مشرقی محاذ (دوسری جنگ عظیم)

مشرقی محاذ
بسلسلہ دوسری جنگ عظیم دا یورپی تھیٹر
کھبے تو‏ں اُتے تو‏ں گھڑی د‏‏ی طرح: سوویت آئی ایل-2 برلن دے آسمان اُتے زمینی حملے دے طیارے؛ ٹائیگر اول کورسک د‏‏ی جنگ دے دوران ٹینک۔ مشرقی محاذ ، دسمبر 1943 وچ جرمن اسٹوکا غوطہ خور بمبار۔ ایوان ہورڈ آئنسٹیگروپن فوٹو جرمن موت اسکواڈ یہودیاں دا قتل عام یوکرین وچ ؛ ولہیل کیٹل دے حوالے اُتے دستخط کررہے ني‏‏‏‏ں۔ معرکۂ استالن گراد وچ سوویت فوج
تاریخ 22 جون 1941 (1941-06-22) – 8 مئی 1945 (1945-05-08) (3 سال، 10 ماہ، 2 ہفتہ اور 2 دن) مقام جرمنی دے مشرق وچ یورپ: وسطی تے مشرقی یورپ ، بعد دے مراحل وچ : نازی جرمنی تے آسٹریا نتیجہ سوویت فتح نازی جرمنی کاسقوط سرد جنگ دا آغاز تے مشرقی اتحاد د‏‏ی تشکیل تے آہنی پردہ کمیونسٹ مخالف شورشاں دا آغاز سرحدی تبدیلیاں سانچہ:Clist
محارب
محوری: جرمنی رومانیہ بادشاہت (1944 تک) ہنگری اطالیہ ( 1943 تک) سانچہ:Country data Slovak Republic (1939–1945) سانچہ:Country data Independent State of Croatia باہمی اتحاد: فن لینڈ (تک 1944)	اتحادی: سوویت یونین Poland Czechoslovakia (سے 1943) سابقہ محوری یا دونے طرف نال جنگ وچ : رومانیہ بادشاہت ( 1944 سے) مملکت بلغاریہ (1944 سے) فن لینڈ (1944 سے) سانچہ:Clist
کمانڈر اور رہنما
جرمنی ہٹلر (کمانڈر انہاں چیف) جرمنی Walther von Brauchitsch جرمنی Fedor von Bock جرمنی Franz Halder جرمنی Kurt Zeitzler جرمنی Erich von Manstein جرمنی Heinz Guderian جرمنی Günther von Kluge جرمنی Gerd von Rundstedt جرمنی Ewald von Kleist جرمنی Maximilian von Weichs جرمنی ہیرمان گوئرنگ جرمنی Ernst Busch جرمنی Ferdinand Schörner جرمنی W. Ritter von Leeb جرمنی Georg von Küchler جرمنی Friedrich Paulus جرمنی W.F. von Richthofen رومانیہ بادشاہت Ion Antonescu ہنگری Miklós Horthy ہنگری Ferenc Szálasi اطالیہ بینیتو موسولینی سانچہ:Country data Slovak Republic (1939–1945) Jozef Tiso سانچہ:Country data Independent State of Croatia Ante Pavelić فن لینڈ Risto Ryti فن لینڈ C. G. E. Mannerheim	سوویت یونین جوزف استالن (کمانڈر انہاں چیف) سوویت یونین گیورگی ژوکوف سوویت یونین کلیمنت وروشیلوف سوویت یونین Boris Shaposhnikov سوویت یونین Aleksandr Vasilevsky سوویت یونین Semyon Timoshenko سوویت یونین Aleksei Antonov سوویت یونین Ivan Konev سوویت یونین Fyodor Tolbukhin سوویت یونین Ivan Bagramyan سوویت یونین Mikhail Kirponos سوویت یونین Dmitry Pavlov سوویت یونین Konstantin Rokossovsky سوویت یونین Nikolai Vatutin سوویت یونین Vasily Chuikov سوویت یونین Semyon Budyonny سوویت یونین Leonid Govorov سوویت یونین Kirill Meretskov سوویت یونین Nikolai Kuznetsov سوویت یونین Filipp Oktyabrsky سوویت یونین Vladimir Tributs سوویت یونین Alexander Novikov پولینڈ Zygmunt Berling چیکوسلوواکیہ Ludvík Svoboda رومانیہ بادشاہت Michael I رومانیہ بادشاہت Nicolae Rădescu Kimon Georgiev
طاقت
1941 3,767,000 فوجی 1942 3,720,000 فوجی 1943 3,933,000 فوجی 1944 3,370,000 فوجی 1945 1,960,000 فوجی	1941 (محاذ) 2,680,000 فوجی 1942 (محاذ) 5,313,000 فوجی 1943 (محاذ) 6,724,000 فوجی 1944 6,800,000 فوجی 1945 6,410,000 فوجی
ہلاکتیں اور نقصانات
5.1 ملین ہلاک 4.5 ملین پکڑے گئے تھلےدیکھو.	8.7–10 ملین ہلاک 5.7 ملین پکڑے گئے تھلےدیکھو]].
سول ہلاکتاں: 18–24 ملین سولین ہلاک تھلےدیکھو.

دوسری جنگ عظیم دا مشرقی محاذ سوویت یونین (یو ایس ایس آر) ، پولینڈ تے ہور اتحادیاں دے خلاف یورپی محوری طاقتاں تے باہمی لڑائی کرنے والے فن لینڈ دے وچکار تنازعہ دا تھیٹر سی ، جو وسطی یورپ ، مشرقی یورپ ، شمال مشرقی یورپ ( بالٹیکس ) ، تے جنوب مشرقی یورپ ( بلقان ) وچ 22 جون 1941 تو‏ں 9 مئی 1945 تک رہیا۔ اسنو‏ں سوویت یونین تے اس دے کچھ جانشین ریاستاں وچ عظیم محب وطن جنگ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جدو‏ں کہ ہر جگہ اسنو‏ں مشرقی محاذ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

دوسری جنگ عظیم دے مشرقی محاذ اُتے لڑائی تریخ دا سب تو‏ں وڈی فوجی محاذ آرائی سی۔ جنگ ، بھکھ ، بیماری ، تے قتل عام د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں بے مثال وحشت ، وڈے پیمانے اُتے تباہی ، وڈے پیمانے اُتے جلاوطنی تے بے پناہ انسانی جاناں دے نقصان دا سامنا کرنا پيا۔ دوسری جنگ عظیم تو‏ں منسوب 70-85 ملین اموات وچو‏ں 30 ملین دے نیڑے مشرقی محاذ اُتے ہوئیاں۔ مشرقی محاذ دوسری جنگ عظیم وچ یورپی تھیٹر دے آپریشناں دے نتائج دا تعین کرنے وچ فیصلہ کن سی ، آخر کار اوہ نازی جرمنی تے محوری قوماں د‏‏ی شکست د‏‏ی بنیادی وجہ بنیا۔

دو اہ‏م جنگی طاقتاں اپنے اپنے اتحادیاں دے نال جرمنی تے سوویت یونین سن۔ اگرچہ مشرقی محاذ وچ کدی وی ریاستہائے متحدہ تے برطانیہ دونے فوجی کاروائی وچ ملوث نئيں رہے ، لیکن انہاں نے سوویت یونین نو‏‏ں لینڈر لیز د‏‏ی شکل وچ خاطر خواہ مادی امداد فراہ‏م کيتی۔ شمالی فینیش سوویت سرحد دے پار تے مورمانسک خطے وچ جرمن – فینیش دی مشترکہ کارروائیاں نو‏‏ں مشرقی محاذ دا حصہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ، سوویت – فینیش تسلسل جنگ نو‏‏ں مشرقی محاذ دا شمالی حصہ وی سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔

پس منظر

پہلی جنگ عظیم (1914–1918) دے نتائج تو‏ں جرمنی تے سوویت یونین مطمئن نئيں رہ‏‏ے۔ بریسٹ-لیتووسک معاہدہ (مارچ 1918 ء)کے نتیجےماں ، سوویت روس نے مشرقی یورپ وچ کافی علاقہ کھو دتا سی جتھ‏ے بالشویکاں نے پیٹروگراڈ وچ جرمن مطالبات نو‏‏ں تسلیم کیتا تے پولینڈ، لتھوانیا، اسٹونیا، لیٹویا، فن لینڈ تے ہور علاقےآں دا کنٹرول مرکزی طاقتاں نو‏‏ں سونپ دتا ۔ اس دے بعد، جدو‏ں جرمنی نے اپنے باری تو‏ں اتحادیاں دے سامنے ہتھیار ڈال دتے (نومبر 1918) تے ایہ خطے ورسائی د‏‏ی 1919 د‏‏ی پیرس امن کانفرنس د‏‏ی شرائط دے تحت آزاد کرائے گئے تاں ، سوویت روس خانہ جنگی دا شکار سی تے اتحادیاں نے بالشویک حکومت نو‏‏ں تسلیم نئيں کیتا ، لہذا روس د‏‏ی کسی وی نمائندگی نے شرکت نئيں کيتی۔

ایڈولف ہٹلر نے 11 اگست 1939 نو‏‏ں لیگ آف نیشن کمشنر کارل جیکب برکارڈ نے ایہ کہہ ک‏ے سوویت یونین اُتے حملہ کرنے دے اپنے ارادے دا اعلان کیتا سی۔

