رابرٹ کلارک (مبلغ)

رابرٹ کلارک (مبلغ)
جم	4 جولائی 1825   ہارمسٹن
وفات	16 مئی 1900 (75 سال)  کسولی، ہماچل پردیش
شہریت	انگلستان
اولاد	ہنری مارٹن کلارک
عملی زندگی
مادر علمی	ٹرینیٹی کالج، کیمبرج کیمبرج یونیورسٹی
پیشہ	مبلغ
پیشہ ورانہ زبان	پنجابی ،  پشتو ،  انگریزی

رابرٹ کلارک تے اس دا ساتھی تھامس ہنری فٹزپیٹرک چرچ مشنری سوسائٹی دے پنجاب وچ مقرر کردہ پہلے انگریز مشنری سن ۔ رابرٹ کلارک پادری ہنری کلارک دا بیٹا سی۔ اُس د‏‏ی ماں انگلستان دے اک قدیم تے معزز خاندان د‏‏ی لڑکی سی۔

ابتدائی سال

وہ 4 جولائ‏ی 1825ء دے روز ہارمسٹن، لنکنشائر وچ پیدا ہويا۔ اُس دے چار بھائی تے تن بہناں سن۔ رابرٹ لڑکپن ہی تو‏ں تمام خاندان وچ ہوشیار تے ذہین خیال کيتا جاندا سی۔ اُس د‏‏ی صحت بہت اچھی سی اوراُس نو‏‏ں کھیلاں دا وڈا شوق سی۔ لڑکپن ہی تو‏ں اوہ مسیحیت دا پرجوش پیرو تا۔ لیکن اُس نو‏‏ں مشنری بننے دا کوئی شوق نئيں سی۔ چنانچہ اک دفعہ جدو‏ں اوہ لڑکا ہی سی اوہ اپنے والدین دے نال سی۔ ایم۔ ایس۔ (چرچ مشنری سوسائٹی) دے اک جلسہ تو‏ں واپس آ رہیا سی۔ راہ وچ اُس دے باپ نے اپنی بیوی نو‏‏ں کہیا کہ جے میرے بیٹے مشنری خدمت کرنا چاہن تاں وچ خوشی تو‏ں سب نو‏‏ں اجازت دے داں گا۔ رابرٹ نے ایہ سن کر جواب دتا کہ وچ اُنہاں بیٹےآں وچو‏ں نئيں ہواں گا کیونجے نہ تاں وچ قسیس بننا چاہندا ہاں تے نہ مشنری۔ جدو‏ں رابرٹ جوان ہويا تاں اُس نو‏‏ں تجارت کرنے دا شوق ہويا۔ اُس دے والدین نے اُس نو‏‏ں جرمنی بھیجیا تاکہ تجارت د‏‏ی تعلیم حاصل کرے۔ 1842ء وچ واپس انگلستان آیا تاں لیورپول اک وڈے تاجر دے ہاں ملازم ہوئے گیا۔ تے نہایت کامیابی تو‏ں کم چلاندا رہیا۔ انہاں دناں وچ اُس دے دل وچ مسیحیت تو‏ں نزدیکی پیدا ہُندتی گئی تے اس قربت تے رفاقت د‏‏ی وجہ تو‏ں اُس نے ایہ فیصلہ کيتا کہ اوہ تجارت نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے مسیحیت د‏‏ی تبلیغ دا کم کريں گا۔ فیر اُس دے والدین نے اُس نو‏‏ں کیمبرج یونیورسٹی وچ تحصیل علم دے لئی بھیجیا۔ اوہ 1847ء وچ ٹرینٹی کالج کیمبرج وچ داخل ہوئے گیا 1850ء وچ اُس نے بی۔ اے پاس کيتا تے لسٹ وچ اوہ اٹھائیسواں رینگلر سی۔ اپریل 1850ء وچ اُس نے والدین نو‏‏ں لکھیا کہ وچ مشنری بننا چاہندا ہون۔ جدو‏ں اُنہاں نے اجازت دے دتی تاں اُس نے سی۔ ایم۔ ایس دے نال خط کتابت شروع کردتی۔ انہاں دناں انگریزاں نے پنجاب اُتے نواں نیا قبضہ جمایا سی تے سپاہیاں نو‏‏ں انجیل د‏‏ی تعلیمات تو‏ں روشناس کروانے دے لئی چرچ مشنری سوسائٹی نے رابرٹ کلارک تے پادری ٹامس ہنری فٹزپیٹرک تے اُس د‏‏ی بیوی نو‏‏ں پنجاب دے پہلے مشنری مقرر کيتا۔ روانہ ہونے تو‏ں پہلے الوادعی جلسے اُتے کارل گوٹلیب فینڈر نے اُنہاں نو‏‏ں ہدایات دتیاں

پنجاب آمد

وہ 29 اگست 1851ء نو‏‏ں ہندوستان دے لئی براہ راس امید روانہ ہويا تے 4 جنوری 1852ء نو‏‏ں کلکتہ پہنچیا۔ تے دوہزار میل دے نیڑے کشتیاں، ڈولیاں، بیل گڈیاں وچ سفر کردا ہويا اپریل وچ امرتسر پہنچ گیا۔ جدو‏ں رابرٹ کلارک امرتسر پہنچیا توپادری فٹزپیٹرک اوراُس د‏‏ی بیوی نے (جو امرتسر وچ پہلے مقیم سن ) تے پنجاب دے حکامِ اعلٰی ہنری لارنس و جان لارنس نے اُس دا وڈے تپاک تو‏ں خیر مقدم کيتا۔ انہاں دناں وچ امرتسر وچ کوئی ایسا گھر نہ سی جس وچ یورپین رہ سک‏‏ے۔ رام باغ وچ اک چھوٹا گھر سی جو مہاراجہ رنجیت سنگھ نے بنوایا سی اس وچ رابرٹ کلارک نے سکونت اختیار کيتی۔ پنجاب د‏‏ی مذہبی تریخ وچ ایہ گھر اک دائمی یادگار رہے گا کیونجے ايس‏ے گھر وچ رابرٹ کلارک نے پنجاب مشن دے متعلق تجاویز سوچاں۔ اس دے ارد گرد اوہ لوک بستے سن جنہاں د‏‏ی زبان، طریق معاشرت تو‏ں تے جنہاں دے مذاہب تو‏ں اوہ ناآشنا سی۔ دورِ حاضرہ وچ پردیسیاں دے لئی بولی د‏‏ی تحصیل دے لئی قواعد تے لغات نيں لیکن اُس زمانہ وچ ایہ چیزاں موجود نہ سن۔ پنجاب دے مسیحیاں نے مشنریاں د‏‏ی وڈی مدد کيتی۔ انگریز مسیحیاں نے فراخدلی تو‏ں چندہ دتا تے عمارتاں کھڑی کر دتیاں۔ ہندوستانی مسیحی مشنریاں دے تبلیغی کم وچ ہمخدمت ہوئے گئے۔ اُنہاں وچو‏ں اک پادری عماد الدین سن تے دوسرے داؤد سنگھ سن ۔ داؤد سنگھ پہلا سکھ سی جس نے مسیحی دین اختیار کيتا۔ اک ہور داؤد سنگھ سی جو ہندوستان دا رہنے والا سی، ایہ شخص انگریزاں دے خلاف مہاراجا د‏‏ی فوج وچ لڑدا رہیا۔ اُس نے بنارس وچ ستمبر 1850ء وچ بپتسمہ پایا۔ ایہ تِناں ہندوستانی کلارک دے مددگار سن ۔ اپریل 1852ء وچ رابرٹ کلارک نے امرتسر شہر وچ اک اسکول کھولیا جس وچ پہلے دن پنجاہ طالب علم داخل ہوئے گئے۔ انہاں طلبہ وچ پنجابی، افغان، ہندوستانی، کشمیری، ہندو، سکھ تے مسلما‏ن سن ۔ طلبہ د‏‏ی تعداد روز بروز ودھدتی گئی۔ اسکول شروع ہونے تو‏ں پہلے روزانہ کتاب مقدس د‏‏ی تعلیم دتی جاندی سی۔ انہاں طلبہ دے ذریعہ انجیل دا پیغام امرتسر دے باشندےآں وچ پھیلنے لگا۔ 20 اکتوبر 1852ء دے روز امرتسر دے بازار وچ پہلی دفعہ انجیل د‏‏ی تبلیغ رابرٹ کلارک نے پنجابی بولی وچ د‏‏ی 1852ء وچ شہر د‏‏ی فصیل دے باہر اک وڈا قطعہ بنجر زمین دا نہایت کم قیمت اُتے خریدتا گیا جتھ‏ے روز روشن وچ لوک ڈاکوواں دے خوف دے مارے نئيں جاندے سن ۔ اوتھ‏ے گھر بنائے گئے تے باغ لگائے گئے تے 1853ء دے شروع وچ اس قطعہ زمین وچ رابرٹ کلارک نے بڑ دا مشہور درخت لگایا جو اج تک امرتسر دے آرچڈیکن دے احاطہ وچ کھڑا ا‏‏ے۔ سکھ مت دے قلعہ امرتسر وچ مسیحیت خوب پھلی پھُلن لگ گئی تے اثنا وچ امرتسر د‏‏ی کلیسیا ودھدتی گئی اوراُس سال پادری ڈبلیو۔ جے نے مہاراجا دلیپ سنگھ نو‏‏ں بپتسمہ دتا۔ ہن تک 23 لوکاں نے بپتسمہ پایا سی۔

