فانی بدایونی دی شاعری
فانی و ہ بلا کش ہوں غم بھی مجھے راحت ہے
میں نے غم ِ راحت کی صورت بھی نہ پہچانی
فانی یاسیت دے امام منے جاندے نيں۔ حزن تے یاس اُنہاں دے کلام کاجزو اعظم اے۔ سوز تے گداز جو غزل دی روح اے اس دی جلوہ فرمائی یا تاں میر دے ایتھے اے یا فانی دے ایتھے۔ فرق صرف ایہ اے کہ میرکے غم وچ اک گھٹن سی محسوس ہُندی اے۔ تے فانی دا غم لذت بخش اے۔ میر دے ایتھے نشاط ِ غم دا عنصر نمایاں اے۔ فانی نوں مرگھٹ دا شاعر یا قبرستان دا منجاور کہنا حد درجہ ناانصافی اے۔ ہاں اوہ موت دا شاعر ضرور سی۔ مگر موت ہی اُس دے نزدیک سرچشمہ حیات بن گئی سی۔ غم نے نشاط دا روپ اختیار کر ليا سی۔ لذت ِ غم توں اُس دا توں نہ معمور نظر آندا اے۔ ایہ اُس دے فن دا کما ل اے کہ انسان غم توں فرار نئيں چاہندا بلکہ غم وچ اک ابدی سکون تے سرور پاندا اے۔ زندگی دی نامرادیاں وچ اوہ درد تے میر دے ہمنوا نيں۔
میر: ع ہم نے مر مر کے زندگانی کی
درد ع ہم تو اس جینے کے ہاتھوں مر چلے
فانی ع زندگی نام ہے مرمر کے جیے جانے کا
بقول مجنوں گورکھپوری ،
” فانی کی شاعری کو ”موت“ کی انجیل کہا جائے تو بے جا نہ ہوگا۔“
بقول خواجہ احمد فاروقی،
”غم عشق تے غم روزگار نے مل کے دل نوں آتش کدہ بنا دتا سی ایہی اگ دے شعلے بولی ِشعر توں نکلے نيں اُنہاں دی شاعر ی دا عنصر غالب غم تے اندوہ اے لیکن ایہ غم روایت نئيں صداقت اے ۔“
فانی بدایونی نے 12 اگست 1941ءکو حیدرآباد وچ وفات پائی۔ انتقال دے وقت اُنہاں دی عمر 62 بر س سی جے اُ ن دی شاعر ی اُتے نظر پائی جائے تاں ایسا معلوم ہُندا اے کہ اُنہاں دی موت بہت پہلے واقع ہوئے چکی سی۔ یا واقع ہونا شروع ہوئے چکی سی۔ تے ایہ باسٹھ سال اک مرگ مسلسل دی طرح گزرے ہر لمحے انہاں نوں موت دا انتظار سی۔
فانی کی زندگی بھی کیا زندگی تھی یا رب
موت اور زندگی میں کچھ فرق چاہیے تھا
فانی دا اصل ناں شوکت علی خان سی۔ شوکت تخلص ہوئے سکدا سی۔ لیکن انہاں نے فانی تخلص رکھ دے اس خواہش دی تسکین دا سامان کيتا۔ جدوں کدی سانوں دامن بہار توں عالم ِیاس وچ بوئے کفن آندی اے تاں فانی دی یاد آندی اے۔ کیونجے انہاں نے موت ہی نوں ”زندگی جانا سی تے غم نوں موضوع بنایا۔ بقول آمدی،
فانی اک زندہ جنازہ نيں جنہاں نوں یاس تے الم اپنے ماتمی کندھےآں اُتے اُٹھائے ہوئے نيں۔“
ڈاکٹر سلا م سندیلوی”اپنی کتاب”مزاج تے ماحول‘ ‘ وچ فانی دی غم تے یاسیت دے متعلق لکھدے نيں،