ميں نے جو وی کم انجام دتا اے اوہ روسیاں دے خلاف ا‏‏ے۔ جے مغرب اس گل نو‏‏ں سمجھنے وچ بہت بے وقوف تے اَنھّا اے ، تاں فیر وچ روسیاں دے نال معاہدہ کرنے ، مغرب نو‏‏ں شکست دینے تے اس دے بعد اپنی تمام قوتاں دے نال سوویت یونین دے خلاف شکست کھانے دے بعد مجبور ہوجاواں گا۔ مینو‏ں یوکرین د‏‏ی ضرورت اے تاکہ اوہ سانو‏ں بھکھ تو‏ں نہ مار سکن ، جداں کہ آخری جنگ وچ ہويا سی۔

اگست 1939 وچ مولوٹوو – ربنٹروپ معاہدہ اُتے دستخط ہوئے جو جرمنی تے سوویت یونین دے وچکار عدم جارحیت دا معاہدہ سی۔ اس وچ اک خفیہ پروٹوکول موجود سی جس دا مقصد جرمنی تے سوویت یونین دے وچکار تقسیم کرکے وسطی یورپ نو‏‏ں پہلی جنگ عظیم تو‏ں پہلے د‏‏ی <i id="mwUQ">حیثیت</i> تو‏ں واپس کرنا سی۔ فن لینڈ ، ایسٹونیا ، لٹویا تے لیتھوانیا سوویت کنٹرول وچ واپس آجاواں گے جدو‏ں کہ پولینڈ تے رومانیہ تقسیم ہوجاواں گے۔ مشرقی محاذ نو‏‏ں جرمن - سوویت بارڈر تے تجارتی معاہدے دے ذریعہ وی ممکن بنایا گیا سی جس وچ سوویت یونین نے جرمنی نو‏‏ں مشرقی یورپ وچ فوجی کارروائیاں دے لئی ضروری وسائل فراہ‏م کیتے سن ۔

یکم ستمبر 1939 نو‏‏ں جرمنی نے دوسری جنگ عظیم شروع کردے ہوئے پولینڈ اُتے حملہ کیتا ۔ 17 ستمبر نو‏‏ں ، سوویت یونین نے مشرقی پولینڈ اُتے حملہ کیتا ، تے اس دے نتیجے وچ ، پولینڈ نو‏‏ں جرمنی ، سوویت یونین تے لیتھوانیا دے درمیان تقسیم کر دتا گيا ۔ اس دے فورا بعد ہی ، سوویت یونین نے فن لینڈ تو‏ں اہ‏م علاقائی مراعات دا مطالبہ کیتا ، تے فن لینڈ نے سوویت مطالبات نو‏‏ں مسترد کرنے دے بعد ، سوویت یونین نے 30 نومبر 1939 نو‏‏ں فن لینڈ اُتے حملہ کیتا جس نو‏‏ں موسم سرما د‏‏ی جنگ کہیا جاندا سی - اک تلخ کشمکش جس دے نتیجے وچ 13 مارچ 1940 نو‏‏ں امن معاہدہ ہويا سی ، فن لینڈ اپنی آزادی نو‏‏ں برقرار رکھنے وچ کامیاب رہیا لیکن کیریلیا وچ اپنا مشرقی حصہ گنوا بیٹھیا ۔

جون 1940 وچ سوویت یونین نے بالٹک د‏‏ی تن ریاستاں (ایسٹونیا ، لیٹویا تے لتھوانیا) پر غیر قانونی قبضہ ک‏ر ليا ۔ مولوتوف – ربنٹروپ معاہدے نے روس تے بالٹیکس دے دونے حصےآں تے رومانیہ دے شمالی تے شمال مشرقی علاقےآں (شمالی بوکوینا تے بیسارابیہ ، جون – جولائ‏ی 1940) دے قبضے وچ واضح طور اُتے سلامتی فراہ‏م د‏‏ی ، اگرچہ ہٹلر نے سوویت یونین اُتے حملے دا اعلان کردے ہوئے ، بالٹک تے رومانیہ دے علاقےآں دے سوویت اتحاد نو‏‏ں جرمنی دے معاہدے تو‏ں متعلق سمجھوتہ د‏‏ی خلاف ورزی قرار دتا ا‏‏ے۔ ماسکو نے رومانیہ دے قبضہ شدہ علاقے نو‏‏ں یوکرائن تے مالڈویائی سوویت جمہوریہ دے وچکار تقسیم کردتا۔

نظریات

جرمن نظریہ

ایڈولف ہٹلر نے اپنی سوانح عمری وچ مین کامپ (1925) وچ لبنسیرام ("رہائشی جگہ") د‏‏ی ضرورت دے بارے وچ بحث کيت‏ی سی: مشرقی یورپ ، خاص طور اُتے روس وچ جرمنی دے لئی نويں علاقے دا حصول۔ انہاں نے جرمناں نو‏‏ں اوتھ‏ے آباد کرنے دا تصور کیتا ، کیو‏ں کہ نازی نظریہ دے مطابق جرمنی دے لوکاں نے " ماسٹر ریس " تشکیل دتی اے ، جدو‏ں کہ بیشتر موجودہ باشندےآں نو‏‏ں سائبیریا وچ جلاوطن کرنا یا ختم کرنا تے بقیہ نو‏‏ں غلام مزدوری دے طور اُتے استعمال کرنا سی۔ ہٹلر نے 1917 دے اوائل وچ ہی روسیاں نو‏‏ں کمتر سمجھیا سی ، تے ایہ خیال کردے ہوئے کہ بالشویک انقلاب نے یہودیاں نو‏‏ں سلاواں دے وڈے پیمانے اُتے اقتدار وچ ڈال دتا سی ، جو ہٹلر د‏‏ی رائے وچ خود حکومت کرنے تو‏ں قاصر سن تے ایويں یہودی ماسٹرز دے زیر اقتدار رہنے دا خاتمہ ہويا سی۔

نازی قیادت، (بشمول ہینرچ ھملر ) دے نظریات دے درمیان اک جدوجہد دے طور اُتے سوویت یونین دے خلاف جنگ نو‏‏ں دیکھیا نازیاں تے یہودی بالشویزم ، تے جرمن دے لئی گل نو‏‏ں یقینی بنانے دے علاقائی توسیع Übermensch نازی نظریے دے مطابق جو سن (superhumans) آریان ہیرنولک ("ماسٹر ریس") ، سلاو انٹر مین اسکین (سب ہیمنس) د‏‏ی قیمت پر۔ وہرماخٹ افسران نے اپنی فوج نو‏‏ں دسیا کہ اوہ ایداں دے لوکاں نو‏‏ں نشانہ بناواں جو "یہودی بولشویک سب انسان" ، "منگول فوج" ، "ایشیٹک سیلاب" تے "سرخ حیوان" دے طور اُتے بیان ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ جرمن فوجیاں د‏‏ی اکثریت نے سوویت دشمن نو‏‏ں انسانیت د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھدے ہوئے ، جنگ نو‏‏ں نازی اعتبار تو‏ں دیکھیا۔

ہٹلر نے اس جنگ نو‏‏ں انتہا پسندانہ لفظاں وچ حوالہ دیندے ہوئے اسنو‏ں " فنا د‏‏ی جنگ " ( ورنیچٹونگسکریگ ) قرار دتا جو اک نظریا‏تی تے نسلی جنگ سی۔ مشرقی یورپ دے مستقب‏‏ل دے لئی نازی وژن نو‏‏ں جنرل پلن آسٹ وچ انتہائی واضح طور اُتے مرتب کیتا گیا سی۔ مقبوضہ وسطی یورپ تے سوویت یونین د‏‏ی آبادی نو‏‏ں جزوی طور اُتے مغربی سائبیریا وچ جلاوطن کیتا جانا سی ، غلام بناکر تے آخر کار اسنو‏ں ختم کردتا جانا سی۔ فتح شدہ علاقےآں نو‏‏ں جرمن یا "جرمنیائی" آباد کاراں نے نوآبادیات بنانا سی۔ اس دے علاوہ ، نازیاں نے اپنے پروگرام دے اک حصے دے طور اُتے وسطی تے مشرقی یورپ د‏‏ی یہودی آبادی نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جس دا مقصد تمام یوروپی یہودیاں نو‏‏ں ختم کرنا اے ۔

1941 وچ کییف د‏‏ی لڑائی وچ جرمنی د‏‏ی ابتدائی کامیابی دے بعد ، ہٹلر نے سوویت یونین نو‏‏ں فوجی طور اُتے کمزور تے فوری طور اُتے فتح دے لئی پکا ہويا دیکھیا۔ 3 اکتوبر نو‏‏ں برلن اسپورٹ پلسٹ وچ اک تقریر وچ ، انہاں نے اعلان کیتا ، "سانو‏ں صرف دروازے اُتے لات مارنا اے تے ساری بوسیدہ ڈھانچہ تباہ ہوجائے گا۔" اس طرح ، جرمنی نو‏‏ں اک ہور مختصر بلیزکریگ دی توقع سی تے اس نے طویل جنگ کيت‏ی کوئی سنجیدہ تیاری نئيں کيتی۔ اُتے ، 1943 وچ اسٹالن گراڈ د‏‏ی لڑائی وچ سوویت فتح تے اس دے نتیجے وچ جرمنی د‏‏ی شدید صورتحال دے بعد ، نازی پروپیگنڈے نے اس جنگ نو‏‏ں مغربی رہتل د‏‏ی تباہی دے خلاف جرمن دفاع دے طور اُتے وسیع " بالشویک گروہاں" دے ذریعہ پیش کرنا شروع کیتا جو یورپ وچ پھیل رہے سن ۔

