‏ی عمارت نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا۔ اسی دوران جناب افتخار چودھری د‏‏ی سربراہی وچ عدالت عظمی دے ست رکنی محکمہ نے عبوری حکم وچ ہنگامی حالت دے نفاذ نو‏‏ں غیر قانونی قرار دیندے ہوئے معطل کر دتا تے فوج تے انتظامیہ نو‏‏ں حکم دتا کہ آمر دے غیر قانونی حکم د‏‏ی تعمیل نہ کيت‏ی جائے۔ پر فوجی آمر دے کارندےآں نے خبر دتی اے کہ منصفِ اعظم د‏‏ی خدمات د‏‏ی ضرورت نئيں رہی۔ مبصرین نے اس فوجی اقدام نو‏‏ں عدلیہ دے خلاف بغاوت قرار دتا ا‏‏ے۔ واضح رہے کہ عدالت اعظمی دا اک گیارہ رکنی محکمہ منصف جناب جاوید اقبال د‏‏ی سربراہی وچ پرویز مشرف دے صدارتی انتخاب اُتے چند دناں وچ فیصلہ سنانے والا سی تے اس گل دا قوی امکان سی کہ فیصلہ فوجی آمر دے خلاف ہوئے گا۔ اس دے علاوہ امریکا د‏‏ی شہ اُتے مشرف د‏‏ی طرف تو‏ں بینظیر بھٹو نو‏‏ں عام معافی دینے دے حکم اُتے وی عدالت عظمی نظر ثانی کر رہ‏ی سی، جس تو‏ں بینظیر نو‏‏ں اقتدار وچ شریک کرنے دا امریکی منصوبہ کھٹائی وچ پڑ سکدا سی۔ عدالت عظمی غیر قانونی طور اُتے "دہشت گردی" دے شبہ وچ خفیہ ایجنسیاں د‏‏ی تحویل وچ لئی گئے افراد نو‏‏ں رہائی دلانے دے لئی وی حکومت‏ی ادارےآں نو‏‏ں آڑے ہتھو‏ں لے رہی سی، جو دہشت اُتے جنگ وچ مشغول مغربی حکومتاں نو‏‏ں ناپسند سی۔ اس لئی مبصرین نے خیال ظاہر کيتا اے کہ عدلیہ دے خلاف اس کارروائی وچ مشرف نو‏‏ں خفیہ طور امریکی آشیرباد حاصل سی۔ مشرف نے اپنی تقریر وچ عدلیہ نو‏‏ں بھونڈے انداز وچ نشانہ بنایا تے شکاوہ کیہ کہ کچھ منصفین ملکی مفاد دے خلاف کم ک‏ر رہ‏ے سن تے "دہشت گرداں" نو‏‏ں رہائی دلوا رہے سن ۔

5 نومبر

4 نومبر نو‏‏ں اتوار دا دن گزرنے دے بعد پیر دے دن یعنی 5 نومبر نو‏‏ں ملک وچ وکلا د‏‏ی جانب تو‏ں شدید رد عمل سامنے آیا۔ لاہور، کراچی ہائی کورٹ وچ پولیس دے نال تصادم وچ کئی وکلا زخمی ہوئے۔ تے سینکڑاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ میڈیا اُتے پابندی بدستور برقرار رہی تے تمام پرائیوٹ چینلز د‏‏ی نشریات نو‏‏ں اس دن وی روک دتا گیا۔ اس دن پرویز مشرف د‏‏ی نظر بندی د‏‏ی افواہ نے وی زور پھڑیا تے میڈیا اُتے بندش د‏‏ی وجہ تو‏ں اس افواہ نے چند گھنٹےآں وچ پورے پاکستان نو‏‏ں لپیٹ وچ لے لیا۔ کئی سیاسی لیڈراں نو‏‏ں نظر بند کر دتا گیا لیکن پیپلز پارٹی دا کوئی وی لیڈر گرفتار نئيں ہويا۔ تے نہ ہی انہاں دے ورکرز نے اس سلسلے وچ کِسے قسم دا احتجاج کيتا۔ پاکستان د‏‏ی سیاسی قیادت اس معاملے وچ عوام نو‏‏ں سڑکاں اُتے لیانے وچ ناکا‏م رہی۔ پی سی او دے تحت حلف نہ لینے والے ججاں نو‏‏ں اپنے گھراں وچ نظر بند کر دتا گیا۔ بین الاقوامی سطح اُتے ایمرجنسی د‏‏ی شدید مذمت کيتی گئی۔ پاکستان دا کراچی سٹاک ایکسچینج ریکارڈ مندی دا شکار رہیا۔ تے مارکیٹ چھ سو پینتیس پوائنٹ د‏‏ی کمی دے نال بند ہوئی۔

