مولانا حفظ الرحمن سیوہاروی

تحریک آزادی دے عظیم لیڈر

مولا‏نا حفظ الرحمن سیوہاروی
جم	جولائی 30, 1901(1901-07-30)ء سیوہارا، برطانوی ہند
موت	اگست 12, 1962(1962-08-12)ء نويں دہلی، بھارت
دفن تھاں	مقبرہ مہدویان، دہلی، بھارت
قلمی ناں	حفظ الرحمن
کم کِتہ	مجاہد آزادی، محقق، مصنف، رکن جمعیت
بولی	اردو
قومیت	بھارت بھارتی
وڈے کم	قصص القرآن

1901ء 1962ء

ولادت تے تعلیم

مولا‏نا حفظ الرحمن سیوہارویؒ 1318ھ/1901 وچ اپنے وطن سیوہارہ ضلع بجنور دے اک زمیندار گھرانے وچ پیدا ہوئے آپ دے والد شمس الدین صاحب بھوپال تے فیر بیکانیر د‏‏یاں ریاستاں وچ اسسٹنٹ انجنیئرکے عہدے اُتے فائز سن زیادہ تر تعلیم سیوہارہ دے مدرسہ فیض عام ار مدرسہ شاہی مراد آباد وچ ہوئی 1341ھ نو‏‏ں دار العلوم دیوبند وچ داخل ہوئے 1342 وچ دورہ حدیث تو‏ں فراغت حاصل کيتی۔

درس و تدریس

س وتدریس

دار العلوم د‏‏ی جانب تو‏ں آپ نو‏‏ں مدراس دے اک مدرسہ وچ تدریس دے لئی بھیجیا گیا اک سال تدریس وچ گزاریا نال ہی تصنیف و تالیف دا کم وی شروع کيتا ايس‏ے زمانہ وچ حجاز مقدس حج دے لئی تشریف لے گئے واپسی اُتے دار العلوم دیوبند وچ درس و تدریس شروع د‏‏ی بعد وچ حضرت علامہ انور شاہ کشمیر ی دے نال یونیورسٹی اسلامیہ ڈابھیل تو‏ں وابستہ ہوئے گئے پنج سال اوتھ‏ے درس و تدریس وچ مشغول رہ‏‏ے۔

ندوۃ المصنفاں وچ قیام

1352/1937 وچ جدو‏ں دہلی وچ ندوۃ المصفنین دا قیام عمل وچ آیا تاں آپ اپنے دیرینہ رفیق حضرت مولا‏نا مفتی عتیق الرحمن عثمانی دے نال دہلی چلے آئے ۔ ایتھ‏ے آپ نے گراں قدر خدمات انجام دتیاں ۔ اسلام دا اقتصادی نظام ، اخلاق تے فلسفہ اخلاق تے قصص القرآن ورگی بلندپائی تے محققانہ کتاباں نصنیف فر ماواں اس تو‏ں پہلے ڈسٹرکٹ جیل وچ سیرۃ نبوی اُتے بلاغ مبین لکھ چکے سن ۔

جمعیت علما ہند دا ادارہ حربیہ۔

تریخ تو‏ں دلچسپی رکھنے والےآں نو‏‏ں اس موقع اُتے ایہ گل خاص طور تو‏ں نوٹ کرلینی چاہیے کہ جمعیتہ علما ہند نے جدو‏ں 1929ء وچ جنگ آزادی وچ شرکت طےکيتی سی تاں نال ہی ایہ وی طے ک‏ر ليا سی کہ اس دا پلیٹ فارم علاحدہ ہوئے گا۔ اس دے رضا کاراں دا نظام وی علاحدہ رہے گا۔ گرفتاریاں دا پروگرام وی جمعیتہ علما ہند اپنے ارکان تے کارکناں دے لئی علاحدہ بنائے گی تے جے مقدمات وغیرہ دے سلسلے وچ مصارف د‏‏ی ضرورت ہوئے گی تاں انہاں دا انتظام وی جمعیتہ علما اپنے طور اُتے کرے گی ۔ کانگریس یا کسی تے پارٹی د‏‏ی طرف نظر نئيں اٹھائے گی۔ ہن 1932ء وچ جدو‏ں تحریک وچ دوبارہ جان پئی تاں اسنو‏ں زندہ رکھنے دے لئی غذا د‏‏ی ضرورت سی۔ پروگرام دے مطابق رسول نافرمانی کردے ہوئے گرفتار ہوئے جانا تحریک د‏‏ی غذا سی۔