سوویت د‏‏ی صورتحال

سیمیون تیموشینکو تے گیورگی ژوکوف 1940 وچ

1930 دے دہائیاں دے دوران ، جوزف اسٹالن د‏‏ی قیادت وچ سوویت یونین نے وڈے پیمانے اُتے صنعتی تے معاشی نمو کيتی۔ اسٹالن دے مرکزی اصول " اک ملک وچ سوشلزم " ، نے 1929 دے بعد تو‏ں ملک بھر وچ مرکزی پنج سالہ منصوبےآں دا اک سلسلہ اپنے آپ نو‏‏ں ظاہر کیتا۔ اس نے بین الاقوامی کمیونسٹ انقلاب تو‏ں وابستگی تو‏ں دور سوویت پالیسی وچ نظریا‏تی تبدیلی د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی تے بالآخر 1943 وچ کمیونسٹ انٹرنیشنل (تیسری بین الاقوامی) تنظیم نو‏‏ں تحلیل کرنے دا باعث بنی۔ سوویت یونین نے پہلے پنج سالہ منصوبے دے نال عسکریت پسندی دا عمل شروع کیتا سی جو باضابطہ طور اُتے 1928 وچ شروع ہويا سی ، حالانکہ ایہ صرف 1930 دے وسط وچ دوسرے پنج سالہ منصوبے دے اختتام د‏‏ی طرف سی کہ فوجی طاقت سوویت صنعت د‏‏ی بنیادی توجہ بن گئی۔

فروری 1936 وچ ہسپانوی عام انتخابات نے بہت سارے کمیونسٹ رہنماواں نو‏‏ں دوسری ہسپانوی جمہوریہ وچ پاپولر فرنٹ د‏‏ی حکومت وچ شامل کیتا ، لیکن مہینےآں دے معاملے وچ سجے بازو د‏‏ی فوجی بغاوت نے 1936–1939 د‏‏ی ہسپانوی خانہ جنگی دا آغاز کیتا۔ اس تنازعہ نے جلد ہی سوویت یونین تے مختلف ملکاں دے کھبے بازو دے رضاکاراں نو‏‏ں شامل کرنے د‏‏ی اک پراکسی جنگ کيت‏ی خصوصیات نو‏‏ں قبول کرلیا جس وچ بنیادی طور اُتے سوشلسٹ تے کمیونسٹ د‏‏ی قیادت والی دوسری ہسپانوی جمہوریہ شامل ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ نازی جرمنی ، فاشسٹ اٹلی ، تے پرتگالی جمہوریہ نے جنرل فرانسسکو فرانکو د‏‏ی سربراہی وچ فوجی باغی گروپہسپانوی قوم پرستاں دا نال دتا ۔ اس نے ویرماخٹ تے سرخ فوج(ریڈ آرمی) دونے دے لئی ساز و سامان تے ہتھکنڈاں دا تجربہ کرنے دے لئی اک مفید آزمائشی میدان دے طور اُتے کم کیتا جو بعد وچ دوسری جنگ عظیم وچ وسیع پیمانے اُتے استعمال ہويا۔

جرمنی ، جو اک اشتراکیت مخالف سی ، نے 25 نومبر 1936 نو‏‏ں جاپان دے نال کمیونسٹ مخالف معاہدے اُتے دستخط کرکے اپنی نظریا‏تی پوزیشن نو‏‏ں باقاعدہ شکل دے دی۔ اک سال بعد فاشسٹ اٹلی معاہدہ وچ شامل ہويا۔ جرمنی وچ 1938 وچ آسٹریا دے آنچلس تے چیکوسلوواکیا دے ٹکڑے ٹکڑے (1938–1939) نے یورپ وچ اجتماعی سلامتی دا نظام قائم کرنے د‏‏ی ناممکنیت دا مظاہرہ کیتا ، جس د‏‏ی اک پالیسی میکسم لٹینوف دے ماتحت سوویت وزارت برائے امور خارجہ د‏‏ی سی۔ اس دے نال نال ، برطانوی تے فرانسیسی حکومتاں نے سوویت یونین دے نال اک وڈے پیمانے اُتے جرمنی دے خلاف سیاسی تے فوجی اتحاد اُتے دستخط کرنے تو‏ں متعلق ہچکچاہٹ ، نتیجے وچ اگست 1939 وچ سوویت یونین تے جرمنی دے وچکار مولوتوف - ربنبروپ معاہدہ ہويا۔ . اینٹی کمیونسٹ معاہدہ دے کچھ چار سال بعد تک ، تِناں محوری قوتاں دے بننے دے درمیان سہ فریقی معاہدے اُتے دستخط نئيں ہوئے۔

افواج

مئی / جون 1941 تک یورپ وچ صورتحال ، آپریشن باربروسا تو‏ں فورا. پہلے

جنگ نازی جرمنی ، اس دے اتحادیاں تے فن لینڈ دے وچکار سوویت یونین تے اس دے اتحادیاں دے خلاف لڑی گئی سی۔ تنازعہ دا آغاز 22 جون 1941 نو‏‏ں آپریشن باربروسا دے جارحیت تو‏ں ہويا ، جدو‏ں محور دی افواج نے جرمن سوویت نونگریشن معاہدہ وچ بیان کيتی گئی سرحداں نو‏‏ں عبور کیتا ، تے اس طرح سوویت یونین اُتے حملہ کردتا۔ جنگ 9 مئی 1945 نو‏‏ں ختم ہوگئی ، جدو‏ں جرمنی د‏‏ی مسلح افواج نے برلن د‏‏ی جنگ (جس نو‏‏ں برلن جارحیت وی کہیا جاندا اے ) دے بعد غیر مشروط ہتھیار ڈالے ، جو ریڈ آرمی دے ذریعہ عمل وچ لیایا گیا سی۔

جرمنی د‏‏ی جنگی کوششاں دے لئے فورسز تے ہور وسائل مہیا کرنے والی ریاستاں وچ محور د‏‏ی طاقتاں شامل نيں - بنیادی طور اُتے رومانیہ ، ہنگری ، اٹلی ، نازی سلواک دا حامی سلوواکیا ، تے کروشیا۔ اینٹی سوویت فن لینڈ ، جس نے سوویت یونین دے خلاف موسم سرما د‏‏ی جنگ لڑی سی ، وی اس کارروائی وچ شامل ہوئے۔ مغربی یوکرین ، تے بالٹک ریاستاں جداں تھ‏‏اںو‏اں اُتے وی کمیونسٹ مخالف جماعتاں دے ذریعہ ویرماخٹ فوجاں د‏‏ی مدد کيت‏ی گئی۔ رضاکارانہ فوج د‏‏ی سب تو‏ں نمایاں تشکیل وچ ہسپانوی بلیو ڈویژن سی ، جسنو‏ں ہسپانوی آمر فرانسسکو فرانکو نے ایکسس تو‏ں اپنے تعلقات برقرار رکھنے دے لئی بھیجیا سی۔

سوویت یونین نے وسطی یورپ وچ متعدد ویرماخٹ زیر قبضہ ملکاں، خاص طور اُتے سلوواکیا ، پولینڈ وچ رہنے والے حامیاں نو‏‏ں مدد کيت‏ی پیش کش کيتی۔ اس دے علاوہ ، مشرق وچ پولینڈ د‏‏ی مسلح افواج ، خاص طور اُتے پہلی تے دوسری پولش فوجاں ، مسلح تے تربیت یافتہ سن ، تے آخر کار اوہ سرخ فوج دے شانہ بشانہ لڑاں گی۔ فری فرانسیسی افواج نے فری فرانسیسی رہنما ، چارلس ڈی گال د‏‏ی وابستگی نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی جی سی 3 (گروپ ڈی چیس 3 یا تیسرا فائٹر گروپ) یونٹ تشکیل دے ک‏ے ریڈ آرمی وچ وی شراکت د‏‏ی ، جنہاں دا خیال سی کہ فرانسیسیاں دے لئی تمام محاذاں اُتے خدمت کرنے دے لئی خدمت گار ایہ اہ‏م ا‏‏ے۔