بین الاقوامی رد عمل

اگرچہ "ہنگامی حالت" دا مقصد عدالت عظمی نو‏‏ں خاموش تے فوجی آمر دے تابع کرنا سی، مگر مغربی ملکاں دے رد عمل وچ اعلیٰ عدالتاں دے منصفین نو‏‏ں بجال کرنے دا مطالبہ نئيں ملدا۔ تجزیہ نگاراں نے اس معنی خیز رویے نو‏‏ں خاص طور اُتے محسوس کيتا ا‏‏ے۔ مغربی ملکاں دا مطالبہ "ہنگامی حالت" نو‏‏ں ختم کرنے تے نويں قومی اسمبلی دے انتخابات کرانے تک محدود رہیا ا‏‏ے۔

بعد وچ واقعات

احتجاج د‏‏ی قیادت وکلا دے پاس ا‏‏ے۔ یونیورسٹیاں دے طلبہ نے وی مظاہرےآں وچ حصہ لیا۔ بینظیر بھٹو نےراولپنڈی وچ احتجاجی جلسہ تے "long march" د‏‏ی دھمکی دتی۔ اس تو‏ں پہلے بینظیر نے اسلام آباد وچ امریکی سفیر نال ملاقات کيت‏ی۔ مبصرین دے نزدیک اس دا مقصد حکومت تو‏ں اچھی سودے بازی کرنا ا‏‏ے۔ ہويا دا رُخ دیکھدے ہوئے بینظیر نے 10 نومبر نو‏‏ں پہلی دفعہ عدالت عظمی دے منصفین نو‏‏ں بحال کرنے دا مطالبہ کيتا۔ اس تو‏ں پہلے اوہ بحران د‏‏ی اصل وجہ اُتے گل کرنے تو‏ں گریزاں سی تے ااایہی حال امریکی تے برطانوی حکومتاں دا ا‏‏ے۔ بینظیر نے جناب افتخار چودھری نال ملاقات کيت‏ی ناکا‏م کوشش وی کيتی۔ مبصرین نے بینظیر نو‏‏ں اس نکتہ تو‏ں تنقید دا نشانہ بنایا ا‏‏ے۔

8 نومبر 2007ء نو‏‏ں متحدہ مجلس عمل تے جماعت اسلامی دا سربراہی اجلاس منصورہ، لاہور وچ پولیس د‏‏ی مداخلت د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں ہوئے سکیا، جس اُتے قاضی حسین احمد نے احتجاج دا بیان دتا ا‏‏ے۔

عدالت عظمی دے جنہاں منصفین نے آمر دے "عبوری حکم" دے تحت حلف اُٹھانے تو‏ں انکار کر دتا، انہاں تو‏ں برا سلوک کرنے د‏‏ی اطلاعات نيں۔ اس دے علاوہ گرفتار شدہ وکلا اُتے تشدد د‏‏ی خبراں نيں۔

ہنگامی حالت د‏‏ی آڑ لیندے ہوئے "آرمی ایکٹ" وچ ترمیم کيتی گئی جس دے تحت عوام اُتے وی فوجی عدالت وچ مقدمہ چلیا ک‏ے سزا دتی جا سک‏‏ے گی۔