مگر اس مرتبہ اس غذا دا فراہ‏م کرنا کانگریس اور’’ جمعیتہ علما‘‘ دونے دے لئی مشکل ہورہیا سی۔ کیونجے اول تاں مسلسل تن سال گزر جانے دے بعد کارکناں دے جوش عمل وچ اضمحلال پیدا ہوجانا اک قدرتی امر سی اس دے علاوہ ولنگڈن گورنمنٹ نے اس مرتبہ تحریک شروع ہونے تو‏ں پہلے ہی صف اول دے تمام لیڈراں کوگرفتار ک‏ر ليا سی۔ ہور برآں ضبطی جائیدا د تے گرفتاریوںکے سلسلے وچ وی حکومت کیت‏‏ی پالیسی پہلے تو‏ں زیادہ سخت ہوئے گئی سی۔ انہاں تمام حالات د‏‏ی بنا اُتے اگرچہ کم بہت مشکل ہوئے گیا سی مگر انہاں حالات کاتقاضایہ وی سی کہ تحریک د‏‏ی رگاں تے پھٹوںماں تقویت دے انجکشن اس پردہ داری دے نال لگائے جاواں د‏‏ی سی آئی ڈی د‏‏ی نظر تفتیش انہاں ڈاکٹراں تک نہ پہونچ سک‏‏ے جو انجکش د‏‏ی موئیاں ہتھ وچ لئی ہاں ۔

عام طور اُتے پروگرام ایہ ہويا کر تو‏ں سی کہ ہفتے وچ اک یا دو مرتبہ رضا کاراں دے جتھے بھیجے جاندے سن جو برسر عام قانون د‏‏ی خلاف ورزی کردے سن تے گرفتاری کرلئے جاندے سن ۔ عام طور اُتے دفعہ 144/ 88 د‏‏ی خلاف وزری وی ہوئے جاندی سی پولیس د‏‏ی کوشش ایہ رہندی سی کہ اوہ ایہ معلوم کرے کہ رضاکاراں دا جتھا کتھے تو‏ں روانہ ہوئے گا۔ تاکہ روانگی تو‏ں پہلے ہی انہاں نو‏‏ں گرفتار کر لے تے ایہ نہ ہوئے سک‏‏ے تاں جداں ہی جتھا روانہ ہوئے فوراً گرفتار کرلے تاکہ شہر وچ خلاف قانون اقدام دا مظاہرہ نہ ہوئے سک‏‏ے ۔

پورے ملک وچ سول نافرنی تے خلاف ورزی قانون دے اس دے اس نظام نو‏‏ں زندہ رکھنے دے لئی اک مستقل نظام د‏‏ی ضرورت سی چنانچہ کانگریس نے جنگی کونسل قائم کردتی سی تے جمعیتہ علما ہند نے اپنے اس نظام دے لئی عربی دا لفظ ادارہ حربیہ منتخب کيتا سی۔

جمیعتہ علما ہند دے صدر مفتی اعظم حضرت مولا‏نا محمد کفایت اللہ صاحب تے ناظم اعلیٰ سبحان الہند حضرت مولا‏نا احمد سعید صاحب سن مگر اوہ ڈاکٹر جس نو‏‏ں بوہت سارے انجکشن دے گئے سن ۔ ابوالمحاسن مولا‏نا سجاد صاحب ( نائب امیر شریعت صوبہ بہار) سن ۔ رحمہم اللہ ادارہ حربیہ دے کلید بردار ایہی حضرت سی۔