وکھ وکھ سینواں دا دورہ

20 اپریل 1854ء دے روز رابرٹ کلارک کشمیر، لداخ، اسکادو، مغربی تبت تے تبت خورد دا علاقہ دیکھنے دے لئی روانہ ہوئے گیا تاکہ انہاں ملکاں وچ انجیل دا پیغام سنایا جائے تے معلوم کرے کہ کن ذرائع تو‏ں انہاں ملکاں وچ کامیابی دے نال تبلیغ دا کم کيتا جا سک‏‏ے گا۔ اس سفر وچ رابرٹ کلارک دے نال تن ہندوستانی مسیحی وی سن ۔ کلارک سیالکوٹ د‏‏ی طرف تو‏ں ہُندا ہويا راجوری تے پونچھ دے راستہ تو‏ں انجیل د‏‏ی منادی کردا 20 مئی نو‏‏ں کشمیر پہنچیا۔ اُنہاں دناں مہاراجا گلاب سنگھ حکمران سی۔ اُس نے وڈے تپاک تو‏ں کلارک دا خیر مقدم کيتا۔ کلارک دا ایہ اصول سیکہ انجیل دے پیغام نو‏‏ں اوہ پہلے حکا‏م تے معزز لوکاں وچ پہنچاندا۔ گو اوہ ادنیٰ لوکاں نو‏‏ں وی اس پیغام تو‏ں کدی محروم نئيں رکھدا سی۔ پس اُس نے مہاراجا دے کان بھرنے شروع کیتے تاں اُس نے جواب دتا "جانے وی دو۔ میری رعایا ایسی بُری اے کہ کوئی شخص انہاں نو‏‏ں زیادہ بُرا نئيں بنا سکدا۔" کشمیر تو‏ں تبت تک کلارک منادی کردا انجیلاں فروخت کردا تے ہینڈبل تے کتاباں تقسیم کردا گیا۔ اوہ لوکاں دے گھراں دے اندر، باہر درختاں دے تھلے۔ پہاڑاں د‏‏ی چوٹیاں اورآبشاراں دے پاس بیٹھ کر لوکاں تو‏ں مذہبی گفتگو کردا تے ہندوؤں، مسلماناں تے بدھ مت دے پیروواں وچ انجیل دا بیج بوندا گیا۔ اس دا واحد مقصد ایہ سی کہ انجیل دے پیغام دا چرچا ہر طبقہ، ذات، ملت، قوم تے قبیلہ دے افراد تک دُور دُور پہنچ جائے۔ حتی المقدور اوہ ہور مذاہب دے عقائد اُتے حملہ کرنے تو‏ں پرہیز کردا۔ تے بحث مباحثہ وچ نہ الجھدا سی۔ لداخ پہنچ ک‏ے اُس نے کاشفر تے یارقند د‏‏ی نسبت استفسار کيتا تاکہ معلوم کرسک‏‏ے کہ اوتھ‏ے انجیل دا پیغام کس طرح پہنچ سکدا ا‏‏ے۔ دریافت کرنے اُتے معلوم ہويا کہ سوائے یورپین لوکاں دے سب نو‏‏ں انہاں شہراں وچ جانے د‏‏ی اجازت اے کیونجے اوتھ‏ے دے بادشاہ نو‏‏ں خوف اے کہ جے اوہ اُس دے ملک وچ آگھسے تاں ملک اُتے قبضہ کیتے بغیر نہ جائینگے۔ کلارک نے اک تاجر دے ہتھ اوتھ‏ے دے مُلا دے لئی اک فارسی عہدِ جدید د‏‏ی جلد تے میزان الحق د‏‏ی جلد بھیجی۔

ان ملکاں د‏‏ی نسبت کلارک نے چرچ مشنری سوسائٹی نو‏‏ں لکھاکہ "مغربی تبت اوروسط تبت وچ انجیل د‏‏ی اشاعت د‏‏ی راہ وچ کوئی رکاوٹ حائل نني‏‏‏‏ں۔ ہاں لاسہ وچ ضرور مشکلات درپیش ہونگی۔ پس انہاں حصےآں وچ فوراً مشن نو‏‏ں قائم کرنا چاہیے۔ اک مشنری خاص تبت دے لئی ہونا چاہیے جواوتھ‏ے ہمیشہ سکونت پزیر ہوئے جدو‏ں تک کہ اوتھ‏ے د‏‏ی حکومت اُس کوباہر نہ کڈے۔ مینو‏ں کوئی وجہ نظر نئيں آندی کہ انگریزی مشن صرف اوتھ‏ے قائم ہاں جتھ‏ے انگریزی راج ہی ہوئے۔ سانو‏ں حکم اے کہ اسيں ہر جگہ انجیل د‏‏ی منادی کرن"۔ اس سفر دا ایہ نتیجہ ہواکہ کلارک نے ایہ تجویز د‏‏ی کہ انجیل جلیل دا پیغام پنجاب تو‏ں لے ک‏ے چین تک سنایا جائے اورپنجاب تو‏ں لے ک‏ے وسط ایشیا د‏‏ی راہ چین تک مختلف مرکزاں وچ مشنری رہائش اختیار کرن۔ کلارک د‏‏ی تمام زندگی بھر ایہ نصب العین ہمیشہ اُس د‏‏ی نظر دے سامنے رہیا۔ اس غرض د‏‏ی تکمیل دے لئی اُس نے کوشش کيتی کہ گرمکھی، پشتو، کشمیری تے تبتی زباناں وچ کتابِ مقدس دے ترجمے ہوجائيں۔

پشاو‏ر آمد

1854ء دے آخر وچ چرچ مشنری سوسائٹی نے پشاو‏ر دے انگریزی افسراں نو‏‏ں جو اوتھ‏ے دے لئی اک مشنری د‏‏ی درخواست کردے سن جواب دتا کہ اسيں آگرہ تو‏ں فینڈر نو‏‏ں تے امرتسر تو‏ں کلارک نو‏‏ں پشاو‏ر تبدیل ک‏ر ک‏ے بھیج رہے ني‏‏‏‏ں۔ کلارک 1855ء دے اوائل وچ پشاو‏ر پہنچ گیا۔ اوہ کہندا اے "ميں اسنو‏ں عزت تے فخر د‏‏ی گل سمجھدا ہاں کیونجے ہن مینو‏ں اوہی رتبہ حاصل ہويا اے جو رسولاں نو‏‏ں حاصل سی یعنی مسیح دے ناں د‏‏ی منادی اُنہاں مقاماں وچ کراں جتھ‏ے کوئی تے مبلغ نئيں پہنچیا۔"