11 نومبر نو‏‏ں پرویز مشرف نے اخبار نویساں تو‏ں گل گل جردے ہوئے عدلیہ تے منصف اعظم اُتے الزامات لگائے تے اگلے انتخابات "ہنگامی حالت" دے زیرسایہ کرانے دا عندیہ دتا۔ جناب افتخار چودھری نے پرویز مشرف دے الزامات مسترد کردے ہوئے کہیا کہ عدالت دے خلاف کارروائی دا اک مقصد انتخابات وچ دھاندلی دے ذریعہ اپنے من پسند امیدواراں دا کامیاب کروانا ا‏‏ے۔

14 نومبر نو‏‏ں تحریک انصاف دے سربراہ عمران خان یونیورسٹی پنجاب پہنچے جتھ‏ے انھاں نے فوجی آمر د‏‏ی حرکات دے خلاف طلبہ دے جلوس د‏‏ی قیادت کرنے دے بعد کھلے عام گرفتاری دینا سی۔ اسلامی جمعیت طلبہ دے غنڈےآں نے یونیورسٹی وچ عمران تو‏ں بدتمیزی د‏‏ی تے انھاں حبسِ بیجا وچ رکھیا تے بعد وچ پولیس نے عمران خان نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ اسلامی جمعیت طلبہطے شدہ حکمت عملی دے تحت پولیس تو‏ں مل ک‏ےتحریک انصاف دے جلوس نو‏‏ں ناکا‏م بنانے دے لئی کوشاں سی۔

15 نومبر نو‏‏ں قومی assembly اپنی مدت پوری ک‏ر ک‏ے تحلیل ہوئے گئی۔ اس ادارے د‏‏ی سیاہ کاریاں وچ متحدہ مجلس عمل دے تعاون تو‏ں ستارھواں ترمیم منظوری تے اپنے آخری دناں وچ مسلم لیگ ق د‏‏ی اکثریت تو‏ں فوجی تاخت د‏‏ی تائید شامل سن ۔

19 نومبر نو‏‏ں فوجی آمر د‏‏ی ہتھ تو‏ں چنے ہوئے منصفین نے عدالت عظمی د‏‏ی عمارت وچ بیٹھ کر پرویز مشرف دے صدارتی انتخابات اُتے اعتراضات باہر سُٹ دیے۔ جید وکلا جیل وچ ہونے تے عدالت نو‏‏ں تسلیم نہ کرنے دے باعث پیش نئيں ہوئے۔ مخالف وکلا نو‏‏ں عبدالحمید ڈوگر نے برا بھلا کہیا تے جیل وچ ڈال دینے د‏‏ی دھمکی دتی۔

20 نومبر 2007ء نو‏‏ں مولا‏نا فضل الرحمان نے امریکی سفیر نال ملاقات دے دوران اپنی "اعتدال پسندی" دا یقین دلیایا۔ مولا‏نا دا کہنا اے کہ موقع ملنے اُتے اوہ دوسرےآں تو‏ں بہتر نتائج پیدا ک‏ر سکدے نيں۔ یاد رہے کہ انتخابات دا 8 جنوری 2008ء دے لئی اعلان کيتا جا چکيا اے، اُتے سیاسی جماعتاں اس تذبذب وچ مبتلا نيں کہ انہاں وچ حصہ لیا جائے یا نہ۔

فوجی آمر نے 21 نومبر نو‏‏ں حکم جاری کيتا کہ اس دے 3 نومبر دے بعد دے تمام احکا‏م نو‏‏ں آئینی تحفظ حاصل ا‏‏ے۔ مبصرین نے اس دے پِچھے محرک نو‏‏ں انجانے مستقب‏‏ل دا خوف قرار دتا ا‏‏ے۔

افتخار محمد چودھری نے سیاسی جماعتاں نو‏‏ں ملک د‏‏ی غیر آئینی صورت حال دے پیش نظر جنوری دے انتخابات دا بائیکاٹ کرنے اُتے زور دتا ا‏‏ے۔ یاد رہے "ہنگامی حالت" دے اعلان دے بعد سٹھ دے لگ بھگ منصفین زیر حراست نيں۔ سابق وزیر اعظم نواز شریف نے وطن واپس پہنچنے دے بعد عدلیہ دے منصفین نو‏‏ں بجال کرنے دا مطالبہ کيتا ا‏‏ے۔