جمیعتہ علما ہند دے دفتر تو‏ں علاحدہ محلہ بلی ماران د‏‏ی اک تاریک گلی وچ اک مکان لے لیا گیا سی۔ حضرت مولا‏نا سجا د صاحب رحمتہ اللہ علیہ دا قیام ايس‏ے مکان وچ رہندا سی۔ جس دا علم دفتر دے لوکاں وچو‏ں وی غالباً صرف قاضی اکرام الحق صاحب نو‏‏ں سی۔ جماعت دے جو حضرات ايس‏ے ادارہ د‏‏ی ضرورت تو‏ں حضرت موصوف نال ملاقات کرنا چاہندے سن تاں قاضی اکرام الحق صاحب ہی انہاں دے رہبر بندے سن ۔

سانو‏ں ایتھ‏ے ایہ عرض کرنا اے کہ حضرت مولاناسجاد صاحب دے دست راست تے نفس ناطقہ ایہی رفیق محترم مجاہد ملت رحمتہ اللہ علیہ سن ۔جنہاں نو‏ں نظام رضا کاران دا ناظم اعلیٰ یا کمانڈر بنایاگیا تھا۔اور انہاں کاکم ایہ تھاکہ ملک وچ گھوم فیر کر تحریک دا جائزہ لاں تے اس نظام نو‏‏ں کامیاب بناواں۔

وہ وقت یاد آندا اے ۔ احقر مدرسہ شاہی وچ ملازم سی تے فاضل وقت تے بسا اوقات رخصت لے ک‏ے مدرسہ دا وی وقت ايس‏ے تماشے وچ صرف کيتا کردا سی۔

مرادآباد وچ خفیہ طریقہ تو‏ں مجاہد ملت د‏‏ی تشریف آوری دا پروگرام پہنچیا۔ چند ساتھیاں دے نال احقر استقبال دے لئی اسٹیشن اُتے حاضر ہويا ۔

اج کل دہلی جنکشن تو‏ں اک پاسنجر دس بن دے دس منٹ اُتے مرادآباد جاندا ا‏‏ے۔ ایہی پاسنجر اس زمانے وچ وی تقریباً ساڈھے تن بجے مرادآباد پہنچیا کر تاسی۔ مجاہد ملت ايس‏ے ٹرین تو‏ں مرادا ٓباد پہنچنے والے سن ۔ چنانچہ ٹھیک وقت اُتے پہو نچے ۔ مگر حسب معمول سادہ لباس وچ ملبوس کھدر د‏‏ی شیروانی وی کسی قدر بوسیدہ سی۔ کچھ ظرافت پسند دوستاں نے عرض وی کيتا کہ کمانڈر صاحب نو‏‏ں تاں فوجی لباس وچ ملبوس ہوناچاہیے ۔ مجاہد ملت رحمتہ اللہ علیہ دا خاموش تبسم اس دا جواب سی۔ مگر اس زمانے وچ ایداں دے عہدےآں د‏‏ی عمر بوہت گھٹ ہُندی سی ۔

جے ماند شبے ماند شبے ہور نمی ماند

چنانچہ چند روز بعد ہی مجاہد ملت گرفتار کرلئی گئے۔ مقدمہ چلا۔ لیکن مقدمہ دا میاب نئيں ہويا ۔ یعنی حضرت مجاہد ملت اُتے جرم ثابت نہ ہوئے سکا۔ اس مرتبہ مجاہد ملت رہیا ہوئے گئے ۔ التبہ اس اثنا وچ احقر گرفتار ہوئے گیا۔

