قاضی سلیم
قاضی سلیم27؍ نومبر1927 نوں پیدا ہوئے سن ‘ اس طرح انھاں نے 78 سال دی بھر پور زندگی گزاری اے۔ انھاں نے علی گڑھ توں بی اے تے عثمانیہ یونیورسٹی توں ایل ایل بی کيتا سی۔ انھاں نے بیک وقت ادب، سیاست تے سماج سبھی شعبےآں وچ دلچسپی لی تے انہاں سبھی میداناں وچ انھاں نے اپنا نقش قائم کيتا۔
قاضی سلیم پیشے توں وکیل سن تے تقریباً پندرہ برس توں بیماری دے سبب گوشہ نشینی دی زندگی گزار رہے سن ۔انھاں 1980 وچ اورنگ آباد حلقے توں لوک سبھا دے لئی منتخب کيتا گیا تھا۔وہ دس سال تک مہاراشٹر دی قانون ساز مجلس دے رکن وی رہے۔ایساکدی کدائيں ہی ہويا اے کہ ادیب دا تعلق براہ راست سرگرم عملی سیاست توں وی رہیا ہوئے۔ مولانا آزاد اورحسرت موہانی دی مثال شاذ ہی کہی جائے گی لیکن قاضی سلیم دا اختصاص ایہ اے کہ اوہ عوام دے ذریعے منتخب پارلیمنٹرین سن تے انھاں نے اپنے حلقہ اورنگ آباد دی بھرپور اورپرزور نمائندگی کیتی۔وہ جدوں وی دہلی اپنے ساؤتھ ایونیو دے ایم پی کوارٹر وچ آندے تواوتھے وی ملنے والےآں وچ ادیباں تے شاعراں دا ہی تاندا لگیا رہندا تے کدی غیر رسمی شعری محفل وی جم جاندی۔
1968 وچ قاضی سلیم دا پہلا مجموعہ’نجات توں پہلے‘ شائع ہويا۔تعجب اے کہ قاضی سلیم دے اس مجموعے اُتے تبصرہ آجکل وچ پورے چارسال بعد شائع ہويا۔ رشید حسن خاں نے اپنے اس تبصرے وچ لکھیا سی:
’’اس مجموعے دی بیشتر نظماں وچ ابہام اس قدر اے جداں گہری کہرآلود صبح ہُندی اے۔ کدرے کدرے مفہوم دی چمک دکھادی دے جاندی اے اورپھراندھیرا اورسناٹا۔ جو لوک اس انداز دی شاعری وچ حسن وپسندیدگی نوں دیکھ سکدے نيں، انہاں دے لئی اس دا مطالعہ دلچسپ ہوئے گا۔
اس مجموعے وچ بعض نظماں ایسی وی نيں، جنہاں وچ آہنگ اوروضاحتِ اظہار دونے عناصر پائے جاندے نيں، لیکن ایہ 1950–55 تک دی یادگار نيں، جداں عروس البلاد اوردھرتی تیرا مجھ سا روپ۔ انہاں وچ معنویت دی سطح بلندہے اوراظہارکاحسن نمایاں اے۔ لیکن مجموعے دے مطالعے توں معلوم ہُندا اے کہ شاعرنے جلد ہی اس پرانے پن توں پِچھا چھڑا لیا اور1960 دے بعد دی بیشتر نظماں پرانے پن دے ہر الزام توں محفوظ نيں۔ 1965 توں 1970تک دی جو نظماں نيں اوہ 1955 دی نظماں توں مکمل طور پرمختلف نيں اوراس خلفشار دی بہت اچھی طرح نمائندگی کردیاں نيں جو جدت دے ناں پراردو شاعری وچ رونما ہورہیا اے۔
بہرصورت اس طرح دے مجموعےآں دی وی اک اہمیت اے۔ اس عہد دی شاعری پرمفصل بحث کرنے والےآں دے لئی مختلف قسم دیاں مثالاں فراہم کرنے دے ایہ کم آسکن گے۔ ایہ خوبی وی کچھ کم نئيں۔‘‘