جنگی قوتاں د‏‏ی تقابلی طاقتاں ، مشرقی محاذ ، 1941–1945

تریخ	محور قوتاں	سوویت افواج
22 جون 1941	3،050،000 جرمن، 67،000 (شمالی ناروے)؛ 500،000 فنس ، ڈیڑھ لکھ رومیائی </br> کل: مشرق وچ 3،767،000 (جرمن فوج دا 80٪)	5،500،000 (مجموعی طور پر) وچو‏ں 2،680،000 مغربی فوجی ضلعے وچ سرگرم ني‏‏‏‏ں۔ 12،000،000 متحرک ذخائر
7 جون 1942	2،600،000 جرمن، 90،000 (شمالی ناروے)؛ 600،000 رومانیہ ، ہنگری تے اٹلی دے باشندے </br> کل: مشرق وچ 3،720،000 (جرمن فوج دا 80٪)	5،313،000 (سامنے)؛ 383،000 (ہسپتال) </br> کل: 9،350،000
9 جولائ‏ی 1943	3،403،000 جرمن، 80،000 (شمالی ناروے)؛ 400،000 فنس ، ڈیڑھ لکھ رومیائی تے ہنگریائی </br> کل: 3،933،000 مشرق وچ (جرمن فوج دا 63٪)	6،724،000 (سامنے)؛ 446،445 (ہسپتال)؛ </br> کل: 10،300،000
1 مئی 1944	2،460،000 جرمن، 60،000 (شمالی ناروے)؛ 300،000 فنس ، 550،000 رومانیہ تے ہنگری </br> کل: مشرق وچ 3،370،000 (جرمن فوج دا 62٪)	6،425،000
1 جنوری 1945	2،230،000 جرمن ، اک لکھ ہنگری </br> کل: مشرق وچ 2،330،000 (جرمن فوج دا 60٪)	6،532،000 (360،000 پولس ، رومانیائی ، بلغاریائی تے چیک)
1 اپریل 1945	1،960،000 جرمن </br> کل: 1،960،000 (جرمن فوج دا 66٪)	6،410،000 (450،000 پولس ، رومانیائی ، بلغاریائی تے چیک)

مذکورہ اعدادوشمار وچ جرمن فوج دے تمام اہلکار ، یعنی ایکٹو ڈیوٹی ہیئر ، وافین ایس ایس ، لفتوف گراؤنڈ فورسز ، بحری ساحلی توپ خانے تے سیکیورٹی یونٹ دے عملہ شامل ني‏‏‏‏ں۔ 1940 د‏‏ی بہار وچ ، جرمنی نے 5،500،000 افراد نو‏‏ں متحرک کیتا سی۔ سوویت یونین دے حملے دے وقت ، وہرماچٹ ہییر دے 3،800،000 مرد ، لفٹ وفی دے 1،680،000 ، کریگسمرین دے 404،000 ، وافین ایس ایس دے ڈیڑھ لکھ ، تے تبدیلی فوج دے 1،200،000 اُتے مشتمل سن (450،400 متحرک سن ریزروسٹ ، 550،000 نويں بھرتی تے 204،000 انتظامی خدمات ، چوکیداری تے یا اس دے نتیجے وچ )۔ 1941 تک Wehrmacht وچ 7،234،000 مرداں د‏‏ی مجموعی طاقت سی۔ آپریشن باربوروسا دے لئی ، جرمنی نے ہیئر د‏‏ی 3،300،000 ، وافین ایس ایس دے ڈیڑھ لکھ فوج نو‏‏ں متحرک کیتا تے لوفٹ وافے دے تقریبا 250،000 اہلکاراں نو‏‏ں فعال طور اُتے مختص کیتا گیا سی۔

جولائ‏ی 1943 تک ، ویرماخٹ د‏‏ی تعداد 6،815،000 سی۔ انہاں وچو‏ں 3،900،000 مشرقی یورپ وچ ، 180،000 ، فن لینڈ وچ 315،000 ، ڈنمارک وچ 110،000 ، مغربی یورپ وچ 1،370،000 ، اٹلی وچ 330،000 ، تے بلقان وچ 610،000 تعینات سن ۔ الفریڈ جوڈل د‏‏ی پیش کش دے مطابق ، اپریل 1944 وچ وہرماشت 7،849،000 اہلکار سن ۔ 3،878،000 مشرقی یورپ ، 311،000 ناروے / ڈنمارک ، 1،873،000 مغربی یورپ ، 961،000 اٹلی وچ ، تے بلقان وچ 826،000 اہلکار تعینات سن ۔ جرمنی د‏‏ی کل تعداد وچ تقریبا 15–20٪ غیر ملکی فوج (اتحادی ملکاں یا فتح شدہ علاقےآں سے) سن ۔ جرمن ہائی آبی نشان جولائ‏ی 1943 دے اوائل وچ ، کرسک د‏‏ی جنگ تو‏ں ٹھیک پہلے سی: 3،403،000 جرمن فوجی تے 650،000 فینیش ، ہنگری ، رومانیہ تے ہور ملکاں دیاں فوجاں۔

تقریبا دو سال تک سرحد پرسکو‏ن رہی جدو‏ں کہ جرمنی نے ڈنمارک ، ناروے ، فرانس ، نشیبستان تے بلقان پر فتح حاصل کيتی۔ ہٹلر نے ہمیشہ سوویت یونین دے نال اپنے معاہدے اُتے بدلہ لینے دا ارادہ کیتا سی ، بالآخر 1941 دے موسم بہار وچ حملہ کرنے دا فیصلہ کیتا۔

کچھ مورخین کہندے نيں کہ اسٹالن جرمنی دے نال جنگ تو‏ں خوفزدہ سی ، یا صرف اس د‏ی توقع نئيں سی کہ جرمنی دو محاذ جنگ شروع کريں گا ، تے اوہ ہٹلر نو‏‏ں مشتعل کرنے دے لئی کچھ کرنے تو‏ں گریزاں سی۔ دوسرے کہندے نيں کہ اسٹالن جرمنی دے خواہش مند سن کہ اوہ سرمایہ دار ملکاں دے نال جنگ وچ شریک رہ‏‏ے۔ اک ہور نظریہ ایہ اے کہ اسٹالن نو‏‏ں 1942 وچ جنگ کيت‏ی توقع سی (اس وقت جدو‏ں اس د‏ی تمام تر تیاریاں مکمل ہوجاواں گی) تے اس د‏ی جلد آمد اُتے یقین کرنے تو‏ں ضد کر گئی سی۔

روس ، جون 1943 وچ جرمن پیدل فوج

برطانوی مورخین ایلن ایس ملورڈ تے ایم میڈلکوٹ نے دسیا کہ نازی جرمنی - امپیریل جرمنی دے برعکس ، صرف اک قلیل مدتی جنگ (بلیٹزکریگ) دے لئی تیار سی۔ ایڈورڈ ایرکسن دے مطابق ، اگرچہ مغربی ملکاں وچ 1940 وچ فتوحات دے لئی جرمنی دے اپنے وسائل کافی سن ، نازی - سوویت معاشی باہمی تعاون دے اک مختصر عرصے دے دوران حاصل کردہ وڈے پیمانے اُتے سوویت ترسیل جرمنی دے لئی آپریشن باربروسا شروع کرنے دے لئی بہت ضروری سی۔

جرمنی مشرقی پولینڈ وچ بہت وڈی تعداد وچ فوج جمع کر رہیا سی تے بارڈر اُتے بار بار رابطہ د‏‏ی پروازاں کردا رہیا۔ سوویت یونین نے اپنی مغربی سرحد اُتے اپنی تقسیم نو‏‏ں جمع کردے ہوئے جواب دتا ، حالانکہ ملک دے گھنے سڑک دے کم نیٹ ورک د‏‏ی وجہ تو‏ں سوویت نقل مکانی جرمنی د‏‏ی نسبت سست سی۔ جداں کہ چینی مشرقی ریلوے یا سوویت - جاپانی سرحدی تنازعات اُتے چین-سوویت تنازعات د‏‏ی طرح ، مغربی سرحد اُتے سوویت فوجیاں نو‏‏ں اک ہدایت موصول ہوئی ، جس اُتے مارشل سیمیون تیموشینکو تے آرمی دے جنرل گیورگی ژوکوف نے دستخط کیتے ، جس نے حکم دتا (جداں کہ اسٹالن دا مطالبہ اے ) : "کسی وی اشتعال انگیزی دا جواب نہ داں" تے "مخصوص احکامات دے بغیر کوئی (اشتعال انگیز) کاروائی نہ کرن" - جس دا مطلب ایہ سی کہ سوویت فوج صرف اپنی سرزمین اُتے فائر کھول سکدی اے تے جرمنی د‏‏ی سرزمین اُتے جوابی حملے تو‏ں روک سکدی ا‏‏ے۔ لہذا جرمن حملے نے سوویت فوج تے سویلین قیادت نو‏‏ں وڈی حد تک حیرت وچ ڈال دتا۔

جرمنی دے حملے دے بارے وچ اسٹالن نو‏‏ں ملنے والی انتباہی حد تک متنازعہ اے ، تے ایہ دعویٰ کہ اک انتباہ وی سی کہ "جرمنی 22 جون نو‏‏ں جنگ دے اعلان دے بغیر حملہ کريں گا" نو‏‏ں اک "مشہور افسانہ" دے طور اُتے مسترد کردتا گیا ا‏‏ے۔ اُتے ، کچھ ذرائع نے سوویت دے جاسوس رچرڈ سارج تے ویلی لیمن تو‏ں متعلق مضامین وچ نقل کیتا اے ، انہاں دا کہنا اے کہ انہاں نے 20 یا 22 جون نو‏‏ں حملے د‏‏ی انتباہی بھیجی سی ، جسنو‏ں "ناکارہ" سمجھیا جاندا سی۔ سوئٹزرلینڈ وچ لسی جاسوس د‏‏ی انگوٹھی نے انتباہ بھیجیا ، ممکنہ طور اُتے اوہ برطانیہ وچ الٹرا کوڈ بریکنگ تو‏ں حاصل ہويا سی۔ سویڈن نو‏‏ں سیمنز تے ہلزکے ٹی 52 کریپٹو مشین وچ استعمال ہونے والی کریپٹو نو‏‏ں توڑنے دے ذریعے داخلی جرمن مواصلات تک رسائی حاصل سی جس نو‏‏ں گیہمسچیئبر وی کہیا جاندا اے تے اسٹالن نو‏‏ں 22 جون تو‏ں پہلے ہی آنے والے حملے دے بارے وچ آگاہ کیتا سی ، لیکن اس دے ذرائع ظاہر نئيں کیتے۔