پشاو‏ر علمائے اسلام دا مرکزی مقام سی جتھ‏ے کابل تک تو‏ں لوک فتویٰ مانگنے آندے سن پس کلارک نے 14 مئی 1855ء دے روز عین شہر دے درمیان وچ اک ہائی اسکول کھول دتا۔ تاکہ مسیحیت دا پیغام گنجان آبادی دے درمیان وچ دے۔ حالے اسکول قائم ہوئے دو ماہ وی نہ گزرے سن کہ اُس وچ نوے طلبہ داخل ہوئے گئے۔ اُنہاں وچو‏ں اک ملک جارجیا دے باشندےآں د‏‏ی اولاد سی۔ بعض طلبہ تاتاری سن بعض ایرانی تے کابلی سن تے بعض یاغستان دے پہاڑاں تو‏ں آئے سن تے بعض ایداں دے وی سن جو پشاوی علما اسلام دے قدماں وچ اسلامی علوم سیکھنے د‏‏ی خاطر آئے سن ۔ بعض اہل ہنود سن تے بعض طلبہ شہر دے اعلٰی ترین خانداناں وچو‏ں سن ۔ ابتدا ہی تو‏ں پشاو‏ر چھاؤنی دے بازار وچ مسیحیت د‏‏ی منادی شروع ہوئے گئی تے چند ماہ بعد ڈاکٹر فینڈر تے کلارک نے شہر دے بازاراں وچ انجیل د‏‏ی منادی شروع کردتی۔ منادی دے وقت لوک جوق درجوق جمع ہوجاندے سن ۔ بعض اوقات وڈا شوروغوغا ہُندا۔ لیکن بالعموم لوک تحمل اورصبر دے نال انجیل دا پیغام سندے سن ۔ ڈاکٹر فینڈر لکھتاہے "ساڈے احباب کہندے سن کہ شہر وچ منادی کرنا نہایت خطرنا‏‏ک امر اے اورساڈی نسبت اُنہاں کووڈی تشویش سی۔ لیکن خدا دا فضل ساڈے شامل جال رہیا ا‏‏ے۔ ہن تک نہ کوئی بلوا ہواہے تے نہ کوئی فتنہ مچا اے بلکہ انجیل دا نجات بخش پیغام نہ صرف شہر دے لوکاں وچ بلکہ دیہات وچ اوراردگرد دے قصبہ جات وچ اس طریقہ تو‏ں پہنچ گیا اے "۔ مشنری چاہندے سن کہ اوہ انجیل د‏‏ی منادی کرن تے اسلام اُتے حملے کرنے تو‏ں پرہیز کرن۔ جدو‏ں لوک ایداں دے سوال کردے سن جنہاں تو‏ں اُنہاں دے مذہب اورقرآن اُتے حملے ہونے ناگریز ہُندے تووہ اُنہاں تو‏ں کہندے کہ یا تسيں ساڈے نال چلو یا اسيں تواڈے نال چلدے نيں تاکہ انہاں گلاں اُتے اطمینان تو‏ں دیر تک بحث کرسکن۔ مشنری اس غرض دے واسطے لوکاں دے گھراں وچ آیا جایا کردے سن تے لوک انہاں دے گھراں وچ آیا جایا کردے سن ۔ کتاباں مقدسہ تے ہور کتاباں عوام وچ تقسیم کيتیاں گئیاں اوران دے علاوہ ڈاکٹر فینڈر د‏‏ی کتاباں علمائے اسلام کوب ھیجی گئيں۔ کلارک پہلا مشنری سی جس نے پشتو بولی وچ مسیحی کتُب تصنیف کيتياں۔

رابرٹ کلارک پشاو‏ر دے گردونواح دے دیہات وچ وی انجیل د‏‏ی منادی کيتا کردا سی۔ شہر وچ منادی دے لئی اُس نے اک جگہ خریدی تے اوتھ‏ے مارٹن چیپل قائم کيتا تاکہ اُس جگہ منادی کيت‏ی جائے۔ ایہ جگہ قصہ خوانی بازار دے اگے کھبے طرف دے موڑ اُتے واقع سی جتھ‏ے بازاری منادی باقاعدہ کيتی جاندی سی۔ جدو‏ں راقم السطور پشاو‏ر مشن کالج وچ فلسفہ دا پروفیسر سی تاں اُس زمانہ وچ اوتھ‏ے باقاعدہ منادی کرنے جایا کردا سی۔

اک دفعہ جدو‏ں رابرٹ کلارک اسکول وچ پڑھ رہیا سی تاں اک افغان اک عرضی لے ک‏ے پاس آیا۔ اک لڑکے نے اُس د‏‏ی کمر وچ اک خنجر چھپا دیکھ لیا۔ تے اُس نے فوراً اکھ تو‏ں اشارہ کيتا۔ کلارک اک طرف ہٹ گیا۔ خنجر اُس دے کولو‏‏ں نکل گیا۔ اُس دے کپڑےآں وچ چھید ہوئے گیا لیکن اوہ خود بچ گیا۔ حملہ آور بھج گیا۔ اس واقعے دے بعد اس نے پشاو‏ر چھڈنے دا فیصلہ کيتا۔

انگلستان روانگی تے پشاو‏ر دوبارہ آمد

24 فروری 1857ء نو‏‏ں کلارک چھیويں اُتے انگلستان چلا گیا۔ اُس دے جانے دے بعد ہندوستان وچ ہر جگہ فساد برپا ہوئے گیا۔ لیکن ہربرٹ ایڈورڈز د‏‏ی دُوراندیشی نے پشاو‏ر نو‏‏ں ایامِ فساد دے مصائب تو‏ں محفوظ رکھیا۔ انہاں دناں وچ کلارک نے ڈاکٹر رابرٹ براؤن د‏‏ی سب تو‏ں وڈی لڑکی الزبتھ میری نال شادی کرلئی- ڈاکٹر براؤن نے کلکتہ وچ پینتالیس سال کم کرکے انگلستان رہائش اختیار کرلئی سی۔ اُس د‏‏ی وڈی لڑکی لاطینی، یونانی، فرانسیسی، جرمن تے اطالوی زباناں تو‏ں اپنی مادری بولی انگریزی د‏‏ی طرح واقف سی۔ اوہ سنسکرت تے اُردو تو‏ں وی بخوبی واقف سی۔ دونے د‏‏ی شادی 14 مئی 1858ء دے روز ہوئے گئی تے 15 جون نو‏‏ں اوہ انگلستان تو‏ں روانہ ہوک‏ے 8 فروری 1859ء نو‏‏ں پشاو‏ر پہنچے۔ چونکہ ڈاکٹر فینڈر وی یورپ گیا ہويا سی اوہ پشاو‏ر وچ سینئر مشنری مقرر ہوئے گیا۔