” فانی زندگی بھر گلشن ہستی نوں مغموم نگاہاں توں دیکھدے رہے او رنسترن نوں کافور تے کفن سمجھدے رہے۔ اُنہاں دی شاعری دی تخلیق اشک شبنم تے خون ِحنا نال ہوئی اے۔ اوہ زندگی بھر آہاں بھر تے رہے۔ تے مردے دم تک سسکیاں لیندے رہے۔ فانی نوں محض غم تے یاس دی بدولت رفعت تے عظمت حاصل ہوئی اے ايسے وجہ توں اُنہاں نوں یاسیت دا امام کہیاجاندا اے۔“
چمن سے رخصت فانی قریب ہے شائد
کچھ آج بوئے کفن دامن ِ بہار میں ہے
فانی غم ہی نوں زندگی تصور کردے سن ۔ تے فانی اس طرح زندگی گزارنے اُتے مجبو رسن ۔ جو اُنہاں دی تمنائاں توں ہم آہنگ نہ سی انہاں دی شخصیت چیختی سی، دماغ احتجاج کردا سی۔ دل بغاوت کردا سی۔ ہڈیاں چٹختی سی لیکن زمانے دی گرفت ڈھیلی نہ ہُندی سی۔ کون جاندا اے کہ فانی نوں اپنی حالات نے جبر دا قائل بنا دتا اے۔ اسزندگی توں صرف موت ہی نجات دلا سکدی سی۔
ہر نفس عمر گزشتہ کی ہے میت فانی
زندگی نام ہے مرمر کے جیے جانے کا
آج روز وصال ِ فانی ہے
موت سے ہو رہے ہیں راز و نیاز
جب دیکھیے جی رہا ہے فانی
اللہ رے اس کی سخت جانی
اور اس دے توں نکڑو ں اشعار زندگی نوں موت وچ تبدیل کر لینا زندگی نوں موت سمجھنا، مرنے توں پہلے مر جانا۔ ایہ سب اُس خواہش مرگ دے پہلو نيں اس وجہ توں فانی دا غم گہرا تے فلسفیانہ اے۔
موت، کفن، قبر تے میت:۔ سودھو
فانی دی شاعر ی جس چیز دے بارے وچ مشہور اے تے جوان دی پہچان بن گئی اے۔ تے ہ فانی دی شاعری وچ موت، کفن، قبر تے میت کااستعمال اے۔ فانی انہاں ڈرائونی چیزاں نوں بہت بے جگری دے نال دل وچ لپیٹ لیندے نيں۔ تے موت، کفن، قبر تے میت نوں اک خوبصورت چیز بنا دیندے نيں اوہ اس وچ پناہ لبھدے نيں تے انہاں دے درمیا ن سکون تے اطمینان تصور کردے نيں۔ بقول درد گورکھپوری: ”فانی موت تے حیات دے درمیان ہمیشہ ٹھوکر اں کھاندے رہے موت نے جدوں اکھاں دکھاواں تاں حیا ت دی طرف پلٹے تے جدوں حیات نے پریشان کيتا تاں موت نوں آواز دی۔“
چلے بھی آؤ وہ ہے قبر ِ فانی دیکھتے جاؤ
تم اپنے مرنے والے کی نشانی دیکھتے جاؤ
سنے جاتے نہ تھے تم سے مرے دن رات کے شکوے
کفن سرکائو میری بے زبانی دیکھتے جاؤ
دیکھ فانی وہ تری تدبیر کی میت نہ ہو
اک جنازہ جا رہا ہے دوش پر تقدیر کے
شب فرقت کٹی یا عمر فانی
اجل کے ساتھ آمد ہے سحر کی
فانی دا غم:۔ سودھو
فانی دی حیات دا مطالعہ اس امر نوں ثابت کردا اے، کہ انہاں نے ساری عمر مصیبت وچ گزاری۔ فانی نے دل توں جنہاں لوکاں نوں عزیز جانا سی۔ اوہ لوک اُنہاں دی اکھاں دے سامنے مردے چلے گئے۔ اس دے بعد د تے سال دے اندر اندر والد تے والدہ دا انتقال، دوستاں وچ کشن پرشاد تے انہاں دی بیٹی تے اخر وچ انہاں دی بیوی دا انتقال اُنہاں اُتے کافی اثر انداز ہوئے۔ جو انسان اِنّے سارے جنازاں نوں دیکھ رہیا ہوئے۔ اُنہاں دے غم دا اندازہ لگانا مشکل اے اک خط وچ لکھدے نيں،