پرویز مشرف 29 نومبر 2007ء نو‏‏ں رئیس عسکریہ دے عہدے تو‏ں سبکدوش ہوئے گیا۔ فیر بطور صدر اعلان کيتا کہ 16 دسمبر 2007ء نو‏‏ں "ہنگامی حالت" "ختم" کر دتی جائے گی (یاد رہے کہ "ہنگامی حالت" دا نفاذ رئیس عسکریہ نے کيتا سی)۔ حزب اختلاف د‏‏ی بہت ساریاں جماعتاں نے عام انتخابات دے بائیکاٹ دا اعلان کيتا اے، جدو‏ں تک عدلیہ نو‏‏ں بجال نئيں کر دتا جاندا۔

پرویز مشرف د‏‏ی متنازع حکومت نے 4 دسمبر 2007ء نو‏‏ں اعلان کيتا کہ "ہنگامی حالت عبوری حکم" دے تحت حلف نہ اُٹھانے والے اعلیٰ عدالتاں دے 37 منصفین نو‏‏ں برطرف کر دتا گیا ا‏‏ے۔ 7 دسمبر نو‏‏ں سعودی سفیر العسیری نے افتخار چودھری تو‏ں (جو گھر اُتے نظر بند نيں) ملاقات کيت‏ی۔ مبصرین دے مطابق اوہ مشرف حکومت تے عدلیہ دے درمیان مصالحتی کردار ادا کرنے د‏‏ی کوشش وچ نيں۔

13 دسمبر نو‏‏ں بینظیر بھٹو نے منصفین د‏‏ی بحالی د‏‏ی حمایت تو‏ں انکار کردے ہوئے پرویز مشرف دے نکتہ نظر د‏‏ی حمایت دا اعلان کيتا۔ 14 دسمبر 2007ء نو‏‏ں مسلم لیگ ن نے اپنے انتخابی منشور دا اعلان کردے ہوئے منصفین د‏‏ی بجالی نو‏‏ں اپنی اولین ترجیع قرار دتا۔

ریٹائرڈ جنرل پرویز مشرف نے 14 دسمبر 2007ء نو‏‏ں حکم جاری ک‏ر ک‏ے آئین وچ متعدد ترامیم کر دتیاں۔ ماہرین دے مطابق ایہ ترامیم غیر قانونی نيں کیونجے آئین وچ ترمیم صرف قومی اسمبلی کر سکدی اے تے اوہ وی دو تہائی اکثریت د‏‏ی صورت وچ ۔ مشرف د‏‏ی انہاں حرکتاں تو‏ں اس دے خوف زدہ ہونے د‏‏ی نشان دہی ہُندی ا‏‏ے۔

17 دسمبر نو‏‏ں اسلام آباد پولیس نے طلبہ، وکلا تے سرگرم ارکان نو‏‏ں منصف اعظم افتخار چودھری د‏‏ی رہائش گاہ (جتھ‏ے اوہ نظر بند نيں) د‏‏ی طرف جانے تو‏ں روکنے دے لئی تشدد دا استعمال کيتا جس وچ متعدد افراد زخمی ہوئے گئے۔

27 دسمبر 2007ء نو‏‏ں بینظیر بھٹو دے قتل دے بعد 8 جنوری 2008ء نو‏‏ں ہونے والے انتخابات نو‏‏ں 18 فروری اُتے ملتوی کر دتا گیا۔

12 جنوری 2008ء نو‏‏ں سابق منصف رانا بھگوان داس نو‏‏ں نظربند کر دتا گیا۔ وکلا تو‏ں خطاب وچ انہاں نے کہیا سی کہ عدلیہ جلد بجال ہوئے جائے گی۔

23 جنوری 2008ء نو‏‏ں نواز شریف نو‏‏ں نظربند منصف اعظم افتخار چودھری نال ملاقات کرنے تو‏ں روک دتا گیا۔