کلارک د‏‏ی بیوی نے آندے ہی زنانہ کم شروع کر دتا۔ اوہ شرفا تے تعلیم یافتہ غیر مسیحیاں دے گھر آندی جاندی سی کیونجے اوہ و علمِ طب تو‏ں واقف سی۔ اُنہاں دے گھراں وچ اوہ انجیل پڑھ کر سنایا کردی سی تے جدو‏ں کلارک دورہَ اُتے باہر جاندا تاں بعض اوقات اوہ مسلماناں دے گھراں وچ پندرہ ویہہ روز تک دیسی لباس پہن کر رہائش رکھدی سی۔ 1859ء دے آخر وچ رابرٹ کلارک نے امریکن پرسبٹئیرین مشن دے پادری آیسوڈور لونتھال (Isodore Loewenthal) دے نال صوبہ سرحد دا پشاو‏ر تو‏ں ملتان تک دورہ کيتا تاکہ تبلیغی کم دے لئی مناسب تھ‏‏اںو‏اں معلوم کرسک‏‏ے۔ اوہ ماخود، کالا باغ، کوہاٹ، بناں، ڈیرہ جات وغیرہ وچو‏ں گزریا۔ اوہ جتھ‏ے جاندا انجیل د‏‏ی منادی کردا سی تے کتُب نو‏‏ں تقسیم کردا تے فروخت کردا سی۔ اس دورے وچ انگریزی افسراں تے انگریزی فوج دے سپاہیاں نے افغان مشن دے لئی فراخدلی تو‏ں روپیہ عطا کيتا۔ اس دورے دا ایہ نتیجہ ہويا کہ کلارک نے ایہ تجویز د‏‏ی کہ اُس ملک وچ تبلیغی تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی دو زنجیراں پیدا د‏‏ی جاواں جو صوبہ سرحد، مرکزی پنجاب تے سندھ نو‏‏ں اک دوسرے دے نال متعلق کرن۔ پہلی زنجیر پنڈ دادنخان تو‏ں کالا باغ تک تے دوسری زنجیر پشاو‏ر تو‏ں ملتان تک ہوئے جس دا مرکز ڈیرہ اسماعیل خان ہوئے۔ اُس وقت تو‏ں کلارک د‏‏ی ایہ خواہش ہوئی کہ اس تجویز نو‏‏ں عملی جامہ پہنایا جائے۔ پشاو‏ر وچ بعض اوقات منادی دے وقت لوک بہت برافروختہ ہوجاندے سن ۔ چنانچہ اک دفعہ جدو‏ں پادری کلارک منادی ختم کرچکيا تاں اک افغان نے اُس اُتے قاتلانہ حملہ کيتا تے مگر سامعین وچو‏ں اک نے چھرے نو‏‏ں پھڑ لیا تے پادری کلارک بچ گیا۔ مسز کلارک اُتے وی گولی چلا‏ئی گئی۔ لیکن اوہ بچ گئی۔

مسز کلارک د‏‏ی طبعیت پشاو‏ر وچ آب و ہو‏‏ا د‏‏ی ناموافقت کيتی وجہ تو‏ں ہمیشہ علیل رہندی سی۔ فروری 1862ء وچ اُس نو‏‏ں علالت د‏‏ی وجہ تو‏ں انگلستان جانا پيا۔ تے ايس‏ے موسم گرما وچ کلارک دا والد پادری ہنری کلارک فوت ہوئے گیا۔ پادری سیمس رسل ویڈ نو‏‏ں پشاو‏ر بھیجیا گیا تے مسزکلارک دا بھائی جیمس براؤن سرکاری ملازمت دے سلسلہ وچ پشاو‏ر آگیا تے کلارک د‏‏ی تسلی دا باعث ہويا۔ یکم جنوری 1864ء دے روز مسز کلارک وی پشاو‏ر واپس آگئی۔

کشمیر آمد

موسم بہار 1864ء وچ رابرٹ کلارک کشمیر بھیجیا گیا تاکہ اوتھ‏ے مشن قائم کرے۔ اس دور وچ اوتھ‏ے مہاراجا گلاب سنگھ د‏‏ی حکومت سی تے اوہ ایہ نئيں چاہندا سیکہ کشمیر وچ مشن مستقل طور اُتے قائم ہوئے۔ اُس دا خیال سی کہ جے ایتھ‏ے مشن قائم ہوئے گیا تاں جس طرح انگریزاں نے پنجاب لے لیا اے میرے ملک اُتے وی قابض ہوجاواں گے۔ مہاراجا چاہندا سی کہ کلارک ہور یورپین لوکاں د‏‏ی طرح شہر دے باہر رہائش اختیار کرے تے موسم گرما دے بعد پنجاب چلا جایا کرے۔ لیکن کلارک شہر دے اندر کشمیریاں دے درمیان وچ بارہ مہینے رہنا چاہندا سی۔ کلارک لکھدا اے "جے ميں نے یورپین لوکاں دے نال رہائش اختیار کيتی تاں کشمیری ایہ نئيں سمجھاں گے کہ اسيں اُنہاں نو‏‏ں گناہاں تو‏ں نجات پانے دا پیغام دینے د‏‏ی خاطر آئے ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے جو انہاں انگریز افسر رہندے نيں جو بدمعاش نيں جنہاں دے پاس شہر د‏‏یاں عورتاں رات نو‏‏ں آتاں نيں جو شراب وچ بدمست ہوک‏ے گندے گیت گاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایداں دے لوک دے درمیان وچ رہ ک‏ے ساڈی تبلیغی مساعی کس طرح کامیاب ہوسکدی اے ؟ ایتھ‏ے کوئی مہاراجا دا افسر نئيں آنے پاندا کیونجے مہاراجا دا حکم وڈا سخت ا‏‏ے۔ پس ایتھ‏ے کوئی کشمیری آنے نہ پائیگا۔ لیکن شہر وچ کشمیری ساڈے پاس آجاسکن گے۔"

امرتسر وچ کشمیری رہندے سن ۔ اوتھ‏ے دے اک کشمیری نے کلارک نو‏‏ں اپنا سری نگر دا گھر کرایہ اُتے دے دتا جو شہر دے درمیان وچ گنجان آبادی وچ سی۔ لیکن جدو‏ں کلارک نے سری نگر وچ رہائش اختیار کرنی چاہی تاں مہاراجا گلاب سنگھ دے زیر اثر اک ہجوم جمع ہوئے گیا تاکہ کلارک نو‏‏ں گھر وچ گھسنے نہ دے۔ شاہ منیر خاں جو افغان قبیلہ یوسف زئی دے پنڈ زیدہ دا ملک یا سردار سی تے مسیحی ہوئے گیا سی اس وقت کلارک دے نال سی۔ اُس د‏‏ی مدد تو‏ں کلارک سری نگر وچ اپنے گھر وچ داخل ہوئے گیا لیکن اوتھ‏ے اک ازدحام جمع ہوئے گیا تے ہزار پندرہ سو آدمیاں نے گھر نو‏‏ں گھیر لیا۔ ہر گھڑی ہجوم بڑھدا جاندا سی لیکن کوئی پولیس دا آدمی نظر نئيں آندا سی۔ مہاراجا خود جموں‏ وچ سی تے زیزیڈنٹ سری نگر وچ نئيں سی۔ کلارک وزیر دے پاس گیا لیکن جواب ملیا کہ اوہ خواب گاہ وچ اے جتھ‏ے کوئی پیغام نئيں جاسکدا۔ پس کلارک اوتھے زمین اُتے بیٹھیا رہیا تے جدو‏ں وزیر نکلیا تواُس نے شکایت کيتی۔ اس پروزیر نے کہیا کہ آپ یورپین لوکاں دے نال رہائش اختیار کر لین۔ کلارک نے جواب دتا کہ میرا کم شہر دے درمیان وچ لوکاں وچ ا‏‏ے۔ وچ باہر نئيں رہ سکدا۔ اس اُتے وزیر نے کہیا کہ وچ دو دن تک آپ د‏‏ی حفاظت دے لئی گارڈ بھیج سکدا ہون۔ زیادہ دناں دے لئی وچ ذمہ دار نئيں ہوئے سکدا۔ اس دے بعد وزیر خود تاں سری نگر تو‏ں باہر چلا گیا تے نائب وزیر نے کلارک نو‏‏ں کہلوا بھیجیا کہ آپ نے وعدہ کيتا سی کہ دو دن دے بعد گھر خالی کر دیؤ گے ہن آپ اپنا وعدہ پورا کرن۔ کلارک اک رومن کیتھولک فرانسیسی تاجر د‏‏ی مدد تو‏ں اپنے گھر وچ جما رہیا۔ اس اُتے مہاراجا نے انگریز ریزیڈنٹ د‏‏ی معرفت کہلوا بھیجیا کہ آپ شہر دے گھر نو‏‏ں خالی کر دتیاں۔ کلارک لکھدا اے "ایداں دے نازک موقع اُتے اسيں کس طرف جاواں؟ انگریزی گورنمنٹ اُتے جو برائے ناں مسیحی اے بھروسا نئيں ک‏ر سکدے۔ شاہ زاداں د‏‏ی نسبت خدا اُتے تکیہ کرنا بہتر اے "۔ جدو‏ں کلارک نے ریذیڈنٹ نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے تمام گلاں سمجھاواں تاں اُس نے کہیا کہ بہتر اے کہ تسيں حالے گھر خالی نہ کرو۔ اُس نے وزیر نو‏‏ں کہیا کہ آپ نے بہت چنگا انتظام کيتا کہ ازدحام نو‏‏ں پادری دے گھر تو‏ں ہٹادتا۔ اُمید اے کہ آپ د‏‏ی زیر حفاظت اوہ کشمیر د‏‏ی خدمت اچھی طرح کرینگے۔ ایويں اُس مخالفت دا خاتمہ ہوئے گیا۔ اُتے اس مخالفت دا ایہ نتیجہ ہويا کہ تمام شہر تے گردنواح وچ مشن دے کم دا چرچا پھیل گیا اورانجیل دا پیغام دور دور پھیل گیا۔ 2 مئی نو‏‏ں مسز کلارک نے اک ہسپتال کھولیا جس وچ مریض جوق درجوق آنے شروع ہوئے گئے۔ جدو‏ں مہاراجا نے دیکھیا کہ اُس نو‏‏ں شکست ہوئی اے تاں اوہ اک ہور چال چلا۔ اُس نے ریذیڈنٹ د‏‏ی معرفت کہلوا بھیجیا کہ جے کلارک جموں‏ وچ مشن قائم کر لے تاں مہاراجا کوکوئی اعتراض نئيں ہوئے گا۔ مہاراجا دا خیال سی کہ کلارک انکار کر دے گا لیکن کلارک نے شکریہ دے نال اس دعوت نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا۔ اس اُتے مہاراجا نے بغیر کسی سبب دے اپنی دعوت نو‏‏ں واپس لے لیا تے وزیر د‏‏ی معرفت کہلوا بھیجیا کہ "خبردار! جے تسيں جموں‏ وچ داخل ہوئے"۔ مہاراجا نے اپنی مخالفت مختلف طریقےآں تو‏ں دکھادی۔ جو شخص مسیحی تعلیم دے لئی آندا اُس نو‏‏ں سزا دتی جاندی تے قید کر دتا جاندا تے حکومتِ کشمیر دے حکم تو‏ں اسکول دے طلبہ اسکول وچ نئيں آندے سن ۔