ا س دے بعد انہاں دی اک مثنوی ’باغبان‘ و’کف گل فروش‘ شائع ہوئی جو انہاں دی کلیات ’رستگاری‘ وچ شامل اے ۔ایہ تخلیق در اصل مثنوی دے فارم وچ اپنے زمانے دی ہجو اے ۔ادبی پیرائے وچ سماج ‘سیاست تے تمام معاصر مسائل اُتے قاضی سلیم نے اپنی برہمی تے تلخی دا اظہار کيتاسی۔ چنانچہ اس مثنوی وچ طنز و استہزا دی لے کچھ زیادہ ہی تیز ہوگئی اے ۔گو کہ قاضی سلیم ترقی پسند تحریک دے دور توں شاعری کررہے سن تے اپنے معاصرین وچ انھاں نے اپنی شناخت وی بنالی سی۔ لیکن انھاں باضابطہ طور اُتے مسلم الثبوت شاعر دی حیثیت توں شمس الرحمن فاروقی نے ’نويں نام‘ دے تحت پیش کيتا۔’نويں نام‘ وچ انہاں دی تن نظماں ’وائرس‘ وقت تے ’بے نظر میری آنکھیں‘ شامل نيں۔ ’نويں نام‘ اردوا دب وچ رجحانات دی سطح اُتے ٹرننگ پوائنٹ ثابت ہويا کہ نويں ناں دے بعد توں جدیدیت دا رجحان تیزی توں عام ہويا۔گرچہ اردو شاعری دے اس مختصر توں مجموعے اُتے بہت گفتگو ہوئی۔ حمایت وچ وی تے مخالفت وچ بھی۔ حامیاں نے اسنوں جدید شاعری دا اصل نمائندہ قرار دتا تاں مخالفین نے اسنوں چیستاں تے ترسیل و ابلاغ دا المیہ قرار دتا۔ لیکن قاضی سلیم دی شاعری بوجوہ انہاں سب الزامات دے باوصف اپنی حیثیت منوانے وچ کامیاب رہی۔جے ایہ کہیا جائے کہ نويں ناں دے شاعراں وچ قاضی سلیم دی شاعری نے سب توں زیادہ متوجہ کيتا تاں غلط نہ ہوئے گا۔
میرا جی چاہندا اے وچ ایتھے انہاں دی مذکورہ تن وچوں دو نظماں نقل کراں توں کہ انہاں دے شعری بساط دی اک جھلک نظر دے سامنے آسکے۔قاضی سلیم دی ‘وائرس‘ ملاحظہ کرو۔۔۔
ابھی ابھی تو لب ملے تھے کتنے پیارسے/زباں پہ یہ کسیلا پن کہاں سے آگیا/مسیح وقت تم بتاؤ کیا ہوا/ذرا سی دیر کے لیے پلک جھپک گئی /تو راکھ کس طرح جھڑی
سناہے دور دیس سے/ کچھ ایسے وائرس ہمارے ساحلوں پہ آگئے/جن کے تاب کا ر سحر کے لیے/امرت اور زہر ایک ہیں/اب کسی کے درمیان کوئی رابطہ نہیں/کسی دوا کا درد سے کوئی واسطہ نہیں
ہم ہوا کی موج موج سے /درد کھینچتے ہیں چھوڑتے ہیں سانس کی طرح
لہو کی ایک ایک بوند زخم بن گئی/رگوں میں جیسے بددعائیں تیرتی ہیں پھانس کی طرح
مسیح وقت تم بتاؤ کیا ہوا/دیو علم کے چراغ کا/ کیوں بھلا بپھر گیا/دھواں دھواں بکھر گیا
سنو کہ چیختاہے/’’کام ۔۔۔کوئی کام‘‘
کچھ نہیں /جاؤ ساحلوں کی سمت ہوسکے تو روک لو/اس نئے عذاب کو/یا کروڑوں سال کے لیے/ خد ا کی آخری شکست تک /سمندروں کی ریت چھانتے رہو
قاضی سلیم کی دوسری نظم ’وقت‘کے عنوان سے ، اس انتخاب میں شامل ہے،کچھ اس طرح ہے:
ایک‘/ پھر دوسری‘ /پھر تیسری‘
اور اب تو پیہم/ گھڑ گھڑاہٹ کی مسلسل چوٹیں‘
میرے اعصاب پہ پڑنے لگیں/تب ریل کی رفتار بڑھی
بھاگتے پیڑ/چٹانیں/کھمبے
پاس سے گزرے تو آواز ملا کر چیخے
شور ہی شورہے/یہ شورمگر
اپنا اظہار ہے اثبات ہے ہر شے کے لیے
آسماں سرخ ہے/اب بھی وہ ستارہ تنہا
نگراں ہے مرے ہر کرب کا/یہ کہتا ہے
’’عمر اک چیخ کی میعاد ہے/تم بھی چیخو.....