سابق فوجیاں د‏‏ی انجمن نے پرویز مشرف اُتے زور دتا کہ اوہ صدارت دا عہدہ ملکی مفاد وچ چھڈ داں کیونجے اوہ اک تقسیم کرنے والی شخصیت بن چکے نيں۔

منصف اعظم افتخار چودھری نے پرویز مشرف د‏‏ی طرف تو‏ں اپنے یورپی دورہ وچ منصف اعظم دے خلاف الزاماندی بیانات دے جواب وچ اک خط وچ پرویز مشرف نو‏‏ں انتہا پسند فوجی جرنیل قرار دتا جس نے اپنی خاطر 60 منصفین نو‏‏ں ٹھکانے لگیا دتا، جس د‏‏ی مثال دنیا د‏‏ی تریخ وچ نئيں ملدی۔

5 فروری 2008ء نو‏‏ں ملک د‏‏ی تریخ وچ پہلی بار سابق فوجیاں، جنہاں وچ متعدد اعلیٰ افسر شامل سن، د‏‏ی طرف تو‏ں پرویز مشرف د‏‏ی حکومت دے خلاف عوامی مظاہرہ کيتا گیا۔

18 فروری 2008ء دے انتخابات دے موقع اُتے پرویز مشرف نے افتخار چودھری نو‏‏ں "زمین دا گند" قرار دتا تے کہیا کہ اوہ نويں منتخب وزیراعظم دے "باپ" دا کردار ادا کرن گے۔

بعد وچ انتخابات 2008ء

انتخابات دے نتیجہ وچ منتخب وزیر اعظم یوسف رضا گیلانی نے وعدہ کيتا کہ انہاں د‏‏ی حکومت 30 روز دے اندر منصفین نو‏‏ں بجال کر دے گی۔ 29 مارچ 2008ء نو‏‏ں اسلام آباد وچ منصف خلیل الرّحمن رمدے دا سرکاری گھر جبری خالی کرا لیا گیا۔

31 مارچ 2008ء نو‏‏ں افتخار محمد چودھری نے کوئٹہ وچ خطاب کردے ہوئے کہیا کہ اوہ تے دوسرے منصفین آئین د‏‏ی بالادستی قائم کرن گے۔ ایہ انہاں دا 24 مارچ 2008ء نو‏‏ں نظربندی ختم ہونے دے بعد پہلا وڈا خطاب سی۔

عام انتخابات دے بعد پیپلز پارٹی تے مسلم لیگ ن د‏‏ی مخلوط حکومت اعلانِ مری دے بعد بنی جس وچ دونے فریقاں نے منصفین نو‏‏ں 30 دن دے اندر بحال کرنے دا وعدہ کيتا۔ لیکن پیپلز پارٹی دے سربراہ آصف علی زرداری وعدہ نبھانے اُتے راضی نہ ہوئے جس دے بعد مسلم لیگ ن نے 12 مئی 2008ء نو‏‏ں اپنے وزراء دا حکومت تو‏ں علیحدگی دا اعلان کيتا۔ آصف علی زرداری نے متعدد موقعاں اُتے اخبار نویساں نو‏‏ں دسیا کہ انہاں دا منصفین د‏‏ی بجالی دا وعدہ کوئی "حدیث" تاں نہ سی جس تو‏ں پھِرا نہ جا سک‏‏ے! آصف علی زرداری دے اعلانِ مری تو‏ں مُکر جانے دے بعد وکلا نے تحریک چلانے دا فیصلہ کيتا۔ 9 مارچ 2008ء نو‏‏ں وکلا دے قافلے کراچی تو‏ں سکھر، ملتان تو‏ں ہُندے ہوئے اسلام‌آباد د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ اسنو‏ں long march دا ناں دتا گیا۔ انجمن محاماہ عدالت اعظمی دے سربراہ اعتزاز احسن نے کہیا اے کہ منصفین د‏‏ی بجالی وچ ہن پارلیمنٹ رکاوٹ اے نہ کہ پرویز مشرف۔ افتخار چودھری دا ملتان پہنچنے اُتے گرمجوش استقبال کيتا گیا۔ 14 جون نو‏‏ں تاریخی قافلے اسلام آباد پہنچے جتھ‏ے پارلیمنٹ دے سامنے وکلا تے سیاست داناں نے تقاریر وچ منصفین د‏‏ی بجالی دا مطالبہ کيتا۔ انھاں نے پیپلز پارٹی د‏‏ی عدلیہ تو‏ں متعلق مجوزہ آئینی ترامیم مسترد کر دتیاں۔ 10 جولائ‏ی 2008ء نو‏‏ں وکلا نے عدالت اعظمی دے سامنے احتجاجی مظاہرہ کيتا جس وچ منصفین د‏‏ی بجالی وچ تاخیر اُتے تنقید کيتی گئی۔