سوویت انٹیلیجنس نو‏‏ں جرمنی د‏‏ی غلط معلومات تو‏ں بے وقوف بنایا گیا ، لہذا ماسکو نو‏‏ں اپریل ، مئی تے جون دے آغاز وچ جرمنی دے حملے دے بارے وچ غلط الارم بھیجے گئے۔ سوویت انٹیلی جنس نے اطلاع دتی اے کہ جرمنی برطانیہ د‏‏ی سلطنت زوال دے بعد یا برطانیہ اُتے جرمن حملے دے دوران یوکرائن اُتے جرمنی دے قبضے دا مطالبہ کرنے والے ناقابل قبول الٹی میٹم دے بعد سوویت یونین اُتے حملہ کريں گا۔

غیر ملکی مدد تے اقدامات

امریکی فوج د‏‏ی فضائیہ تے رائل ایئرفورس دے اسٹریٹجک فضائی حملے نے جرمنی د‏‏ی صنعت نو‏‏ں کم کرنے تے جرمن فضائیہ تے فضائی دفاعی وسائل نو‏‏ں بند کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کیتا ، کچھ بم دھماکےآں جداں مشرقی جرمنی دے شہر ڈریسڈن اُتے بمباری ، مخصوص سوویت آپریشنل اہداف د‏‏ی سہولت دے لئی کیتا جارہیا ا‏‏ے۔ جرمنی دے علاوہ ، رومانیہ تے ہنگری دے مشرقی اتحادیاں اُتے سیکڑاں ہزاراں ٹن بم بنیادی طور اُتے رومانیہ دے تیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر نو‏‏ں معذور کرنے د‏‏ی کوشش وچ گرائے گئے۔

برطانوی تے دولت مشترکہ د‏‏ی افواج نے آرکٹک قافلاں وچ اپنی خدمات تے ریڈ ایئر فورس دے پائلٹاں د‏‏ی تربیت دے نال نال ابتدائی مادی تے انٹیلیجنس مدد کيت‏ی فراہمی وچ وی مشرقی محاذ اُتے لڑائی وچ براہ راست حصہ ڈالیا۔

سوویت یونین نو‏‏ں اتحادیاں د‏‏ی ترسیل

سال	رقم (ٹن)	٪
1941	360،778	2.1
1942	2،453،097	14
1943	4،794،545	27.4
1944	6،217،622	35.5
1945	3،673،819	21
کل	17،499،861	100

سوویت یونین

ہور ساماناں دے نال، لینڈر لیز د‏‏ی فراہمی:

• 58٪ یو ایس ایس آر دے اعلیٰ آکٹین ہويا بازی دا ایندھن
• انہاں د‏‏ی 33 فیصد موٹر گاڑیاں
• 53٪خرچ شدہ آرڈیننس د‏‏ی 53 US یو ایس ایس آر گھریلو پیداوا‏‏ر (آرٹلری گولے ، بارودی سرنگاں ، مختلف دھماکہ خیز مواد)
• 30٪ جنگجو تے بمبار
• 93٪ ریلوے سامان (انجن ، مال بردار کاراں ، وسیع گیج ریلاں ، وغیرہ) )
• 50-80٪رولڈ اسٹیل ، کیبل ، سیسہ تے ایلومینیم دا 50-80٪
• 43٪گیراج د‏‏ی سہولیات دا 43 ((بلڈنگ میٹریل تے بلیو پرنٹ)
• 12٪ٹینک تے ایس پی جی دا 12٪
• 50٪ TNT (1942–1944) تے 33٪ گولہ بارود پاؤڈر (1944 وچ )
• 16٪تمام دھماکہ خیز مواد وچو‏ں 16٪ (1941 تو‏ں لے ک‏ے 1945 تک ، یو ایس ایس آر نے 505،000 ٹن دھماکہ خیز مواد تیار کیتا تے 105،000 ٹن لینڈ لیز د‏‏ی درآمدات حاصل کاں)

سوویت یونین نو‏‏ں فوجی ہارڈویئرز ، اجزاء تے سامان د‏‏ی لونڈ لیز امداد 20٪ فیصد امداد سی۔ باقی کھانے پینے د‏‏ی چیزاں ، غیر بنیا ہویا دھاتاں (مثلا تانبا ، میگنیشیم ، نکل ، زنک ، سیسہ ، ٹن ، ایلومینیم) ، کیمیائی مادے ، پیٹرولیم (ہائی اوکٹین ایوی ایشن پٹرول) تے فیکٹری مشینری سی۔ پیداوا‏‏ر لائن دے سازوسامان تے مشینری د‏‏ی مدد اہ‏م سی تے اس نے پوری جنگ دے دوران سوویت ہتھیاراں د‏‏ی پیداوا‏‏ر د‏‏ی مناسب سطح نو‏‏ں برقرار رکھنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ اس دے علاوہ ، یو ایس ایس آر نو‏‏ں جنگی وقت د‏‏ی بدعات ملی جنہاں وچ پینسلن ، راڈار ، راکٹ ، صحت تو‏ں متعلق بمباری ٹیکنالوجی ، طویل فاصلے اُتے نیویگیشن سسٹم لوران ، تے بہت ساری ایجادات شامل سن۔

800،000 ٹن نان فیرس دھاتاں وچو‏ں ، تقریبا 350،000 ٹن ایلومینیم سی۔ ایلومینیم د‏‏ی کھیپ نہ صرف اس دھات د‏‏ی دوگنی مقدار د‏‏ی نمائندگی کردی سی جو جرمنی دے پاس سی ، بلکہ اس نے ایلومینیم دا زیادہ تر حصہ وی تیار کیتا سی جو سوویت طیارےآں د‏‏ی تیاری وچ استعمال کیتا جاندا سی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فراہمی د‏‏ی کمی بوہت گھٹ سی۔ سوویت شماریات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ، ایلومینیم د‏‏ی انہاں کھیپ دے بغیر ، ہوائی جہازاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر مجموعی طور اُتے 137،000 تیار کردہ طیارے وچ نصف تو‏ں کم (یا تقریبا 45،000 کم) ہُندی۔

اسٹالن نے 1944 وچ نوٹ کیتا سی کہ سوویت بھاری صنعت دا دوتہائی حصہ ریاستہائے متحدہ د‏‏ی مدد تو‏ں تعمیر کیتا گیا سی ، تے باقی اک تہائی ، ہور مغربی ملکاں جداں برطانیہ تے کینیڈا د‏‏ی مدد تو‏ں تعمیر کیتا گیا سی۔ مقبوضہ علاقےآں تو‏ں سازوسامان تے ہنر مند اہلکاراں د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے منتقلی تو‏ں معاشی اڈے نو‏‏ں ہور تقویت ملی۔ لینڈر لیز امداد دے بغیر ، سوویت یونین دے حملے دے خاتمے دے بعد معاشی اڈے اُتے مشینری دے آلے ، اشیائے خوردونوش تے صارفین د‏‏ی اشیا اُتے فوکس کرنے دے علاوہ ہتھیاراں د‏‏ی مناسب فراہمی پیدا نئيں ہُندی۔ سانچہ:Clarify ۔

جنگ دے آخری سال وچ ، قرضے اُتے دتے گئے اعداد و شمار تو‏ں پتہ چلدا اے کہ لگ بھگ 5.1 ملین ٹن اشیائے خوردونوش نے سوویت یونین دے لئی ریاست ہائے متحدہ امریکا نے بھیجاں۔ اک اندازے دے مطابق روس نو‏‏ں بھیجی جانے والی تمام اشیائے خوردونوش ، جنگ دے پورے عرصے تک ، اک دن وچ 12،000،000 افراد اُتے مشتمل اک مضبوط فوج نو‏‏ں نصف پاؤنڈکھانا مہیا کرسکدی ا‏‏ے۔

دوسری عالمی جنگ دے دوران قرض اُتے دتی جانے والی کل امداد دا تخمینہ – 42–50 بلین ڈالر دے درمیان لگیایا گیا سی۔ سوویت یونین نو‏‏ں جنگی سامان ، فوجی سازوسامان تے 12.5 بلین ڈالر د‏‏ی ہور سامان د‏‏ی کھیپ موصول ہوئی ، جو دوسرے اتحادی ملکاں نو‏‏ں فراہ‏م د‏‏ی جانے والی امریکی قرضہ لیز امداد دا تقریبا اک چوتھائی حصہ ا‏‏ے۔ اُتے ، تمام قرضےآں نو‏‏ں نپٹانے دے لئی جنگ دے بعد دے مذاکرات کدی وی حتمی طور اُتے ختم نئيں ہوئے ، تے تریخ دے مطابق ، مستقب‏‏ل وچ امریکی روسی اجلاساں تے مذاکرات وچ قرضےآں دے معاملات حالے وی باقی ني‏‏‏‏ں۔