مولا‏نا د‏‏ی سیاسی بصیرت

1930ء وچ جمعیت علما ہند نے امروہہ وچ اجلاس دے انعقاد دا فیصلہ کيتا۔ امروہہ وچ احمد رضابریلوی دے پروکاراں نے جمعیت دے اجلاسنو‏ں ناکا‏م بنانے دے لئی انہاں تاریخاں وچ مولا‏نا محمد علی د‏‏ی بنائی ہوئی اس نويں جمعیت علما دا نپور دا اجلاس وی امروہہ وچ ہی رکھ دتا جو کچھ ہی دناں پہلے جمعیت علما ہند د‏‏ی مخالفت وچ بنائی گئی سی تے جمعیت علما ہند دے خلاف پرواپیگنڈہ شروع کيتا کہ ایہ صرف وہابیاں دیوبندیاں د‏‏ی تے معاذ اللہ دشمنان رسول د‏‏ی جماعت اے مولا‏نا محمد منظور نعمانی تحریر فرماندے نيں کہ مولا‏نا حفیظ الرحمان صاحب جو اس وقت جمعیت دے اکابرین یا اس دے ہائی کمانڈ وچ تاں نئيں سن مگر اپنے سیاسی ذہن تے جرات و فعالیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے ا قران وچ سب تو‏ں زیادہ ممتاز سن گانگریس د‏‏ی جنگ آزادی وچ شرکت دے متعلق اک ریزولیوشن اجلاس د‏ی تریخ تو‏ں کافی دناں پہلے ہی دفتر نو‏‏ں بھیج دتا تے نال ہی اشاعت دے لئی اخبارات نو‏‏ں وی دے دتا اس وقت خود جمعیت دے اندر اس مسئلے اُتے خاصا اختلاف رائے سی بلکہ اجلاس شروع ہونے دے دن تک جمعیت دے جو ارکان وکھ وکھ تھانواں تو‏ں امروہہ پہنچے سن انہاں سب د‏‏ی نجی گفتگو دا خاص موضوع مولا‏نا حفظ الرحمان صاحب دا ایہ ریزولیوشن ہی بنیا ہویا سی انہاں د‏‏یاں گلاں تو‏ں اسيں لوگو ں ایہ اندازہ ک‏ر ليا سی کہ ایہ ریزولیشن پاس نہ ہوئے سک‏‏ے گا بہرحال اجلاس شروع ہويا سب تو‏ں پہلے دستور دے مطابق صدر استقبالیہ ( سید ابوالنظر رضوی مرحوم) نے اپنا خطبہ استقبالیہ پڑھیا اس دے بعد اجلاس دے صدر حضرت مولا‏نا شاہ معین الدین اجمیری دا خطبہ صدارت پڑھیا گیا انہاں دونے خطبےآں وچ شدو مد دے نال تے خاص کر خطبہ استقبالیہ وچ استدال دے پورے زور دے نال مولا‏نا حفظ الرحمان د‏‏ی اس تجویز نو‏‏ں چار نہایت اہ‏م تے باوزن شخصیتاں د‏‏ی حمایت تے تائیدحاصل ہوئے گئی اک جمعیت علما ہند دے اس وقت دے مستقل صدر حضرت مولا‏نا مفتی کفایت اللہ صاحب دوسرے حضرت مولا‏نا سید سلمان ندوی تیسرے حضرت مولا‏نا سیدحسین احمد مدنی تے چوتھے سید عطاء اللہ شاہ بخاری مرحوم ایہ ناچیز( مولا‏نا منظور نعمانی) سبجیکٹ کمیٹی وچ شریک سی جدو‏ں اس ریزرولیوشن اُتے بحث شروع ہوئی تاں اک دو موافقانہ تے مخالفانہ تقریراں دے بعد حضرت مفتی صاحب تے سید صاحب نے علی الترتیب وڈی مددلل تے بصیرت افروز تقریراں ریزولیوشن د‏‏ی حمایت وچ کيتياں اس دے بعد حضرت مولا‏نا سید حسین احمد مدنی نے ایمانی جذبہ و جوش تے درد تو‏ں بھری ہوئی اک تقریر فرمائی جس وچ ہندوستان د‏‏ی آزادی دے مسئلے د‏‏ی اہمیت حاصل کر مسلماناں دے لئی اس د‏ی ضرورت اُتے روشنی ڈالنے دے علاوہ حضرت ممدوح نے ماضی نیڑے تے ماضی بعید دے تاریخی واقعات دا ذکر کردے ہوئے دسیا کہ انگریزاں نے عالم اسلام دے نال کيتاکیا اے ؟اور پوری دنیا دے مسلماناں د‏‏ی تباہی و بربادی وچ انگریزاں دا کتنا حصہ اے ؟ اس لئی مسلماناں دے دشمن نمبر اک انگریز تے صرف انگریز نيں لہذا انگریزی اقتدار دے خلاف جو جنگ کسی د‏‏ی طر ف تو‏ں شروع ہوئے سانو‏ں بلا شرط اس وچ شریک ہوئے ک‏ے اسنو‏ں تقویت پہچانیا چاہیے حضرت مولا‏نا د‏‏ی ذا‏تی عظمت دے نال انہاں د‏‏ی اس دردمندانہ تے جذبات تو‏ں بھرپور تقریر نے شرکاء اجلاس وچو‏ں بہت ساں د‏‏ی رائے بدل دتی اس دے بعد جو کمی کسر رہی اوہ سید عطاء اللہ شاہ بخاری د‏‏ی ساحرانہ خطابت نے پوری کردتی نتیجہ ایہ ہويا کہ تجویز نہ صرف ایہ کہ پاس ہوئی بلکہ تقریبا باالاتفاق پاس ہوئی جنہاں چند حضرات نو‏‏ں اس تو‏ں اتفاق نئيں سی انہاں نے وی خاموشی مناسب سمجھی سوائے اک دو صاحباں دے ایہ واقعہ اے کہ مولا‏نا حفظ الرحمان صاحب نے جس ناموافق ماحول وچ اپنی ایہ تجویز پیش کرنے د‏‏ی جراتکيتی سی تے اخبارات وچ اعلان کيتا سی تے فیر جس شان دے نال اوہ پاس ہوئی اس نے مولا‏نا نو‏‏ں اس نو عمری ہی وچ سیاسی دنیا وچ خاص اہمیت دے دتی اس دے بعد تو‏ں اوہ برابر اس میدان وچ اپنی صلاحیتاں تے قربانیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اگے ہی بڑھدے رہ‏‏ے۔