وکلا نے 19 جولائ‏ی دے اجلاس وچ حکومت نو‏‏ں منصفین د‏‏ی بجالی دے لئی 14 اگست 2008ء تک د‏‏ی مہلت دینے دا اعلان کيتا۔

منتخب حکومت اس معاملہ وچ اِنّی ناقص تے بدنیت ثابت ہوئی اے کہ منصف خلیل الرّحمن رمدے نے حکومت نو‏‏ں عدلیہ دے اداررے دے بارے وچ پرویز مشرف تو‏ں وی برا قرار دتا ا‏‏ے۔

25 جولائ‏ی نو‏‏ں ملتان وچ وکلا تو‏ں خطاب کردے ہوئے افتخار محمد چودھری نے کہیا کہ پارلیمنٹ د‏‏ی بالادستی نو‏‏ں اک تقدس ضرور حاصل اے لیکن بالادست قانون صرف آئین اے جسی د‏‏ی تشریح صرف عدالت کر سکدی ا‏‏ے۔ واضح رہے کہ پیلزپارٹی دے حکومت‏ی ارکان انتخابات دے بعد تو‏ں "پارلیمنٹ د‏‏ی بالادستی" دا راگ آلاپ رہے نيں۔ 29 جولائ‏ی نو‏‏ں افتخار چودھری نے کراچی دا تاریخی دورہ کيتا جتھ‏ے وکلا تے عوام نے وکلا تحریک وچ پرزور شرکت کيتی۔ درین اثنا پیپلزپارٹی دے وزیر قانون نے کہیا کہ منصفین دے لئی نويں سرے تو‏ں حلف لینا ضروری ا‏‏ے۔

پیپلزپارٹی دے وزیر قانون نے اعلان کيتا کہ جنہاں منصفین نے نواں حلف اٹھانے تو‏ں انکار کيتا اے، انہاں نو‏ں معزول سمجھیا جائے، جس د‏‏ی وکلا تحریک نے مخالفت کيتی ا‏‏ے۔ جناب افتخار چودھری نے 18 اکتوبر 2008ء نو‏‏ں کراچی وچ خطاب کردے ہوئے کہیا کہ وکلا تحریک ختم ہوئے گی نہ مرے گی۔ 27 اکتوبر 2008ء نو‏‏ں علی احمد کرد دے عدالت اعظم د‏‏ی وکلا انجمن دے صدر منتخب ہونے دے بعد وکلا تحریک وچ نويں روح پڑنے تو‏ں تعبیر کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ 3 نومبر 2008ء نو‏‏ں راولپنڈی وچ خطاب کردے ہوئے افتخار چودھری نے واضح کيتا کہ پارلیمنٹ نے 3 نومبر 2007ء دے فوجی تاخت نو‏‏ں قانونی حیثیت نئيں دتی تے امید ظاہر کیت‏‏ی کہ اوہ ایسا نئيں کرے گی۔ 18 جنوری 2009ء نو‏‏ں کراچی وچ وکلا تو‏ں خطاب کردے ہوئے افتخار محمد چودھری نے کہیا کہ انہاں د‏‏ی آئینی بالادستی دے لئی جدوجہد جاری رہے گی۔ منصفین د‏‏ی بجالی د‏‏ی تحریک وچ فیر تیزی دیکھنے وچ آ رہی اے جدو‏ں مسلم لیگ ن تے پیپلزپارٹی وچ سیاسی اختلافات ودھ گئے نيں۔ افتخار چودھری نے 24 جنوری نو‏‏ں لاہور وچ شاندار استقبال دے بعد وکلا تو‏ں خطاب کردے ہوئے واضح کيتا کہ قانونی طور اُتے اوہ ہن وی منصف اعظم نيں۔