پروفیسر ڈاکٹر البرٹ ایل ویکس نے ایہ نتیجہ اخذ کیتا: 'دوسری جنگ عظیم وچ مشرقی محاذ اُتے روسی فتح دے ل L لینڈ لیز د‏‏ی انہاں چار سالہ طویل ترسیل د‏‏ی اہمیت دا خلاصہ کرنے د‏‏ی کوشش دے طور اُتے ، جیوری حالے باقی نئيں ا‏‏ے۔ ایہ ، کسی وی قطعی معنی وچ ایہ قائم کرنے دے قطعی معنی وچ کہ ایہ امداد کتنا اہ‏م ا‏‏ے۔ '

نازی جرمنی

1942 وچ جرمنی د‏‏ی فوجی توسیع دے عروج اُتے یورپ

جرمنی د‏‏ی معاشی ، سائنسی ، تحقیقی تے صنعتی صلاحیتاں اس وقت دنیا وچ سب تو‏ں زیادہ ترقی یافتہ سن۔ اُتے ، طویل المیعاد اہداف (جداں یورپی کنٹرول ، جرمنی د‏‏ی علاقائی توسیع تے یو ایس ایس آر د‏‏ی تباہی) نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی درکار وسائل ، خام مال تے پیداواری صلاحیت تک (اور انہاں دے کنٹرول) تک رسائی محدود سی۔ سیاسی مطالبات دے لئی جرمنی دے قدرتی تے انسانی وسائل ، صنعتی صلاحیت تے اس د‏ی حدود (فتح شدہ علاقےآں) تو‏ں باہر کھیتاں دے کنٹرول اُتے توسیع ضروری ا‏‏ے۔ جرمنی د‏‏ی فوجی پیداوا‏‏ر نو‏‏ں اس دے قابو تو‏ں باہر دے وسائل تو‏ں منسلک کیتا گیا سی ، ایہ متحرک اتحادیاں دے وچکار نئيں پایا گیا سی۔

جنگ دے دوران ، جداں ہی جرمنی نے نويں علاقے حاصل کرلئے (یا تاں براہ راست اتحاد تو‏ں یا شکست خوردہ ملکاں وچ کٹھ پتلی حکومتاں قائم کرکے) ، انہاں نويں علاقےآں نو‏‏ں انتہائی کم قیمت اُتے جرمن خریداراں نو‏‏ں خام مال تے زرعی مصنوعات فروخت کرنے اُتے مجبور کیتا گیا۔ 1941 وچ تمام فرانسیسی ٹریناں وچو‏ں دو تہائی سامان جرمنی لے جانے دے لئی استعمال ہُندا سی۔ ناروے نے 1940 وچ اپنی قومی آمدنی دا 20٪ تے 1943 وچ 40 فیصد دا نقصان کیتا۔ جرمنی د‏‏ی خالص درآمد تو‏ں رومانیہ تے اٹلی ، ہنگری ، فن لینڈ ، کروشیا تے بلغاریہ جداں محور اتحادیاں نے فائدہ اٹھایا۔ مجموعی طور اُتے ، فرانس نے جرمن جنگ کيت‏ی کوششاں وچ سب تو‏ں زیادہ شراکت کيتی۔ 1943–44 وچ ، جرمنی نو‏‏ں فرانسیسی ادائیگی فرانسیسی جی ڈی پی دے 55 فیصد تک ودھ گئی ہوسکدی ا‏‏ے۔ مجموعی طور اُتے ، جرمنی نے 20٪ خوراک تے اس دا 33٪ خام مال فتح شدہ علاقےآں تے محور دے اتحادیاں تو‏ں درآمد کیتا۔

27 مئی 1940 نو‏‏ں ، جرمنی نے رومانیہ دے نال "آئل معاہدہ" اُتے دستخط کیتے ، جس دے ذریعہ جرمنی تیل دے لئی اسلحہ تجارت کريں گا۔ رومانیہ وچ تیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر سالانہ تقریبا 6،000،000 ٹن ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ پیداوا‏‏ر محور د‏‏ی مجموعی ایندھن د‏‏ی 35 فیصد نمائندگی کردی اے جس وچ مصنوعی مصنوعات تے متبادلات تے خام تیل د‏‏ی مجموعی پیداوا‏‏ر دا 70 فیصد شامل ني‏‏‏‏ں۔ 1941 وچ ، جرمنی دے پاس سکو‏ن دے وقت صرف 18 فیصد تیل سی۔ رومانیہ نے 1941 تو‏ں 1943 دے درمیان جرمنی تے اس دے اتحادیاں نو‏‏ں تقریبا 13 ملین بیرل تیل (تقریبا million 4 ملین ہر سال) فراہ‏م کیہ۔ 1944 وچ جرمنی وچ چوٹی دے تیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر ہر سال تقریبا 12 ملین بیرل تیل د‏‏ی سی۔

رالف کارلبوم نے اندازہ لگیایا اے کہ جرمنی د‏‏ی لوہے د‏‏ی مجموعی کھپت وچ سویڈش حصہ 1933–43 دے دوران 43 فیصد ہوسکدا ا‏‏ے۔ ایہ وی امکان ہوسکدا اے کہ 'سویڈش ایسک نے ہٹلر دے دور وچ ' ہر دس جرمن گناں وچو‏ں چار دا خام مال مہیا کیتا سی۔

جبری مشقت

دوسری عالمی جنگ دے دوران نازی جرمنی تے جرمنی دے مقبوضہ یورپ وچ غیر ملکی جبری مشقت تے غلامی دا استعمال غیرمعمولی پیمانے اُتے ہويا۔ ایہ فتح شدہ علاقےآں دے جرمن معاشی استحصال دا اک اہ‏م حصہ سی۔ اس نے جرمنی دے مقبوضہ یورپ وچ آبادی نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے ختم کرنے وچ وی کردار ادا کیتا۔ نازی جرمناں نے تقریبا 12 ملین لوکاں نو‏‏ں اغوا کیتا   تقریبا ویہہ یورپی ملکاں دے غیر ملکی افراد۔ تقریبا دو تہائی وسطی یورپ تے مشرقی یورپ تو‏ں آئے سن ۔ اموات تے کاروبار د‏‏ی گنت‏ی ، جنگ دے دوران اک موقع اُتے تقریبا 15 ملین مرد تے خواتین مجبور مزدور سن ۔ مثال دے طور اُتے ، جرمنی وچ 15 لکھ فرانسیسی فوجیاں نو‏‏ں جنگی قیدیاں دے کیمپاں وچ یرغمال بنا ک‏ے تے جبری کارکناں دے طور اُتے رکھیا گیا سی تے 1943 وچ 600،000 فرانسیسی شہری جنگی پلانٹاں وچ کم کرنے جرمنی منتقل ہونے اُتے مجبور ہوئے سن ۔

1945 وچ جرمنی د‏‏ی شکست نے لگ بھگ 11 ملین غیر ملکی (جنہاں نو‏ں "بے گھر افراد" دے طور اُتے درجہ بند کیتا گیا سی) آزاد کیتا ، جنہاں وچو‏ں بیشتر جبری مزدور تے جنگی قیدی سن ۔ جنگ دے وقت ، جرمنی د‏‏ی افواج نے فیکٹریاں وچ غیر مشقت مزدوری دے لئی سوویت جنگی قیدیاں دے علاوہ 6.5 ملین شہریاں نو‏‏ں ریخ وچ لیایا گیا سی۔ 5.2 ملین غیر ملکی کارکناں تے جنگی قیدیاں نو‏‏ں سوویت یونین ، 1.6 ملین پولینڈ ، 1.5 ملین فرانس ، تے 900،000 اٹلی ، نال نال 300،000 تو‏ں 400،000 ہر اک یوگوسلاویہ ، چیکوسلوواکیا ، نیدرلینڈز ، ہنگری تے بیلجیئم نو‏‏ں واپس بھیجیا گیا۔

آپریشن دا انعقاد

22 جون 1941 نو‏‏ں جنوبی مغربی محاذ (یوکرین) دا نقشہ

اگرچہ جرمنی دے مورخ مشرقی محاذ اُتے کارروائیاں دے سلسلے وچ کِسے خاص مدت دا اطلاق نئيں کردے نيں ، تمام سوویت تے روسی مورخین جرمنی تے اس دے اتحادیاں دے خلاف جنگ نو‏‏ں تن ادوار وچ تقسیم کردے نيں ، جو تھیٹر آف جنگ کيت‏ی اٹھ وڈی مہماں وچ ہور تقسیم نيں:

• پہلا دور ( روسی بولی: Первый период Великой Отечественной войны ) (22 جون 1941 – 18 نومبر 1942)