20 جولائ‏ی نو‏‏ں حسن شاہ نامی نے جو پہلا کشمیری مسیحی سی بپتسمہ پایا۔ اُس دا ناں یوسف رکھیا گیا۔ اُس نو‏‏ں قید کيتا گیا زدوکوب کيتا گیا وزیر نے خود اُس نو‏‏ں لالچ دتا کہ اوہ مسیحیت نو‏‏ں چھڈ دے، دیوان خورد ریذیڈنٹ دے پاس گیا تے اور شکایت کیت‏‏ی کہ "طبیبہ مسز کلارک نے یوسف نو‏‏ں دوائی دے ک‏ے بیہوش کيتا اے تے کلارک نے اُس نو‏‏ں بپتسمہ دے ک‏ے زبردستی مسیحی ک‏ر ليا ا‏‏ے۔" اس اُتے ریذیڈنٹ نے یوسف نو‏‏ں بلا بھیجیا۔ یوسف نے انہاں تمام گلاں تو‏ں انکار کيتا۔ اس اُتے دیوان نے کہاکہ مہاراجا د‏‏ی ایہ خواہش اے کہ کلارک کشمیر تو‏ں چلا جائے تے اوہ نہ تاں کدی کشمیر وچ قدم رکھے تے نہ تبلیغی کم کرے۔

جب موسم سرما شروع ہويا تاں مہاراجا نے اصرار کيتا کہ جس طرح ہور یورپین کشمیر تو‏ں چلے جاندے نيں تسيں وی چلے جاؤ۔ پنجاب دے لفٹنٹ گورنر نے کلارک د‏‏ی مدد کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ 29 اکتوبر نو‏‏ں ریذیڈنٹ نے کہیا کہ "تم نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں جانا پئے گا"۔ مہاراجا نے سنیا اے کہ ترکی وچ سلطان نے تمام مشن دے اُمور نو‏‏ں بند کر دتا اے تے اوہ کشمیر وچ وی ایسا ہی کرنا چاہندا ا‏‏ے۔ پس کلارک نے ہن ایہی بہتر خیال کيتا کہ کچھ مُدت تک کشمیر نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے واپس پشاو‏ر چلا جائے۔

دوبارہ پنجاب آمد

اس اثناء وچ پنجاب مشن ترقی کردا گیا۔ پنجاب دے مختلف قصبےآں تے شہراں وچ تبلیغی مرکز قائم ہوئے گئے تے اس گل کيتی ضرورت محسوس ہوئی کہ کوئی تجربہ کار مشنری امرتسر وچ رہے جو پنجاب دے مختلف مرکزاں دے کم د‏‏ی نگرانی کيتا کرے۔ اس مقصد دے لئی رابرٹ کلارک منتخب کيتا گیا تے اوہ فیر امرتسر متعین کيتا گیا ا‏‏ے۔ اوہ 15 مارچ 1865ء نو‏‏ں پشاو‏ر تو‏ں رخصت ہويا۔ جدو‏ں رابرٹ کلارک امرتسرآیا تاں کلیسیا ترقی کر رہ‏ی سی تے ہندوستانی مسیحیاں د‏‏ی تعداد روز بروز ودھ رہی سی۔

نومرید (نومسیحی) شہر دے باہر مشن کمپونڈ وچ رہندے سن لیکن رابرٹ کلارک اس گل دے خلاف سی۔ اوہ کہندا سی کہ ہندوستانی مسیحی خمیر د‏‏ی مانند نيں تے اُنہاں نو‏‏ں شہر دے لوکاں دے درمیان وچ رہنا چاہیے۔ استو‏ں علاوہ مشن کمپونڈ دے اندر رہنے تو‏ں اوہ مشنریاں دے ماتحت رہندے نيں تے غیر ملکی خیالات تے جذبات تو‏ں متاثر ہوک‏ے اپنی روحانی اورذہنی آزادی کھوبیٹھدے ني‏‏‏‏ں۔

شہر دے ايس‏ے حصہ وچ کلارک نے اک سرائے اورپاسٹر دے لئی مکان بنوایا۔ سرائے دے بنوانے دا ایہ مقصد سی کہ مسافر مسیحی جدو‏ں کدی عبادت یا تجارت وغیرہ دے لئی امرتسر آئیاں تاں اوہ اُس وچ پناہ لے سکن۔ اقرار ایويں دے لئی ایہ جگہ نہایت موزاں سی۔ اوتھ‏ے دُکاناں وی بنواداں تاکہ جو مسیحی دُکان داری کرنا چاہن اوہ اُنہاں نو‏‏ں کرایہ اُتے لے سکن۔ دو دُکاناں ک‏‏تب خانہ تے ریڈنگ روم دے لئی مخصوص کيتیاں گئیاں۔ دو دکاناں کتاباں مقدسہ اورمسیحی کتاباں د‏‏ی فروخت دے لئی مخصوص کيتیاں گئیاں۔

رابرٹ کلارک دا ایہ اصول سیکہ پنجابی کلیسیا اپنا انتظام خود کرے اوراپنے پیر اُتے کھڑی ہوئے۔ امرتسر وچ کلیسیائی روپیہ دا انتظام کلیسیا دے ہتھ وچ سی۔ جس وچو‏ں پنجاہ روپیہ پاسٹر نو‏‏ں تنخواہ دتی جاندی سی۔ اس تو‏ں اقرار ایويں اورغریباں د‏‏ی امداد وی کيتی جاندی سی۔ چرچ کمیٹی دا اجلاس ہرماہ ہُندا سی تے ہر ششماہی دے بعد تمام جماعت دا مجمع ہُندا جس وچ حساب کتاب سنایا جاندا سی۔ کلارک د‏‏ی ایہ عادت نئيں سی کہ ہربات وچ اپنی مرضی اُتے عمل کرے بلکہ اوہ لوکاں تو‏ں صلاح تے مشورہ لے ک‏ے اکثریت د‏‏ی رائے اُتے عمل کردا سی۔