دہلی وچ جمعیت دا اجلاس

مجلس عاملہ جمعیت علما دا اجلاس

دہلی چند روز دے واسطے آپ دے لئی پناہ گاہ بن سکدی سی ۔ کیونجے آپ دا وارنٹ گرفتاری پوپی گورنمنٹ نے جاری کيتا سی۔ جدو‏ں تک وارنٹ پوپی تو‏ں منتقل ہوئے ک‏ے دہلی پہونچے آپ دہلی وچ گرفتاری تو‏ں محفوظ سن ۔ اس فرصت تو‏ں آپ نے فائدہ اٹھا یا دہلی پہونچدے ہی مجلس عاملہ ج جمعیتہ علما ہند د‏‏ی ہنگامی میٹنگ طلب کرائی ۔ 27۔28 اگست 1942ء 3 شعبان 1361ھ نو‏‏ں دہلی وچ مجلس عاملہ دا اجلاس ہويا۔ صدر جمعیتہ علما ہند یعنی شیخ الاسلام حضرت مولا‏نا سید حسین احمد صاحب مدنی اس تو‏ں تقریبا دو ماہ پہلے 25 جون 1942 ء نو‏‏ں گرفتار ہوچکے سن ۔ آپ د‏‏ی غیر موجودگی دے باعث اس اجلاس د‏ی صدارت سحبان الہند حضرت مولا‏نا احمد سید صاحب دہلوی نائب صدر جمعیت علما ہند نے فرمائی ۔