اتنی شدت سے کہ مدت تک/وقت کو یاد رہے
جنگلوں اور پہاڑوں میں یہ فریاد رہے‘‘
آ ہنی پہیوں نے، فولادی زباں میں اپنی/بات دہرائی، یہ آواز تھی جانی بوجھی
ایسے مانوس تھے الفاظ جنھیں عمر تمام/ سنتے رہتے ہیں مگر سیکھ نہیں پاتے ہیں
آج بھی دیر تلک سنتا رہا /ثانیے
ساعتیں/شام اور سحر/منزلیں کٹتی رہیں۔۔۔وقت چلا
دھیرے دھیرے میری رگ رگ میں لہو کی گردش
دور و نزدیک بے درد کشاکش سے ملی/ گھڑگھڑاہٹ سے ہم آہنگ ہوئی
اب ہوں میں جزو اسی کا شاید/آ ہنی پہیہ ہوں ‘ اک ایسا تسلسل ہوں /کہ جس کے کوئی معنی ہی نہیں
پچھلی ضربات سے ہر ضرب نئی/ایسے مل جاتی ہے جیسے اس میں/ کسی احساس کا فریاد کا وقفہ بھی نہیں۔
ایہ وی عجیب اتفاق اے یا پھراسنوں قاضی سلیم دا منصوبہ بند پروگرام کہناچاہیے کہ 1967 وچ ’نويں نام‘ شائع ہويا جس وچ انہاں دی ادبی انگڑائی دی اک جھلک نظر آندی اے تے 1968 وچ انہاں دا پورا مجموعہ ’نجات توں پہلے‘ شائع ہويا تے ايسے دے نال اوہ عصری ادبی منظر نامے وچ اپنا اہم مقام بنانے وچ کامیاب رہے۔ایہ اوہ دورتھا جدوں نظمیہ شاعری وچ افتخار جالب، باقرمہدی، بشر نواز، بلراج کومل، بمل کرشن اشک، حمید الماس، راج نرائن راز، زبیر رضوی، شاذ تمکنت، سلطان اختر، شہاب جعفری، شہریار، عادل منصوری، کمار پاشی، محمد علوی، محمود ایاز، مخمور سعیدی، مصحف اقبال توصیفی، وحید اختر تے وہاب دانش جداں اہم ناں شامل سن، تے جنھاں نے غزل گوئی اُتے نظم نگاری کوترجیح دتی لیکن انہاں وچوں بیشتر چیستانی تے لایعنیت دا وی شکار ہوئے۔ 1968کا ہی سال اے جدوں قاضی سلیم نے اک جلتوں ميں اک ادبی منشور پیش کردتا جس وچ انھاں نے اک طرح توں ترقی پسندی تے جدیدیت دونے توں ہی بیزاری دا اظہار کيتا تھا۔قاضی سلیم نوں اپنا ایہ ادبی منشور اس قدر عزیزرہیا کہ جدوں 2003 وچ یعنی پورے35 سال بعد نورالحسنین دے اشتراک توں اک سہ ماہی رسالہ ’دل رس‘ دا اورنگ آباد توں اجرا کيتا تواس رسالے وچ فیر توں اک بار اس منشور نوں پیش کردتا کہ انہاں دی نظر وچ ایہ ہر دور دے لئی قابل قبول اے۔ راقم نے دل رس دے افتتاحی شمارے اُتے تبصرے کردے ہوئے لکھیا سی:
’’اردو رسالےآں دی یو ں تاں کمی نہیں‘ بلکہ کدرے تاں اس وچ روز افزاں وادھا ہی ہُندا رہندا اے ۔ایداں دے وچ جدوں کدی کوئی چنگا رسالہ نظراں توں گزردا اے تاں فطری طور اُتے جی خوش ہُندا اے۔ سرزمین دکن (وجد میموریل ٹرسٹ، نزد بھڑکل گیٹ‘ اورنگ آباد۔431001)سے جاری ہونے والا رسالہ’ د ل رس‘اک ایسا ہی رسالہ اے، جس توں اسيں توقع کرسکدے نيں کہ ایہ تشنگانِ ادب نوں اک طویل عرصے تک سیراب کردا رہے گا کیوں کہ اس دے حلقۂ ادارت وچ محترم قاضی سلیم تے برادرم نورالحسنین دے علاوہ ڈاکٹر مظہر محی الدین، محمد خواجہ معین الدین تے شاہ حسین نہری جداں صاحبان علم و فن شامل نيں۔ انہاں دے علاوہ مجلس مشاورت وچ اٹھارہ اصحاب دے ناں وی اس رسالے دی زینت بڑھارہے نيں جنہاں وچ بشر نواز تے م۔ناگ دے ناں خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔اب ایہ دونے ہی راہی ملک عدم ہوئے۔