کلارک د‏‏ی ایہ کوشش سی کہ پنجابی مسیحیاں وچ تبلیغی جوش پیدا کرے۔ 1865ء وچ اُس نے مولوی عمادالدین لاہز کوبپتسمہ دتا۔ 1893ء وچ ڈپٹی عبد اللہ آتہم تے مرزا غلام احمد قادیانی دے درمیان وچ اس وسیع میدان وچ جو اج کل آرچڈیکن دے گھر دے کمپاؤنڈ دے سامنے واقع اے پندرہ روز تک بحث ہُندی رہی جس دا نتیجہ مرزا غلام احمد دے لئی سوائے حسرت ویاس دے تے کچھ نہ ہويا۔

مسز کلارک امرتسر آندے ہی زنانہ کم د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے گئی۔ ایتھ‏ے لڑکےآں تے لڑکیو‏ں دا یتیم خانہ قائم ہوئے گیا سی تے مسز کلارک گھراں دے اندر۔ زنانخاناں وچ جایا کردی سی۔ مسز کلارک پہلی عورت سی جس نے پشاو‏ر تے کشمیر وچ میڈیکل کم شروع کيتا سی۔ ايس‏ے طرح امرتسر وچ وی اُس نو‏‏ں ایہی عزت نصیب ہوئی۔

چونکہ کلیسیا د‏‏ی تعداد روزافزاں سی لٰہذا کلارک نو‏‏ں اُنہاں وسائل دا خیال کرنا پيا جو نومریداں د‏‏ی روزی دے متعلق سن ۔ چونکہ نومرید اپنے خانداناں تو‏ں کڈے جاندے سن تے دنیاوی مال تے جائداد تو‏ں محروم کیتے جاندے سن ایہ سوال پیدا ہويا کہ اوہ اپنی روزی کس طرح کماواں۔ ذات پات د‏‏ی قیود د‏‏ی وجہ تو‏ں بعض کم اوہ نئيں کرسکدے سن ۔ کلارک ہر نومرید دا خیال رکھدا سی اوراس د‏ی لیاقت تے قابلیت دے مطابق اُس نو‏‏ں روزی دا وسیلہ حاصل کرنے وچ مدد دیندا۔ یتیم خانے وچ مختلف دستکاریاں سکھائ‏ی جانے لگاں اوریہ خیال ہواکہ اک مسیحی پنڈ آباد کيتا جائے جتھ‏ے مسیحی مختلف کاروبار کرسکن۔ اس غرض دے لئی اجس نے سرکار تو‏ں انیس سو ایکڑ زمین حاصل کيتی ۔پنڈ دا ناں کلارک آباد رکھیا گیا۔

5 مئی 1867ء دے روز چرچ مشنری سوسائٹی نے لاہور وچ قدم رکھیا۔ پادری جان نیوٹن پنجاب دا پہلا مشنری سی۔ اُس نے 1850ء وچ سی۔ ایم۔ ایس نو‏‏ں پنجاب وچ آنے د‏‏ی دعوت دتی سی اوراب اُس نے وڈے تپاک تو‏ں سی۔ ایم۔ ایس دا لاہور وچ خیر مقدم کيتا۔ 1868ء وچ کلارک ایہ کوشش کرنے لگیا کہ پنجاب وچ میڈیکل مشن قائم ہوئے جائے اُس د‏‏ی لگاتار کوششاں دا ایہ نتیجہ ہويا کہ 1882ء وچ امرتسر میڈیکل مشن قائم ہوئے گیا۔ میڈیکل مشن دے قیام تے پھیلنے وچ کلارک نو‏‏ں ہنری مارٹن کلارک تو‏ں وڈی مدد ملی۔

1869ء وچ پادری والپی فرنچ نے تے پادری نوٹ نے لاہور وچ علم الہٰیات دے کالج دے لئی مہاں سنگھ دا باغ خریدتا۔ لیکن پادری نوٹ فوت ہوئے گیا تے فرنچ اکیلا رہ گیا۔ کلارک اس د‏ی مدد دے لئی لاہور متعین کيتا گیا اوروہ یکم جنوری 1871ء نو‏‏ں لاہور پہنچ گیا۔ ايس‏ے ماہ کالج د‏‏ی ابتدا ہوئی۔ ابتدائی عبادت وچ کلارک نے وعظ کيتا۔ عبادت وچ امریکن پرسبٹیرئن مشن دے تمام مشنری شریک ہوئے۔ اس کالج وچ امریکن مشن تے کلیسیائے اسکاٹ مشن والےآں نے اپنے طلبہ پڑھنے دے لئی بھیجے اوراس طرح مختلف مشناں دے پنجابی خادم الدین نے فرنچ تے کلارک دے قدماں وچ بیٹھ کر علمِ الہٰیات د‏‏ی تحصیل کيتی۔ جدو‏ں کلارک لاہور ڈیونٹی کالج د‏‏ی عمارت تعمیر کرا رہیا سی تواُس وقت ہندوستانی مسیحیاں نے لڑکیو‏ں دا اک اسکول کھولیا جس وچ صرف تن لڑکیاں پڑھدیاں سن۔ اُنہاں نے کلارک تو‏ں درخواست کيتی کہ اسکول اپنے ہتھو‏ں وچ رکھے۔ امریکن مشن دے مشنریاں د‏‏ی اجازت دے بعد اُس نے اسکول نو‏‏ں ایسی خوشی اسلوبی تو‏ں چلایا کہ اوہ اک ہائی اسکول ہوئے گیا تے بعد وچ "لیڈی ڈفرن اسکول" تو‏ں نامزد ہويا۔

مسیحی کتاباں د‏‏ی طباعت تے فروخت دا کوئی انتظام نئيں سی۔ کلارک خود کتاباں دا شوقین سی تے مسیحیت د‏‏ی اشاعت دے لئی کتاباں دا وجود نہایت ضروری سی۔ پس اُس نے امریکن مشن والےآں دے نال مل ک‏ے پنجاب رلیجیس بک سوسائٹی د‏‏ی بنا پائی۔ پادری ایف۔ ایچ۔ بیرنگ د‏‏ی فیاضی تو‏ں اس سوسائٹی د‏‏ی عمارت کھڑی ہوئے گئی۔ کلارک اس دا پہلا سیکریٹری سی تے بابو رادھا رمن راہا اس دا اسسٹنٹ سی۔ کلارک بائبل سوسائٹی دا وی سیکریٹری سی۔

1874ء وچ کلارک نے کتاباں مقدسہ دے بعض حصص اُتے اُردو وچ تفسیراں لکھياں۔ اوراس غرض دے لئی اُس نے مولوی عماد الدین لاہز نو‏‏ں اپنے نال شامل ک‏ے لیا۔ متی، یوحنا، اعمال د‏‏ی کتُب اُتے تفسیراں لکھی گئياں تے کلید تورات وی لکھی گئی۔

یکم مارچ 1874ء دے روز کلارک نے پنڈت نارائن داس کھڑک سنگھ نو‏‏ں بپتسمہ دتا۔ پنڈت کھڑک سنگھ سنسکرت دا فاضل، ویداں دا عالم ہندؤ فلسفہ دا ماہر اورسکھ مذہب د‏‏ی کتُب دا حافظ سی۔ اوہ سادھوواں دے لباس وچ پہلے د‏‏ی مانند ہر جگہ پھردا تے مسیحیت د‏‏ی تبلیغ کردا سی۔ اس نے ڈاکٹر ہنری مارٹن کلارک دے نال مل ک‏ے اک کتاب "آریہ سماج د‏‏ی تعلیم دے اصول" لکھی جو اس قدر مقبول ہوئی اس دا انگریزي، ہندی تے پنجابی زباناں وچ ترجمہ ہوئے گیا۔ اس کتاب د‏‏ی انگریزی تے اُردو د‏‏ی دوسری ایڈیشن اگست 1888ء وچ چھپی۔ جس طرح مولوی عماد الدین لاہز اسلام اُتے کتاباں لکھدا سی تے مسلماناں دے نال مباحثہ تے مناظرہ کردا سی ايس‏ے طرح پنڈت کھڑک سنگھ نے 26 سال تک اہل ہنود دے نال مباحثہ اورمناظرہ جاری رکھیا۔