”اس دور وچ اِنّے جنازے اُٹھائے لگدا اے کہ جدوں ميں مرجائاں تاں اُٹھانے والا کوئی نئيں ہوئے گا۔“
فانی نے جس دور وچ اکھ کھولی اوہ فسادات دا دور سی۔ جنگاں سن تاں اس دور وچ اک مزاج سی۔ جس نے انہاں نوں غم برتنے اُتے مجبور کر دتا۔ تاں اُنہاں دی حسیات متاثر ہوئے بغیر نئيں رہ سکدی تے فیر سب توں ودھ کے اُنہاں دا اپنا مزاج سی۔ جس نے ا ن دے غم برتنے اُتے مجبور کر دے ا۔ انہاں حالات تے واقعات نے غم دا برتنے اُتے مجبورکر دتا۔ انہاں حالات تے واقعات نے غم دا اک مکمل فلسفہ پیش کيتا۔
غالب دے ہاں غم تے زندگی لازم تے ملزوم نيں میر دے ہاں غم ہی غم سی لیکن فانی دے ہاں غم دے عناصر اِنّے ودھ گئے کہ لگدا اے کہ فانی غم نوں زندگی قرار دے رہے نيں۔
میں غم نصیب وہ مجبور ِ شوق ہوں فانی
جو نامراد جیے اور امے دوار رہے
مختصر قصہ غم یہ ہے کہ دل رکھتا ہوں
راز کونین خلاصہ ہے اس افسانے کا
زیست کا حاصل بنایا دل جو گویا کچھ نہ تھا
غم نے دل کو دل بنا یا ورنہ کیاتھا کچھ نہ تھا
غم جاناں:۔ سودھو
اس وچ اوہی پرانے عناصر نيں جس وچ محبوب ظالم اے جس وچ محبوب عاشق دے حالت زار اُتے ترس نئيں کھاندا۔ چونکہ فانی نے خود پے درپے عشق بازیاں کيتياں تے اُنہاں دی زندگی وچ گوہر جاناں او ر نور جاناں آئیاں ۔ شائد اُنہاں دے غم جاناں نوں تابانی بخشنے وچ اُنہاں طوائفاں دا ہتھ سی جنہاں دے نال فانی نے اپنے غم دی کچھ گھڑیاں سرور تے راحت وچ تبدیل کيتياں سن تے بعد وچ بچھڑنا غم برتنے دا سبب بنی اوہ محبوب نوں ظالم دکھاندا اے۔
سنے جاتے نہ تھے تم سے میرے دن رات کے شکوے
کفن سرکائو میری بے زبانی دیکھتے جاؤ
تم نے دیکھا ہے کبھی گھر کو بدلتے ہوئے رنگ
آؤ دیکھو نا ں تماشا میر ے غم خانے کا
غم دوراں:۔ سودھو
فانی دے ایتھے غم دی جو دوسری کیفیت ملدی اے اوہ غم دوراں نيں ایہ اوہ غم اے جو آلام روزگار دی دین اے ایہ حقیقت اے کہ معاشرے دے حالات نے اُنہاں دی طبیعت نوں متاثر کيتا۔ لیکن اوہ اسنوں زیادہ نہ پھیلا سکے۔ کیونجے اُنہاں دا غم نقطہ نظر تے سی۔ کہ اوہ ترقی پسند نہ سن تے انہاں چیزاں توں اُنہاں نوں کوئی لگائو نہ سی۔ فانی دا غم دوراں دوسری کیفیت نال تعلق رکھدا اے کہ جتھے اُس پراثر پيا انہاں نے احتجاج کيتا۔
ہر شام شا م گور ہے ہر صبح صبح حشر
کیا دن دکھائے گردش لیل و نہار نے
ہر گھڑی انقلاب میں گزری
زندگی کس عذاب میں گزری