رسالے وچ اک خاص چیز اس دا افتتاحیہ اے جس دی وجہ توں رسالہ’ دل رس‘ دی اہمیت ودھ گئی اے۔ قاضی سلیم نے اپنے افتتاحیہ وچ 1968 دے اک جلتوں ميں جدید شاعری اُتے پیش کیتے گئے اس چھ نکاندی منشور نوں فیر توں پیش کيتاہے جسنوں قاضی صاحب نے ہر عہد دی اچھی شاعری دے لئی میزان توں تعبیر کيتا اے:
1۔ ذات تے شعور دی ساری پناہ گاہاں پاش پاش ہوکے بکھر گئیاں نيں۔اس جہنمی صورت حال توں نکلنے دے لئی پنڈورا دے صندوق وچ اک ہی امید بچی اے تے اوہ اے آرٹسٹ دا ضمیر، اس لئی اسيں تمام فلسفےآں تے نظریاں وچ آزاد ضمیر دے اگے جوابدہ نيں۔
2۔ اسيں زندگی دے دوسرے شعبےآں دے متوازی، فن دے علاحدہ وجود دا اثبات کردے نيں۔ اس میکانہاں دی جبریت دے عہد وچ اسيں آرٹ دی جمالیاتی تے سماجی ضرورت اُتے گواہی دیندے نيں۔
3۔ اسيں مبہم تعمیمات(Vague Generalisation) دی بجائے اپنے ذاتی ردعمل دے مختصر اظہار نوں فن دی بنیاد سمجھدے نيں۔ اس لئی ساڈی شاعری وی ساڈی صورتاں دی طرح مختلف تے منفرد ہوئے گی۔
4۔ اسيں گھسے پٹے درسی معیارات، سکہ بند انداز بیان تے زیبائشی لفاظیاں دی بجائے اظہار و بیان دے ہر نويں امکان نوں لبیک کہندے نيں۔اس لئی لفظ، استعارے، علامتاں ایہ سب بولی دی توسیع دا وسیلہ ہون گے۔
5۔ اسيں ترسیل و ابلاغ نوں فن دا اک چیلنج سمجھ کر قبول کردے نيں۔ایہ چیلنج تخلیق کار تے قاری دونے دے لئی ہوئے گا۔
6۔ اسيں روایات دا احترام کردے نيں، چاہے اوہ ساڈی روایات ہاں یا کسی تے بولی توں حسن وآہنگ دی صورت وچ زمان و مکان نوں پھلانگتی‘ اسيں تک پہنچنے وچ کامیاب ہوئی ہاں۔‘‘ مندرجہ بالا منشور دے نکات اُتے بحث کيتی پوری گنجائش اے تے سانوں اس اُتے سنجیدگی توں غور کرنا چاہیے۔اس منشور وچ قاضی سلیم نے آرٹسٹ دا ضمیر تے ضمیر دے اگے جواب دہی دی گل کيتی اے ۔سچی گل ایہ اے کہ اک فن کار دا اپنے ضمیر دے تئاں جوابدہ ہونا ہی اس دے سچے تے کھرا ہونے دی دلیل اے۔ ایہی اوہ حد فاصل اے جو فن کاراور غیر فن کار(یا ناں نہاد اداکار) وچ فرق کرتاہے۔ایہی اوہ ضمیر تے ضمیر دے اگے جواب دہی دا احساس اے جو اس دے فن نوں پائیدار، زندہ تے پائندہ بنادیندا اے ۔ادیباں دے بھیس وچ غیر ادیب دے فن پارے ايسے وجہ توں بہت جلد بھلا دتے جاندے نيں یا اوہ خود طاق نسیاں دی نذر ہوجاندے نيں۔ایتھے قاضی سلیم دی مشہور و معروف نظم ’بے ضمیری‘ نقل کرنا مناسب معلوم ہُندا اے :