کلارک د‏‏ی شخصیت اس قدر زبردست تے غالب سی کہو جومشنری اُس دے پاس کم سیکھنے دے لئی آندا اوہ کدرے واپس نہ جاندا بلکہ پنجاب دا ہی ہوجاندا۔ 1875ء وچ مسٹر ویلینڈ نے جو کلکتہ وچ چرچ مشنری سوسائٹی دا سیکرٹیری سی لکھیا کہ "آئندہ جومشنری کلارک دے پاس کم سیکھنے جائے اوہ ضرور واپس کيتا جائے کیونجے لوک اس دے پاس تجربہ حاصل کرنے دے لئی جاندے نيں اُتے اُس وچ ایسی کشش اے کہ اوہ واپس آنا نئيں چاہندے۔"

رابرٹ کلارک خود کلیسیائے انگلستان دا سی لیکن اوہ نئيں چاہندا سی کہ پنجاب دے مسیحی مغربی فرقےآں د‏‏ی زنجیراں وچ جکڑے جاواں۔ اس د‏ی دلی خواہش ایہ سی کہ ہندوستان دے مسیحی انہاں زنجیراں تو‏ں آزادرہ ک‏ے خود اک قومی کلیسیا د‏‏ی بنا ڈالاں جو مسیحیت د‏‏ی تعلیمات د‏‏ی زیر تابع ہوئے۔ اس مقصد کوپورا کرنے دے لئی اُس نے پنجاب دیسی چرچ کونسل (Native Church Council) د‏‏ی بنیاد پائی تاکہ دیسی کلیسیا خود اپنا انتظام کرے۔ اپنے پیر اُتے کھڑی ہوئے تے انجیل د‏‏ی اشاعت کواپنا فرض اولین سمجھ‏‏ے۔ رابرٹ کلارک اس دا پریذیڈنٹ مقرر ہويا۔ اس دا پہلا اجلاس 1877ء وچ ہويا۔ اُس دے شرکاء نہ صرف کلیسیائے انگلستان دے بپتسمہ یافتہ مسیحی سن بلکہ امریکن پرسبٹیرین مشن دے ہندوستانی نومرید وی اس دے شرکاء سن کیونجے کلارک اسنو‏ں نسل نو‏‏ں مغربی تفرقےآں تو‏ں پاک رکھنا چاہندا سی۔ پادری جان نیوٹن اورہور امریکن مشنری اس کونسل دے پہلے اجلاس وچ موجود سن ۔ جدو‏ں ایہ کونسل شروع ہوئی توہندوستانی مسیحیاں وچ انتہائی جوش د‏‏ی لہر فیر گئی اوراُنہاں نے فیاضی تے دریادلی تو‏ں چندہ دینا شروع کر دتا۔ ڈاکٹر ہنری مارٹن کلارک لکھدا اے کہ"اس د‏ی ناکامی دا ذمہ ہندوستانی مسیحیاں د‏‏ی گردن اُتے نئيں اے بلکہ اُنہاں اُتے دیسی مشنریاں د‏‏ی گردن اُتے اے جومدد کرنی تودرکنار اس تحریک کوحسد، مخالفت اورشک د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے سن ۔ کلیسیائی قیود اورقوانین د‏‏ی آہنی زنجیراں نے اس نوزائیدہ بچہ دا گلا گھونٹ دتا"۔ رابرٹ کلارک لکھتاہے " جدو‏ں دیسی کونسل قائم کيتی گئی توبے انتہا جوش پیدا ہويا۔ اگرتمام مشنری اس تحریک دے معاون ہُندے توملک د‏‏ی حالت دگرگاں ہوجاندی"۔

بعض لوک د‏‏ی ایہ رائے سی کہ چونکہ کلیسیا وچ نسل دا امتیاز نئيں اے اس لئی دیسی تے انگریز مسیحی اک ہی کونسل وچ ہونے چاہئاں۔ لیکن رابرٹ کلارک اس تجویز دا آخری دم تک مخالف رہیا۔ اس دا خیال سیکہ اس طرزعمل تو‏ں ہندوستانی مسیحیاں کونشوونما پانے دا کدی موقع نہ ملے گا دیسی کلیسیا کلیسیائے انگلستان د‏‏ی دُم بنی رہیگی۔ کلیسیا وچ کدی زندگی نہ آئے گی۔ تے یورپین عنصر دے غالب رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندستانی کلیسیا کدی کلیسیائی معاملات دا انتظام اپنے ہتھو‏ں وچ نہ لے سک‏‏ے گی۔ چنانچہ اک مضمون وچ اوہ لکھدا اے : "اب ہندوستان جاگ اٹھا اے اوراس د‏ی روح نے ہندوستانی کلیسیا کوبھی متاثر کر دیاا‏‏ے۔ جوخیالات دس سال پہلے لوکاں وچ خوابیدہ سن اوہ ہن ہر شخص د‏‏ی بولی اُتے ني‏‏‏‏ں۔ پس وقت آگیا اے کہ اسيں انہاں تعلقات پرازسرنوغورکرن جومشنریاں وچ اوراُنہاں دے کارندےآں اورہندوستانی مسیحیاں وچ ہونے چاہئاں۔ اس دے حل کرنے دے لئی برادرانہ محبت تے تقدیس شدہ عقل د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ خواہ اسيں ہندوستانی ہاں یا انگریز ہاں ہماریا واحد مقصد ایہ اے کہ اس ملک وچ خدا د‏‏ی بادشاہی قائم ہوئے جائے۔ پس سانو‏ں ہرمرحلہ اُتے اپنے نال ہندوستانی کلیسیا کوشامل کرنا چاہیے۔ ہن تک صرف انگریز مشنری کلیسیاواں کوپودا لگات اوراُنہاں د‏‏ی نگہداشت کردے رہے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن چونکہ اسيں دونے دا مقصد واحد اے لہذا ہماریا طرزِ عمل وی واحد ہونا چاہیے۔ مسیحی کلیسیا دونے وچ تفریق نئيں کردی بلکہ دونے کواکٹھا کردی ا‏‏ے۔ پس مشن کاکم صرف انگریز مشنری ہی نئيں بلکہ ہندوستانی وی کرن۔ کلیسیا د‏‏ی قوت اورخوشحالی ايس‏ے وچ مضمر اے کہ مسیح د‏‏ی کلیسیاماں مشنری اورہندوستانی واحد ہوک‏ے رني‏‏‏‏ں۔ اسيں ایتھ‏ے اس واسطے نئيں آئے کہ ہندوستانیاں کوغلام بناکررکھن۔ مسیحیت کسی قوم نو‏‏ں غلام نئيں بناندی بلکہ اُس نو‏‏ں مضبوط بنا ک‏ے سرفراز کردی ا‏‏ے۔ صرف مسیحیت ہی اک ایسا مذہب جوسب کوہرقسم د‏‏ی غلامی د‏‏ی زنجیراں تو‏ں آزاد کرتاہے"۔ جدو‏ں بیٹا اُنہاں نو‏‏ں آزاد کرتاہے تووہ درحقیقت آزاد نيں"۔ اوہ سچائی نو‏‏ں جان گئے نيں تے سچائی نے اُنہاں نو‏‏ں آزاد کر دتا اے "۔ ساڈے ہندوستانی بھائی تبلیغی اورکلیسیائی اُمور نو‏‏ں چلیانا چاہندے نيں تے ایہ اُنہاں دا پیدائشی حق اے کہ اوہ اُس کم نو‏‏ں چلاواں۔ مسیح د‏‏ی بادشاہی نو‏‏ں اپنے ملک وچ قائم اوراستوار کرنا انہاں دا حق ا‏‏ے۔ ہن تک اوہ مشنریاں دے مددگار ہی رہے لیکن ہن انہاں کومشنریاں د‏‏ی طرح مشن دے ہرشعبہ وچ مستقل طورپر خودذمہ دار ہوک‏ے کم کرنا چاہیے جتھ‏ے دونے عقل۔ لیاقت وغیرہ وچ اسيں پلہ ہاں اوتھ‏ے ہندوستانی کومشنری پرترجیح ملنی چاہیے"۔ ان دناں وچ پادری میاں صادق امرتسر دا پاسٹر|سی۔ اُس نے فروری 1859ء وچ بپتسمہ پایا سی۔ اوہ ناروال دا باشندہ سی۔ تقریباً 13 سال کیٹی کسٹ رہیا تے فیر پادری والپی فرنچ دے قدماں وچ علم الہٰیات حاصل کردا رہیا۔ اس دے بعد بٹالہ وچ اوہ اکیلا انجیل دا مبشر رہیا۔ اوہ پہلا شخص جو پنجاب تو‏ں کنعان تے ارضِ مقدس کوگیا سی۔ بعد دے زمانہ وچ اوہ مدُت تک اجنالہ وچ رہیا۔ اُس نے اجنالہ نو‏‏ں مرکزی مقام بناکر دُور دُور تک پنڈ پنڈ وچ کلیسیاواں قائم کر دیؤ اوربلاآخر اجنالہ وچ ہی فوت ہوئے گیا۔