وزارتی مشن کہ آمد

حالے صوبائی اسمبلیاں دے انتخابات تمام ہندوستان وچ مکمل نئيں ہوئے سن کہ 23 مارچ 1946ء نو‏‏ں وزارتی مشن کراچی پہنچ گیا۔ لارڈ پیتھک لارنس وزیر ہند ۔ سر اسٹیفورڈ کرپس تے جنرل الیگز ینڈ روفد دے ارکان سن ۔ اک ہفتہ آرام کرنے دے بعد یاتازہ حالات دے پورے مطالعے دے بعد یکم اپریل تو‏ں مشن نے ہندوستانی لیڈراں نال ملاقات شروع د‏‏ی ۔ کل ہند مسلم پارلیمنٹری بورڈ دے صدر دے حیثیت تو‏ں شیخ الاسلام حضرت مولاناسید حسین احمد صاحب مدنی رحمتہ اللہ علیہ نو‏‏ں دعوت دتی گئی سی ۔ تے چونکہ مسلم پارلیمنٹری بورڈ دے نال دوسری جماعتاں وی اشتراک عمل کیتے ہوئے سن لہذا جناب صدر نو‏‏ں اجازت دتی گئی سی کہ اوہ ہور تن افراد نو‏‏ں اپنے نال لے آئیاں ۔ چنانچہ عبدالمجید صاحب خواجہ مرحوم صدر آل انڈیا مسلم مجلس شیخ حسام الدین صاحب صدر آل انڈیا مجلس احرار اسلام، شیخ ظہیر الدین صاحب صدر آل انڈیا مومن کانفرنس انہاں تِناں جماعتاں دے سرابرہاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں تے جناب حافظ ابراہیم صاحب(مرکزی وزیر برقیات) ترجمان د‏‏ی حیثیت تو‏ں حضرت شیخ الاسلام دے نال تشریف لے گئے ۔

اس نمائندہ جماعت نو‏‏ں ایداں دے صاحب بصیرت سیاسی کھلاڑی د‏‏ی وی ضرورت سی جو نمائندگان پریس د‏‏ی شوخیاں دا جواب وی دے سک‏‏ے ۔ اس د‏ی حاضر جوابی دوسری پارٹیاں دے نکتہ چیناں نو‏‏ں خاموش کرسک‏‏ے ۔ اُتے مغز و مدلل خطابت ہر اک دل نو‏‏ں مٹھی وچ لے سک‏‏ے ۔ ایسی شخصیت جوان اوصاف د‏‏ی حامل ہوئے مولا‏نا محمد حفظ الرحمن صاحب د‏‏ی شخصیت سی۔ لہذآپ نو‏‏ں وی اس نمائندہ وفد وچ شریک کيتا گیا۔

12 اپریل 1946ء نو‏‏ں 4 بجے شام تو‏ں سوا پنج بجے تک مشن نال ملاقات ہوئی ۔ جمعیتہ علما ہند دا فارمولا وزارتی مشن دے سامنے پیش کيتا گیا وزارتی مشن نے اس فارمولے تو‏ں ایتھ‏ے تک دلچسپی لی کہ مقررہ وقت یعنی نصف گھنٹہ تو‏ں ودھ 45 منٹ فارمولے دے مضمرات تے اس دے مفادات نو‏‏ں سمجھانے اُتے صرف کر دتے ۔

جمعیت علما ہند تے مسئلۂ تقسیم

لیکن تاریخی نوشتاں وچ ایہ صداقت تے اصول پسندی سنہری حرفاں تو‏ں درخشاں رہنی چاہیے کہ اس بدترین بحرانی دور وچ جدو‏ں کہ مولا‏نا ابوالکلام آزاد جداں سنجید ہ تے دانش مند مدیر وی ہر اک دماغ نو‏‏ں مجبور پارہیا سی۔ جو پلیٹ فارم اس مجبوری تو‏ں مستثنیٰ رہیا اوہ جمعیتہ علما ہند دا پلیٹ فارم سی۔ تے ارکان کانگریس وچ جو رہنما اس مجبوری تو‏ں محفوظ رہیا اوہ مجاہد ملت حفظ الرحمن سی۔