زمیں گھومی/ ہوا بدلی/چلو موسم بدلتاہے
/سلیم اب تم پہاڑوں سے اترآؤ
وہ دیکھو چیونٹیوں کے پر نکل آئے/فضائے بیکراں میں
موت کی وادی میں
اڑتی پھر رہی ہیں آج کتنی بے نیازی سے
کہ جیسے مطمئن ہیں مکڑیوں کی سرفرازی سے
سلیم اب تم پہاڑوں سے اتر آؤ
تمھاری دور کی آواز کیسے گونج بن کر/پلٹ آئی ہے
شاید بستیوں کے سبھی بارود گھر سیلے ہوئے ہیں
کوئی ہتھیار صحیح سالم نہیں ہے
نکیلے دانت ‘کانٹے‘ ڈنک ‘ناخن
حفاظت کے سبھی سامان جیسے چھن چکے ہیں
اندھیرے کی پنہ گاہوں میں
سحر سامری سے/آج سب مبہوت ہیں
ہاتھ پاؤں ذہن سب مفلوج ہیں
سونے کا بچھڑا بولتاہے
تبھی تو ظالموں سے درد کا رشتہ جڑا کر
خدا کی گود میں آرام سے سوتے ہیں جب سب پیمبر
یہ کس کا درد سہتے ہیں/ یہ کس کا پاس رکھتے ہیں
خود اپنی موت کی نظارگی کا زخم دے کر
درندوں کی نگاہوں سے
الوہی روشنی کی آس رکھتے ہیں
سلیم اب تم پہاڑوں سے اتر آؤ
تمہارے راز تم ہی جانتے ہو
یہ سب کچھ جھوٹ ہے ‘ اک ڈھونگ ہے
ہم میں کوئی/ایوب ہے‘ بدھ ہے‘ نہ عیسیٰ ہے
بس اتنا ہے/ تمہارا اپنا شیطان مرچکا ہے
اس نظم وچ زماں دا گھومنا ،ہويا دا بدلنا، موسم بدلنا، پہاڑاں توں اتر آنا، چیونٹیاں دے اُتے نکل آنا، مکڑیاں دی سرفرازی، بارود گھر دا سیلنا، نکیلے دانت، کانٹے، ڈنک، ناخن وغیرہ علامات و استعارات توں شاعر نے کم لیندے ہوئے زمانے دی بے ضمیری اُتے بھر پور وار کيتا اے ۔اسی طرح ایوب، بدھ تے عیسی دا صرف ناں لے کے خوب صورت تلمیحات استعمال کيتا اے ۔اپنے خوب صورت ڈکشن، اسلوب تے پیرایہ اظہار دے سبب ایہ نظم اس وقت کافی مقبول ہوئی سی۔ گیان پیٹھ نے 1985 وچ ہندوستانی زباناں دی شاعری دے انتخاب ’بھارتیہ کویتائیں‘ماں نظم بے ضمیری نوں بطور خاص شامل کيتا اے۔
قاضی سلیم نے اس میکانہاں دی جبریت دے عہد وچ آرٹ دی جمالیاتی تے سماجی ضرورت اُتے زور دتا اے۔ قاضی سلیم ترقی پسند تحریک دے دور وچ وی فعال سن تے لکھدے پڑھدے رہندے سن تے جدوں جدیدیت دا غلغلہ ہواتو ایتھے وی اوہ صف اول وچ نظر آئے۔ انہاں دا خاص کمال ایہ اے کہ انھاں نے ترقی پسندی تے جدیدیت دونے دی اچھائیاں تے خوبیاں نوں کشید کيتا تے اپنے فن پارے نوں ايسے کشید کیتے ہوئے سانچے وچ ڈھالنے دی کوشش کيتی چنانچہ اوہ نہ صرف آرٹ دی جمالیاتی تے سماجی ضرورت اپنے معاصرین نوں سمجھانے دی کوشش کردے نيں بلکہ انہاں دی شاعری وی خود ايسے سانچے وچ ڈھلی ہوئی نظر آندی اے۔ انہاں دی نظم ’دوسری کربلا‘اس پس منظرماں خاص اہمیت رکھدی اے :
کوکھ صحرا کی کتنی ہری ہے
کیکٹس کے ابھرتے ہوئے ہاتھ/...ہاتھوں میں
کانٹوں بھری انگلیاں /کانٹوں بھری انگلیوں سے
پھوٹتے151 انگنت ہاتھ /151151ہاتھوں میں