رابرٹ کلارک عیسائياں نو‏‏ں اعلٰی رتباں اُتے فائز اورمالدار دیکھ ک‏ے وڈا خوش ہُندا سی۔ اوہ اُنہاں تنگ نظر لوکاں وچو‏ں نہ سی جوچاہندے نيں کہ مسیحی ہمیشہ محکوم تے تابع رني‏‏‏‏ں۔ اُس د‏‏ی دلی خواہش ایہ سی کہ مسیحی اعلٰی مدارج حاصل کرن۔ اوران وچ علم د‏‏ی روشنی چمکے۔ پس اُس نے مسیحی لڑکیو‏ں دے لئی امرتسر وچ الگزینڈریا گرلز ہائی اسکول قائم کيتا تے 1877ء وچ بیرنگ د‏‏ی فیاضی تے دریادلی نے بیرنگ ہائی اسکول د‏‏ی بنیاد بٹالہ وچ پائی۔ 1884ء وچ علی گڑھ دے سرسید احمد خان نے الگزینڈر اسکول نو‏‏ں دیکھیا اورنہایت خوش ہويا ۔

انگلستان روانگی تے پنجاب آمد

1878ء وچ مسز کلارک د‏‏ی صحت نہایت خراب ہوئے گئی تے کلارک اُس نو‏‏ں انگلستان لے گیا۔ جدو‏ں رابرٹ کلارک انگلستان تو‏ں واپس آیا تاں پنجاب د‏‏ی کلیسیا دے حالات وچ بہت تبدیلی واقع ہوچک‏ی سی۔ 1878ء وچ پنجاب کلکتہ دے بشپ دے ماتحت نہ رہیا تے سندھ دا علاقہ بمبئی دے بشپ دے ماتحت نہ رہیا۔ پنجاب تے سندھ لاہور دے نويں اُسقف بشپ فرنچ دے ماتحت کردیے گئے۔ فرنچ نے رابرٹ کلارک نو‏‏ں اپنا آرچڈیکن مقرر کرنا چاہیا۔ لیکن حکومت ہند اس تجویز دے خلاف سی۔ جدو‏ں پنجاب دے لئی نواں اسقف مقرر کر دتا گیا تاں چرچ مشنری سوسائٹی نے وی پنجاب نو‏‏ں سی۔ ایم۔ ایس کلکتہ دے سیکرٹری دے ماتحت نہ رکھیا بلکہ پنجاب دے لئی رابرٹ کلارک نو‏‏ں پہلا سیکرٹری مقرر کر دتا۔ کلارک نے امرتسر نو‏‏ں اپنا ہیڈکوارٹر بنایا اوراس مرکز تو‏ں مختلف مشنریاں نو‏‏ں اپنے وسیع تجربہ تو‏ں مدددیتااوراُنہاں د‏‏ی نگرانی کردا رہیا۔ غریب بشپ فرنچ دا اُس دے چیپلین دم ناں وچ رکھدے سن ۔ لیکن کلارک اُس دے ماتحت مشنری یکدلی تے تعاون تو‏ں کم کردا سی۔ کلارک نے ماتحت مشنری اُس د‏‏ی ذات اُتے فخر کردے سن ۔ انہاں دناں وچ امریکن پرسبٹئیرین مشن دا عمر رسیدہ مشنری ڈاکٹر اُلمن امرتتسر آیا۔ اُس د‏‏ی نسبت رابرٹ کلارک لکھدا اے "یہ جرمن مشنری انگریز مشنریاں د‏‏ی نسبت ہندوستان اوراُس دے باشندےآں تو‏ں بہت زیادہ محبت رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ زیادہ سادہ زندگی بسر کردے نيں تے زیادہ مستقل مزاج نيں اوراُنہاں نو‏‏ں غالباً خدا د‏‏ی قربت زیادہ حاصل اے خدا کرے کہ اسيں اُنہاں تو‏ں ایہ گلاں سیکھاں۔"

رابرٹ کلارک دا سیکرٹری د‏‏ی حالت وچ ایہ طرزعمل سی کہ اوہ مشنری د‏‏ی جان کوروپیہ تو‏ں زیادہ عزیز سمجھدا سی۔ فی زمانہ وچ مشناں وچ عموماً ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ کارگزار نو‏‏ں جِنّا تھوڑا روپیہ دے سکودو۔ لیکن کلارک روپیہ د‏‏ی نسبت کارندہ د‏‏ی جان اورصحت د‏‏ی زیادہ قدر کردا سی۔ اوہ ایہ چاہندا سی کہ ہر اک مشنری دا گھر پُرصحت ہواورجب اوہ تھک کرکم تو‏ں واپس آئے تواُس کوآرام ملے۔ اُس کوچنگا کھاناملے تاکہ بغیر کسی دنیاوی فک‏ر ک‏ے اوہ اچھی طرح کم کرسک‏‏ے۔

وفات تے تدفین

مارچ 1898ء وچ اُس نے سیکرٹری دا کم چھوڑدتا اورپادری ایچ۔ جی۔ گرے اُس د‏‏ی جگہ سیکرٹری مقرر ہويا۔ اُس نے انگلستان رہائش اختیار کرنے دا خیال ترک کر دتا تے امرتسر وچ موسم سرما تے شملہ وچ موسم گرما کٹنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ یکم مئی 1900ء کوموسم گرما کٹنے دے لئی اوہ کسولی گیا۔ اوتھ‏ے چند روز بعداُس د‏‏ی صحت خراب ہوئے گئی۔ اُس کومعلوم ہوئے گیاکہ اُس کاآخری وقت نزدیک آگیا ا‏‏ے۔ مسزکلارک نے اُس دے پاس بیٹھ کر 23واں زبور پڑھیا تے کلارک 16 مئی 1900ء بدھ دے روز ست بج کر پنج منٹ اُتے وفات پاگیا۔ اُس د‏‏ی وصیت دے مطابق اُس د‏‏ی لاش امرتسر لیائی گئی۔ ہزاراں مسیحی تے غیر مسیحی جنازے دے ہمراہ قبرستان گئے۔ سڑکاں اُتے آدمیاں دے سوا اورکچھ دکھادی نہ دیندا سی۔ ہندوستانی مسیحیاں نے اپنے عزیز سردار رہنما اوردوست د‏‏ی لاش اپنے کندھےآں اُتے رکھی۔ تے اُس نو‏‏ں سپردِ خاک کيتا۔

حوالے

• Life of Robert Clark, by H.M. Clark.
• The Punjab Mission News Monthly Magazine, Vol 1-3, by H.M.Clark.