زندگی کس عذاب وچ گزری، وچ اوہ جس عذاب دی طرف اشارہ کے رہے نيں اوہ معاشرے دی مادی ترقی اے تے تیز رفتاری اے۔ جس دا بحیثیت شاعر فانی نال نئيں دے سکدا تے مادی ترقی شاعر نوں پِچھے دھکے ل دیندا اے فیر اُس دور دا جو وڈا مسئلہ سی جس توں فرد متاثر ہوئے رہیا سی۔ اوہ وہ محبت تے اقدا ر دا تیزی توں فقدان سی۔ پہلے محبت دی قدردانی سی پہلے بے وفائی دا تعلق شرافت توں سی اج کل مادی ترقی وچ بے وفائی دا مسئلہ مادی ترقی اے کہ انسان بدل رہیا اے۔ شاعر نوں دکھ اس گل دا اے کہ محبتاں مٹ رہیاں نيں۔
دیار مہر میں آپ کہتے مہر ہے فانی
کوئی اجل کے سوا مہرباں نہیں ملتا
وطن کا غم:۔ سودھو
بعض لوکاں دی طبیعت ایہ گل گوارا نئيں کردی کہ اُنہاں نوں اپنے وطن توں دور رکھیا جائے۔ فانی دا ایہ غم وی بہت شدید اے فانی نوں وطن چھڈنے دا سخت غم سی۔ اوہ آخری ایام وچ بدایون نوں بہت یاد کردے سن ۔ انہاں نے حیدرآباد وچ اپنے اک شاگرد ماہر توں کہیا، ” ماہر میں چاہندا ہاں کہ کسی طرح بدایون پہنچ جاواں تے اوتھے جا کے مر جاواں۔“
فانی ہم تو جیتے جی و ہ میت ہیں بے گور و کفن
غربت جس کو راس نہ آئی اور وطن بھی چھوٹ گیا
وہ وطن واپس آنا چاہتے تھے اس لیے ان کے کچھ اشعار میں ”غربت “ کا لفظ آ رہا ہے۔
غربت میں سنگ راہ کچھ آسانیاں بھی تھیں
کھاتی ہے ٹھوکریں میری مشکل جگہ جگہ
غم ہستی:۔ سودھو
فانی دے ایتھے غم دی چوتھی صورت ”غم ہستی “ دے رنگ وچ نظرآندی اے۔ ایہ غم آفاقی تے کائناتی اے۔ اس غم کوفانی نے اک فلسفہ دی حیثیت توں پیش کیہ اوہ غالب دی طرح غم ہستی دے قائل نيں چنانچہ اوہ فرماندے نيں کہ
فانی غم ہستی نے زندہ ہی مجھے سمجھا
جب تک میرے مرنے میں تاخیر نظرآئی
فانی کی ذات سے غم ہستی کی تھی نمود
شیرازہ آج دفتر ِ غم کا بکھر گیا
فانی نے غم ہستی دی تشریح مندرجہ ذیل شعر وچ وی دی اے اس وچ انہاں نے غم نوں اصل کائنات تصور کيتا اے۔
غم اصل کائنات ہے دل جوہر حیات
دل غم سے غم ہے دل سے مقابل جگہ جگہ
فانی غم ہستی کو درد کا خزانہ سمجھتے ہیں،
خدا کی دین نہیں ظرف خلق پر موقوف
یہ دل بھی کیا ہے جسے درد کا خزانہ ملا
غرض ایہ کہ فانیغم ہستی دی تشریح مختلف طریقے توں کردے نيں اس طرح تے ہ غالب دی سرحد وچ داخل ہوئے جاندے نيں
فانی دی شاعری وچ مراجعت دا رجحان:۔ سودھو
ماہر نفسیات نے مراجعت اس ذہنیت دا ناں رکھیا اے جس دا سہارا لے کے انسان اپنے طفلی عہد وچ واپس جاندا اے۔ چونکہ عہد طفلی اُتے سکےآں ہُندا اے اس لئی انسان مراجعت دے ذریعے سکون ِ دل حاصل کرنے دی کوشش کردا اے چونکہ انسان مراجعت دے ذریعے عہد طفلی وچ واپس جانا چاہندا اے۔ اس لئی اوہ مصائب دے مو قع اُتے گریہ زاری توں مجبور اے۔ فانی نے وی اپنی شاعری وچ مراجعت دا اظہار کيتا اے۔