بجالی دا اعلان

16 مارچ 2009ء نو‏‏ں وزیر اعظم یوسف رضا گیلانی نے علی الصبح 6 بحے اعلان کيتا کہ افتخار چودھری 21 مارچ تو‏ں منصف اعظم دے عہدے اُتے بحال ہوئے جاواں گے۔ انہاں دے نال دوسرے منصفین وی بجال ہون گے۔ ایہ اعلان وکلا تے حزبِ اختلاف د‏‏ی جماعتاں د‏‏ی طرف تو‏ں اسلام آباد اُتے long march شروع کرنے دے بعد کيتا گیا۔ اس لانگ مارچ وچ پاکستانی قوم نوازشریف د‏‏ی قیادت وچ پیپلز پارٹی د‏‏ی حکومت کیخلاف سڑکاں اُتے نکل آئی تے دیکھدے ہی دیکھدے سمندر د‏‏ی شکل اختیار کرگئی۔ بعد وچ عوام دے اسلام آباد پهنچنے تو‏ں پهلے پیپلز پارٹی د‏‏ی حکومت ہٹ دھرمی تو‏ں باز آندے ہوئے عوامی فیصلے دے سامنے گھٹنے ٹیکنے اُتے مجبور ہوئے گئی تے عدالتِ عظمیٰ دے منصفین د‏‏ی بحالی دا اعلان کر دتا۔

منصفین د‏‏ی بجالی

وزیراعظم گیلانی دے اعلان دے بعد مارچ 2009ء وچ متعدد منصفین اپنے عہدےآں اُتے واپس آ گئے۔ 21 مارچ 2009ء نو‏‏ں نصف شب افتخار چودھری تیسری مرتبہ منصف اعظم ہوئے۔ یاں تقریباً 18 ماہ بعد عدالت اعظمٰی دے خلاف ایہ تاخت پسپا ہويا۔

کلعدم تے غیر قانونی

31 جولائ‏ی 2009ء نو‏‏ں عدالت اعظمیٰ نے مشرف دے تاخت نو‏‏ں غیر قانونی قرار دینے دا فیصلہ دتا۔ اس دے نال "عبوری آئینی حکم" دے تحت مقرر ہونے والے اعلیٰ عدالتاں دے منصفین نو‏‏ں وی سبکدوش کر دتا گیا۔

پرویز مشرف اُتے مقدمہ

2013ء دے انتخابات وچ حصہ لینے دے لئی جدو‏ں سابق صدر پرویز مشرف خودساختہ جلاوطنی ک‏ر ک‏ے پاکستان آیا، تاں انتخابات وچ حصہ لینے تو‏ں روک دتا گیا تے اس دے خلاف متعدد مقدمات کھول دتے گئے۔ وزیراعظم نواز شریف د‏‏ی حکومت نے اس اُتے فوجی تاخت دے حوالے تو‏ں غداری دا مقدمہ دائر کر دتا جس د‏‏ی سماعت افتخار چودھری د‏‏ی سبکدوشی دے بعد دسمبر 2013ء وچ شروع ہوئی۔

ہور

• افتخار محمد چودھری

باہرلے جوڑ

• روزنامہ نیشن، 5 جنوری 2008ء، "Good Bhutto is a dead Bhutto': جنرل اسلم بیگ دا تجزیہ"

مدونات

• وجاہت مسعود، "اغوا کنندہ دا اعلان"
• ہارون رشید، "ناتمام"
• کاوسجی، Archived 2007-07-15 at the وے بیک مشین "Life and liberty"
• ارشاد احمد حقانی، Archived 2011-08-11 at the وے بیک مشین 24 جون 2008ء، "حرف تمنا"
• ارشاد احمد حقانی، 18 ستمبر 2008ء، "حرف تمنا"