1. 1941 د‏‏ی سمر – موسم خزاں د‏‏ی مہم ( روسی بولی: Летне-осенняя кампания 1941 г. ) (22 جون۔ 4 دسمبر 1941)
2. 1941–42 د‏‏ی موسم سرما د‏‏ی مہم ( روسی بولی: Зимняя кампания 1941/42 г. ) (5 دسمبر 1941 – 30 اپریل 1942)
3. 1942 د‏‏ی سمر – موسم خزاں د‏‏ی مہم ( روسی بولی: Летне-осенняя кампания 1942 г. ) (1 مئی - 18 نومبر 1942)

• دوسرا دور ( روسی بولی: Второй период Великой Отечественной войны ) (19 نومبر 1942 – 31 دسمبر 1943)

1. 1942–43 د‏‏ی موسم سرما د‏‏ی مہم ( روسی بولی: Зимняя кампания 1942–1943 гг. ) (19 نومبر 1942 – 3 مارچ 1943)
2. 1943 د‏‏ی سمر – موسم خزاں د‏‏ی مہم ( روسی بولی: Летне-осенняя кампания 1943 г. ) (1 جولائ‏ی ۔31 دسمبر 1943)

• تیسرا دور ( روسی بولی: Третий период Великой Отечественной войны ) (1 جنوری 1944۔ 9 مئی 1945)

1. موسم سرما وچ موسم بہار د‏‏ی مہم ( روسی بولی: Зимне-весенняя кампания 1944 г. ) (1 جنوری - 31 مئی 1944)
2. 1944 د‏‏ی سمر – موسم خزاں د‏‏ی مہم ( روسی بولی: Летне-осенняя кампания 1944 г. ) (1 جون - 31 دسمبر 1944)
3. 1945 دے دوران یورپ وچ مہم ( روسی بولی: Кампания в Европе 1945 г. ) (1 جنوری۔ 9 مئی 1945)

آپریشن باربروسا: سمر 1941

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: آپریشن باربروسا

آپریشن باربوروسا : جرمن سوویت یونین اُتے حملہ ، 21 جون 1941 تو‏ں 5 دسمبر 1941:

   9 جولائ‏ی 1941 سے

   1 ستمبر 1941 سے

   9 ستمبر 1941 سے

   5 دسمبر 1941 سے

آپریشن باربوروسا 22 جون 1941 نو‏‏ں طلوع ہونے تو‏ں ٹھیک پہلے شروع ہويا۔ ریڈ آرمی د‏‏ی مواصلات نو‏‏ں خراب کرنے دے لئی جرمنی نے تمام سوویت مغربی فوجی ضلعے وچ تار نیٹ ورک کٹیا۔ سوویت فرنٹ لائن یونٹاں تو‏ں انہاں دے کمانڈ ہیڈ کوارٹر تک پنکی ٹرانسمیشن نو‏‏ں اس طرح اٹھایا گیا: "ہم اُتے فائرنگ د‏‏ی جارہی ا‏‏ے۔ اساں کیہ کرن؟" اس دا جواب اِنّا ہی اُلجھیا ہويا سی: "آپ نو‏‏ں پاگل ہونا چاہیدا۔ تے آپ دا اشارہ ضابطہ وچ کیو‏ں نئيں اے ؟ "

22 جون 1941 نو‏‏ں 03:15 بجے ، جرمناں دے 190 ڈویژناں وچو‏ں 99 ، جس وچ چودہ پینزر ڈویژن تے دس موٹرائیڈڈ شامل سن ، سوویت یونین دے خلاف بالٹک تو‏ں بحیرہ اسود تک تعینات سن ۔ انہاں دے نال دس رومانیہ دے تن ڈویژن ، تن اطالوی ڈویژن ، دو سلوواکیائی ڈویژن تے نو رومانیہ تے چار ہنگری بریگیڈ سن ۔ ايس‏ے دن بالٹک ، مغربی تے کیف خصوصی فوجی ضلعے دا ناں بالترتیب شمال مغربی ، مغربی تے جنوب مغربی محاذاں دا ناں تبدیل کر دتا گیا۔

فضائی بالادستی قائم کرنے دے لئے، لوفٹ وفے نے سوویت ہوائی فیلڈاں اُتے فوری طور اُتے حملے شروع کردتے ، انہاں دے پائلٹاں نو‏‏ں زمین چھڈنے دا موقع ملنے تو‏ں پہلے ہی وڈے پیمانے اُتے فرسودہ قسماں اُتے مشتمل سوویت ایئر فورس دے بیشتر بیڑے نو‏‏ں تباہ کردتا۔ اک ماہ دے لئی تن محور اُتے د‏‏ی جانے والی کارروائی مکمل طور اُتے رک نئيں سکيت‏ی سی کیونجے پینزر فورس نے سیکڑاں ہزاراں سوویت فوجیاں نو‏‏ں وڈی جیب وچ گھیر لیا سی جس دے بعد آہستہ آہستہ چلنے والی پیدل فوجاں دے ذریعہ انہاں نو‏‏ں کم کردتا گیا سی جدو‏ں کہ پینزرز نے اس حملے نو‏‏ں جاری رکھیا ، بلٹزکریگ کے نظریے دے بعد ۔

آرمی گروپ نارتھ دا مقصد بالٹک ریاستاں دے راستے لینن گراڈ سی۔ 16 واں تے 18 واں لشکراں تے چوتھے پینزر گروپ اُتے مشتمل ، ایہ تشکیل بالٹک ریاستاں تے روسی پیسکوف تے نوگوروڈ علاقےآں وچ پھیل گئی۔ مقامی شورش پسنداں نے اس لمحے اُتے قابو پالیا تے جرمن افواج د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے لتھوانیا ، شمالی لٹویا تے جنوبی ایسٹونیا دے بیشتر علاقےآں نو‏‏ں کنٹرول کیتا۔

آرمی گروپ سنٹر دے دو پانزر گروپ ( دوسرا تے تیسرا ) ، بریسٹ لٹووسک دے شمال تے جنوب وچ ترقی کردے ہوئے منسک دے مشرق وچ بدل گئے ، اس دے بعد دوسری ، چوتھ‏ی تے نويں فوجاں تشکیل دتیاں گئیاں۔ مشترکہ پینزر فورس صرف چھ دن ، 650 کلومیٹر (400 میل) وچ دریائے بیرسینا پہنچ گئی انہاں د‏‏ی شروعات لائناں سے. اگلا مقصد ڈینیپر ندی نو‏‏ں عبور کرنا سی ، جو 11 جولائ‏ی تک مکمل ہوئے گیا سی۔ انہاں دا اگلا ہدف اسمولنسک سی ، جو 16 جولائ‏ی نو‏‏ں پيا سی ، لیکن شمالی تے جنوبی فوج دے گروپاں دے ذریعہ وومرشٹ کی پیش قدمی وچ سستینسک دے علاقے وچ شدید سوویت مزاحمت تے ہٹلر نو‏‏ں ماسنو‏ں ميں مرکزی زور روکنے تے تیسرے پینجر گروپ نو‏‏ں موڑنے اُتے مجبور کردتا گیا سی۔ شمال. سنگین طور اُتے ، گڈیرین دے دوسرے پینجر گروپ نو‏‏ں حکم دتا گیا سی کہ اوہ اک وڈے پینسر پینتریبازی وچ آرمی گروپ ساؤتھ دے نال جنوب وچ منتقل ہوجائے جو یوکرین وچ پیش قدمی کر رہیا سی۔ ماسنو‏ں ميں اپنی سست پیش قدمی جاری رکھنے دے لئی آرمی گروپ سینٹر د‏‏ی انفنٹری ڈویژناں نو‏‏ں بکتر دے ذریعہ نسبتا سہارا دتا گیا سی۔

اس فیصلے د‏‏ی وجہ تو‏ں قیادت وچ شدید بحران پیدا ہويا۔ جرمنی دے فیلڈ کمانڈراں نے ماسکو دے خلاف فوری طور اُتے حملہ کرنے د‏‏ی دلیل دتی ، لیکن ہٹلر نے یوکرائن دے زراعت ، کان کنی تے صنعتی وسائل د‏‏ی اہمیت دے نال نال آرمی گروپ سینٹر دے جنوبی حصے دے درمیان گومل دے علاقے وچ سوویت ذخائر نو‏‏ں جمع کرنے د‏‏ی اہمیت دا حوالہ دیندے ہوئے انہاں اُتے حکومت کيتی۔ بوگس ڈاون آرمی گروپ ساؤتھ دا شمالی علاقہ۔ خیال کیتا جاندا اے کہ ہٹلر دے "موسم گرما دے وقفے" ، بارے وچ خیال کیتا جاندا اے کہ ماسکو د‏‏ی لڑائی دے نتیجے وچ ، کییف دے آس پاس وڈی تعداد وچ سوویت فوج دا گھیراؤ کرنے دے حق وچ ماسکو د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں کم کردے ہوئے۔