کانٹوں بھری انگلیاں /کیا تم نے دیکھے ہیں
وہ پیڑ جو بے زمیں ہیں/اپنے ہی جسم میں دوڑتی
بے محابہ جڑیں/پتھروں کی رگیں/جانتی ہیں
روئیدگی کے خزانے/شہیدوں کے خون میں
چھپے بارود خانے
اے خدا/ہجرتوں کی گھڑی ہے
سرزمیں تیرے وعدے کی/151شاید قریب آچکی ہے
کوئی جی کر دکھائے/موت پرفتح پانے کے ارمان میں
یہ تو تیرا کرم ہے/دیت کا دودھ اترا ہے
بگولوں کے پستان میں/کینہ پرور ہواؤں کی سازش کو
151سب جانتے ہیں/شاید اسی واسطے
آج اتنا لہوجسم میں جوڑ رکھا ہے
151جو چیروتواس زندگی کا/151ٹپ ٹپ گرے
کاٹتے جاؤ/کانٹوں بھری انگلیوں سے
جسم سالم ابھر آئیں گے/جسم سے پھوٹتے
انگنت ہاتھ /ہاتھوں میں /کانٹوں بھری انگلیاں
قاضی سلیم علامات تے استعارات دا خوب استعمال کردے نيں لیکن مبہم تعمیمات دے قائل نئيں۔حالانکہ ایہ انہاں دے دور دا غالب رجحان رہیا۔ مبہم تعمیمات دے دور وچ وی اپنے ذاتی رد عمل نوں ہی انھاں نے فن دی بنیاد قرار دتا۔انھاں نے اسنوں اک انتہائی خوب صورت تشبیہ دے ذریعے سمجھاندے ہوئے کہیا کہ ساڈی شاعری وی ساڈی صورتاں دی طرح مختلف تے منفرد ہونی چاہیے۔ انھاں نے اک طرح توں ترقی پسندی دی یکسانیت بو رنگ اوراکتا دینے والے تے جدیدیت دے معمہ اورلایعنیت دونے اُتے تنقید دی اے۔
قاضی سلیم ہمیشہ اظہار و بیان دے ہر نويں امکان دے قائل رہے۔چناں چہ انھاں نے گھسے پٹے درسی معیار تے سکہ بند انداز بیان تے زیبائشی لفاظیاں توں نہ صرف خود اجتناب کيتا بلکہ اس دی تلقین وی دی اے ۔انھاں نے لفظ استعارے تے علامتاں نوں محض بولی دی توسیع دا وسیلہ گردانا اے۔
قاضی سلیم جس زمانے وچ اپنی تخلیقیت دے عروج اُتے سن تے اختر الایمان وغیرہ دے بعد انہاں دی شاعری دا شہرہ سی، اس زمانے وچ وی انھاں نے اپنی تخلیق نوں چیستاں نئيں ہونے دتا۔ایہ اوہ دور سی جدوں ہرشاعر وادیب چیستانی دے فیشن یا زعم وچ ترسیل و ابلاغ دی ناکامی دا شکار ہورہیا سی۔ چنانچہ اس زمانے وچ فیشن دے نال رہندے ہوئے وی فن دی ترسیل تے ابلاغ دے اس عصری چیلنج نوں نہ صرف قبول کيتا بلکہ اس توں نمٹنے دی بھر پور کوشش وی اے تے اس وچ وڈی حد تک اوہ کامیاب وی رہے۔ سب توں وڈی گل ایہ کہ اوہ انہاں تمام مسائل توں نمٹنے دے نال نال نہ صرف اپنی روایات دا پاس تے لحاظ رکھیا بلکہ دوسری ز باناں دی روایات نوں وی عزیز جانا او راس دے حسن آہنگ نوں اپنایا جو بلاشبہ کدی ترجموں دی صورت وچ تاں کدی تبادلہ خیالات تے آدان پردان دے توسط توں اسيں تک پہنچکی رہیاں نيں۔ قاضی سلیم نے آزاد ضمیر دی ایہ گلاں 1968 وچ کہی سن لیکن اج50 سال بعد وی حسبِ حال لگتی نيں۔ایہی اوہ نقطہ اے جو قاضی سلیم دی معنویت نوں برقرار رکھنے دے لئی کافی اے۔