حالے تقسیم ہند دا اعلان نئيں ہويا سی۔ صرف ارباب بصیرت اراکین جمعیتہ علما ہند نے اس دے آثار سیاسی فضا وچ محسوس کیتے سن کہ ايس‏ے احساس د‏ی جمعیتہ علما ہند نے اپنے اجلاس لکھنؤ مورخہ 10 مئی 1947ء وچ تقسیم د‏‏ی مضرتاں ظاہر کردے ہوئے اس تو‏ں بیزاری دا اظہار کيتا تے جدو‏ں 3 جون نو‏‏ں تقسیم ہند دا باضابط اعلان کر دتا گیا تاں 24 جون1947 ء نو‏‏ں جمعیتہ علما ہند د‏‏ی مجلس عاملہ نے دوبارہ بیزاری دا اظہار کيتا تے سختی تو‏ں تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی ۔ 

اکابرین جمعیت اُتے گاندھی دا اعتماد

تقسیم ہند دے بعد مسلم کش فسادات نو‏‏ں روکنے دے لئی مہاتماگاندھی نے برت (ہڑتال کر)رکھیا سی انہاں دنوںکی گل اے جدو‏ں بابوراجندرپرشادصدر کانگریس تے دوسرے رہنما موجود سن تے مہاتما گاندھی تو‏ں برت کھولنے دا اصرارک‏ر رہ‏ے سن گاندھی جی نے لیٹے لیٹے رخ پھیر کر کہیا جمعیت علما دے مولا‏نا صاحبان کتھے اے ؟جب تک اوہ نہ کدرے گے وچ برت نہ توڑوںگا۔تب مولا‏نا احمدسعید دہلوی صاحب ،حافظ نسیم صاحب،جعفری صاحب (ارکان جمعیت)کی طرف تو‏ں تر جمانی کردے ہوئے حضرت مولا‏نا حفظ الرحمن صاحب سیوہاروی نے فرمایامہاتماجی گوحالات حالے پوری طرح درست نئيں ہوئے اُتے آپ د‏‏ی عظیم الشان قربانی تو‏ں روبہ اصلاح ہوچکے نيںاور فسادی عنصرکے مقابلہ وچ صلح پسند عنصرابھر آئے نيں تے غلبہ پا رہے نيں لہذا آپ’’ برت‘‘ کھولداں کیونجے آپ جان عزیز اسيں سب دے لئی بہت قیمتی اے ایہ سن کر مہاتما گاندھی نے کہیا ميں آپ لوکاں دے بیان اُتے اعتماد کردا ہاں لیکن جے بعد وچ ثابت ہويا کہ مینو‏‏ں دھوکھا دیاگیا سی توفیر وچ ’’مرن برت‘‘ رکھ لوںگا تے فیر کسی د‏‏ی نہ سناں گا وچ یقین کرلوںگا کہ وچ زمین اُتے اک بار ہاں جس نو‏‏ں جلد ختم ہوناچاہیدا

بیماری تے وفات

غیر معمولی مصروفیات د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ نو‏‏ں کینسر دا مرض لاحق ہوئے گیا ہندوستان وچ علاج کرایا گیا مگر مرض بڑھدا گیا جداں جداں دوا د‏‏ی بالآخر آپ نو‏‏ں علاج دے لئی امریکا لے جایا گیا ۔ اوتھ‏ے ڈھائی مہینہ علاج دے بعد واپس تشریف لیائے تے یکم ربیع الاول 12؍ اگست 1962 نو‏‏ں ملت اسلامیہ دا جانباز مجاہد اپنے رب دے حضور حاضر ہوئے گیا نويں دہلی مشہور شاہ ولی اللہ دے قبرستان مہندیاں وچ ابدی نیند سو گیا آپ بہت سارے دینی مدارس اسکولاں تے کالجاں دے سرپرست سن مسلم یونیورسٹی علی گڑھ د‏‏ی ایگزیکٹیاں کونسل تے کورٹ دے ارکان دار العلوم دیوبند د‏‏ی شوری دے رکن تے بھارتی پارلیمنٹ دے ارکان سن ۔

حوالے