اُنہاں دے بوہت سارے اشعار وچ گریہ تے زاری تے اشکباری دا عالم نظرآندا اے۔ فانی نے مندرجہ ذیل غزل وچ گریہ تے زاری توں کم لیا اے۔
کچھ اس طرح تڑپ کر میں بے قرار رویا
دشمن بھی چیخ اُٹھا، بے اختیار رویا
کیا اُس کو بے قراری یاد آگئی ہماری
مل مل کے بجلیوں سے ابر بہار، رویا
فانی کو یہ جنوں ہے یا تیری آرزو ہے
کل نام لے کے تیرا بے اختیار رویا
انقطاع دا رجحان:۔ سودھو
فانی چونکہ غم تے الم دے ستائے ہوئے سن اس لئی انہاں وچ انقطاع پسندی دا رجحان پیدا ہوئے گیا سی۔ جدوں کسی انسان دی اس قسم دی ذہنیت پیدا ہوجاندی اے۔ تاں اوہ دنیا توں کنارہ کشی اختیار کر لیندا اے۔ اوہ سماج توں اپنے تعلقات منقطع کر لیندا اے۔ اس دے بعدوہ گوشہ نشینی دی زندگی نوں ترجیح دیندا اے۔ اس قسم دا رجحان کانام نفسیات نے ”شیزو فرینیا“ رکھیا اگرچہ فانی جسمانی طور اُتے دنیا توں کنارہ کش نئيں ہوئے سن ۔ مگر ذہنی طور اُتے اُنہاں دے دماغ وچ ایہ رجحان موجود سی جس دا اظہار انہاں نے مندرجہ ذیل اشعار وچ کیتا۔
دنیا کے رنج و راحت کچھ ہوں تری بلا سے
دنیا کی ہر اد ا سے منہ پھیر کر گزر جا
اس عمر بیکراں میں ساحل کی جستجوکیا
کشتی کی جستجو کیا ڈوب اور پار کر جا
آذار پسندی:۔ سودھو
چونکہ فانی ہمیشہ غم توں ٹکراندے رہے نيں اس لئی اوہ آذارپسند ہوئے گئے تے انہاں نوں اذیت وچ لطف آنے لگا۔ اس رجحان نوں نفسیات وچ آذار پسند ی دا رجحان کہندے نيں۔ فانی دے کلام وچ آذار پسندی دے بوہت سارے اشعار ملدے نيں۔ مثلاً فانی غم برداشت کرنے نوں تیار اے مگر اس شرط اُتے ،
جتنے غم چاہیے دے جا مجھے یا رب لیکن
ہر نئے غم کے لیے تازہ جگر پیدا کر
فانی نے اپنا مذاق اور شیوہ حیات بھی واضح کر دیا،
مذاق تلخ پسندی نہ پوچھ اس دل کا
بغیر مرگ جسے زیست کا مزہ نہ ملا
فانی دے غم دا ایہ عالم اے کہ اوہ عمر گزشتہ دے ہرنفس نوں میت تصور کردے نيں۔
ہر نفس عمرگزشتہ کی ہے میت فانی
زندگی نام ہے مر مر کے جیے جانے کا
غرض کہ فانی نے ساری زندگی غم برداشت کیتے اس غم دا انجام کیہ ہویا ایہ وی فانی دی زبانی سن لیجئے
مال سوز غم ہائے نہانی دیکھتے جاؤ
بھڑک اُٹھی ہے شمع زندگانی دیکھتے جاؤ
شدت احساس:۔ سودھو
فانی دی زندگی غم تے الم دا مجموعہ رہی اے اس لئی اُنہاں دی شاعری وچ شدت ِاحساس موجود اے۔ فانی زندگی توں اس قدر اکتا گئے نيں کہ اوہ بار بار موت نوں یاد کردے نيں تے اس انتظار وچ زندگی دے دن گزاردے نيں۔ چنانچہ اوہ کہندے نيں
تو کہاں تھی اے اجل اے نامرادوں کی امید
مرنے والے راہ تیری عمر بھر دیکھاکئے
مگر موت تاخیر کر رہی ہے۔
ظہور جلوہ کو ہے ایک زندگی درکار
کوئی اجل کی طرح دیر آشنا نہ ملا
فانی نوں موت دی کِنّی حسرت اے ملاحظہ فرمائیے،
چمن سے رخصتِ فانی قریب ہے شائد
کچھ اب کے بوئے کفن دامن بہار میں ہے
فانی اپنی زندگی سے عاجز ہیں اس لیے اُن کو زہر کی تلاش ہے،
دبی زباں سے مرا حال چارہ ساز نہ پوچھ
بس اب تو زہر ہی دے زہر میں دوا نہ ملا
انفرادیت:۔ سودھو
فانی دی انفرادیت دے بارے وچ نقاد قاضی عبد الغفار فرماندے نيں،
” فانی دی شاعری یکسر فانی ہی دی روح اے اس شاعری نوں فانی دی روح توں وکھ کر لیجئے یا فانی دی روح نوں اس شاعری توں خارج کر دیجیئے ( گو کہ ایہ دونے گلاں ممکن نئيں) تاں رہ کيتا جاندا اے انہاں اوراق وچ سوائے وحشت ذدہ تے ویران خلا دے ۔“
قنوطیت انہاں دی اک خصوصیت اے تے ایہ خصو صیت انہاں دی انفرادیت اے۔ فانی نے جو کچھ کہیا اوہ گویا اس دی اپنی گل اے اس دی اپنی واردات اے آپ بيتی اے۔
خاک فانی کی قسم ہے تجھے اے دشت جنوں
کس سے سیکھا تیرے ذروں نے بیاباں ہونا
بے اجل کام نہ اپنا کسی عنواں نکلا
دم تو نکلا مگرآزردہ احساں نکلا
بقول قاضی عبد الغفار ،
” وچ ایہ سمجھدا ہاں کہ جے فلسفہ غم توں فانی دے افکار اس قد ر متاثر نہ ہوئے ہُندے تاں شائد انہاں دی انفرادیت اس مقام تک نہ پہنچ سکدی جتھے اسنوں اسيں دیکھ رہے نيں ۔۔۔۔۔ اوہ مردانہ وار مرنے دی عظمت دے قائل نيں۔“
ناکام ہے تو کیا ہے کچھ کام پھر بھی کر جا
مردانہ وار جی اور مردانہ وار مرجا
اہل دنیا مجھے سمجھ لیں گے
دل کسی دن ذرا لہو تو کریں
دو گھڑی کے لیے میزان عدالت ٹھہرے
کچھ مجھے حشر میں کہنا ہے خدا سے پہلے
مجموعی جائزہ:۔ سودھو
بقول فراق گورکھپوری،
” فانی نے غم تے قنوطیت نوں نواں مزاج دتا اک کلچر دتا، انہاں نے غم نوں اک نويں چمکار دتی اُسنوں نرم تے لچک دار اُنگلیاں توں رچایا تے نکھارا اسنوں نويں لوریاں سناواں اسنوں اپنی آواز دے اک خاص لوچ توں سلایا تے جگایا، زندگی دے اندر نويں روک تھام نويں تھر تھری پیدا کیتی۔ نويں چٹکیاں، نويں گدگدی، نويں لرزشاں، نويں سرن اُنہاں دے ہتھوں توں غم دی دکھی ہوئی رگاں نوں ملیاں۔“
بقول عطا:
” میر دی روح نے غالب دے قالب وچ دوبارہ جنم لے کے فانی ناں پایا۔“
بقول جوش:
” جدوں اسيں فانی دا کلام پڑھدے نيں تاں ایسا معلوم ہُندا اے کہ آنسوئاں دی ندی دے ساحل اُتے سنگ موسیٰ دا اک وڈا مندر اے جس دے وسط وچ غم دی دیوی دا اک بت رکھیا ہويا اے۔ تے اک سیاہ پوش برہمن اے جو دھڑکتے ہوئے دل دی گھنٹی بتھاں تھاں کر پوجا کے رہیا اے ۔“
ہمیں ابھی تیرے اشعار یا د ہیں فانی
تیرا نشاں نہ رہا اور بے نشاں نہ ہوا