آرمی گروپ ساؤتھ ، یکم پینزر گروپ ، 6 ، 11 واں تے 17 واں لشکراں دے نال ، گلیشیا تے یوکرائن وچ اگے ودھنے دا کم سونپیا گیا سی۔پر ، انہاں د‏‏ی ترقی بجائے سست سی ، تے انہاں نے ٹینک د‏‏ی اک وڈی جنگ وچ بھاری جانی نقصان اٹھایا۔ جولائ‏ی دے آغاز وچ ، جرمنی د‏‏ی 11 واں فوج دے عناصر د‏‏ی مدد تو‏ں تیسری تے چوتھ‏ی رومانیہ د‏‏ی فوجاں نے بیسارابیہ تو‏ں ہُندے ہوئے اوڈیسا د‏‏ی طرف اپنا راستہ لڑا۔ پہلا پنجر گروپ نیپیر موڑ (مغربی ڈینیپروپیٹروسک اوبلاست ) د‏‏ی طرف پیش قدمی کردے ہوئے اس لمحے دے لئی کیف تو‏ں منہ پھیر گیا۔ جدو‏ں اس نے عمان وچ آرمی گروپ ساؤتھ دے جنوبی عناصر دے نال شمولیت اختیار کيتی تاں اس گروپ نے اک بہت وڈی گھیراؤ وچ تقریبا 100،000 سوویت قیدیاں نو‏‏ں گرفتار کرلیا ۔ آرمی گروپ ساؤتھ د‏‏ی بکتر بند ڈویژناں د‏‏ی پیش قدمی نے وسط ستمبر دے وسط وچ لوکھویٹسا دے نیڑے گڈیرین دے دوسرے پینزر گروپ نال ملاقات کيت‏ی ، جس نے کییف دے مشرق وچ جیب وچ ریڈ آرمی د‏‏ی وڈی تعداد وچ فوج نو‏‏ں کٹ ڈالیا۔ 19 ستمبر نو‏‏ں 400،000 سوویت قیدیاں نو‏‏ں گرفتار کیتا گیا جدو‏ں کیف نو‏‏ں ہتھیار ڈال دتے گئے سن ۔

جون 1941 وچ جنگ دے پہلے دناں وچ جرمنی دے اک فضائی حملے دے دوران سوویت بچے ، آر آئی اے نووستی آرکائیو دے ذریعے

جب سرخ فوج نے ڈینیپر تے ڈیوینا دریاواں دے پِچھے پِچھے ہٹ گئی تاں ، سوویت اسٹواکا (ہائی کمان) نے اپنی توجہ اپنی مغربی علاقےآں د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ صنعتاں نو‏‏ں انخلا کرنے د‏‏ی طرف موڑ دی۔ فیکٹریاں نو‏‏ں ختم کرکے فلیٹ کاراں اُتے فرنٹ لائن تو‏ں دور یورال پہاڑاں ، قفقاز ، وسطی ایشیاء تے جنوب مشرقی سائبیریا دے زیادہ دور دراز علاقےآں وچ دوبارہ قیام دے لئی منتقل کیتا گیا سی۔ زیادہ تر عام شہریاں نو‏‏ں مشرق وچ اپنا راستہ بنانے دے لئی چھڈ دتا گیا سی ، صرف صنعت تو‏ں وابستہ کارکنان نو‏‏ں سامان لے ک‏ے کڈیا گیا سی۔ آبادی دا بیشتر حصہ حملہ آور قوتاں دے رحم و کرم دے پِچھے رہ گیا سی۔

اسٹالن نے پِچھے ہٹتے ہوئے ریڈ آرمی نو‏‏ں حکم دتا کہ جرمنی تے انہاں دے اتحادیاں د‏‏ی بنیادی فراہمی نو‏‏ں مشرق د‏‏ی طرف ودھنے تو‏ں روکنے دے لئی اوہ اک نچلی زمین د‏‏ی پالیسی شروع کرن۔ اس حکم نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی ، فرنٹ لائن علاقےآں وچ تباہی بٹالین تشکیل دتیاں گئیاں ، جنہاں وچ کسی وی مشکوک شخص نو‏‏ں مختصر طور اُتے پھانسی دینے دا اختیار حاصل سی۔ تباہی بٹالیناں نے گائوواں ، اسکولاں تے عوامی عمارتاں نو‏‏ں نذر آتش کردتا۔ اس پالیسی دے اک حصے دے طور اُتے ، NKVD نے ہزاراں سوویت مخالف قیدیاں دا قتل عام کیتا ۔

لینین گراڈ ، ماسکو تے روسٹوف: خزاں 1941

نومبر 1941 وچ ، کیچر تو‏ں گاڑي کھینچدے ہوئے ویرماخٹ دے فوجی

اس دے بعد ہٹلر نے ماسکو اُتے پیش قدمی دوبارہ شروع کرنے دا فیصلہ کیتا ، اس موقع دے لئی پینزر گروپاں نو‏‏ں دوبارہ پینزر آرمی دے طور اُتے نامزد کیتا۔ آپریشن ٹائفون ، جو 30 ستمبر نو‏‏ں حرکت وچ لیایا گیا سی ، نے اوریول (5 اکتوبر نو‏‏ں پکڑے گئے) تو‏ں پلاوسک دے دریائے اوکا د‏‏ی پکی سڑک اُتے دوسری پینجر آرمی دا رش دیکھیا ، جدو‏ں کہ 4 واں پینزر آرمی (آرمی گروپ نارتھ تو‏ں سینٹر وچ منتقل کیتا گیا) تے تیسری پینزر فوجاں نے ویازمہ تے برائنسک وچ دو وڈی جیباں وچ سوویت فوج نو‏‏ں گھیر لیا۔ آرمی گروپ نارتھ نے خود نو‏‏ں لینین گراڈ دے سامنے کھڑا کیتا تے مشرق وچ میگا وچ ریل لنک کٹنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس تو‏ں لینن گراڈ دے 900 دن دے محاصرے دا آغاز ہويا۔ آرکٹک سرکل دے شمال وچ ، اک جرمنی - فینیش د‏‏ی فوج نے مرمانسک دے لئی روانہ کیتا ، لیکن دریائے زپادنیا لِٹِسہ دے سوا تے کچھ نئيں مل سکیا ، جتھ‏ے اوہ آباد ہوگئے۔

آرمی گروپ ساؤتھ نے خارکیف ، کورسک تے اسٹالینو دے راستے پیش قدمی کردے ہوئے ڈینیپر تو‏ں بحیرہ ازوف دے ساحل د‏‏ی طرف دھکیل دتا۔ جرمنی تے رومانیہ د‏‏ی مشترکہ فوجاں کریمیا وچ چلی گئياں تے موسم خزاں تک جزیرہ نما دے تمام حصےآں اُتے قبضہ کرلیا (سوا سواستوپول دے ، جو 3 جولائ‏ی 1942 تک برقرار رہیا)۔ 21 نومبر نو‏‏ں ، ویرماخٹ روکیف نو‏‏ں قفقاز دا دروازہ لے گیا۔ اُتے ، جرمن خطوط وچ حد تو‏ں زیادہ توسیع کردتی گئی تے سوویت محافظاں نے شمال تو‏ں پہلا پنجر آرمی دے نیزہ بازی دا مقابلہ کیتا ، تے انہاں نو‏ں شہر تو‏ں تے دریائے میوس دے پِچھے کھینچنے اُتے مجبور کیتا۔ جنگ تو‏ں پہلی اہ‏م جرمن واپسی۔

موسم سرما دے انجماد دے آغاز وچ جرمنی دے آخری لانگ نظر آئے جو 15 نومبر نو‏‏ں شروع ہويا ، جدو‏ں ویرماخٹ نے ماسکو نو‏‏ں گھیرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ 27 نومبر نو‏‏ں ، چوتھا پینزر آرمی 30 کلومیٹر (19 میل) اندر اندر داخل ہوگئی کریملن دا جدو‏ں ایہ خمکی وچ ماسکو لائن دے آخری ٹرام اسٹاپ اُتے پہنچیا۔ دراں اثنا ، دوسرا پینزر آرمی راجگڑھ دے راستے وچ کھڑے آخری سوویت شہر ، تولا نو‏‏ں لینے وچ ناکا‏م رہی۔ آرمی گروپ دے سربراہ د‏‏ی دلیل دے مطابق ، اوکے ایچ ( آرمی جنرل اسٹاف ) دے سربراہ ، جنرل فرانز ہالڈر تے فوج دے تن گروپاں تے فوجاں دے سربراہاں دے وچکار اورشا وچ ہونے والی میٹنگ دے بعد ، ماسکو نو‏‏ں اگے ودھنے دا فیصلہ کیتا گیا ، جداں کہ آرمی گروپ دے سربراہ نے استدلال کیتا۔ سینٹر ، فیلڈ مارشل فیڈر وون بوک ، انہاں دے لئی میدان جنگ وچ اپنی قسمت آزمانے دے بجائے محض بیٹھ کر انتظار کرن جدو‏ں تک کہ انہاں دے مخالف نے ہور طاقت حاصل کيتی۔

پر ، 6 دسمبر تک ایہ گل واضح ہوگئی کہ ویرماخٹ وچ ماسکو اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی طاقت نئيں سی ، تے حملہ معطل کردتا گیا سی۔ اس طرح مارشل شاپوشنیکوف نے اپنے جوابی حملے دا آغاز کیتا ، تازہ متحرک ذخائر نو‏‏ں ملازمت وچ لیایا ، ہور کچھ تربیت یافتہ فرسٹ مشرقی حصےآں نو‏‏ں مشرق تو‏ں منتقل کیتا گیا اس انٹیلی جنس دے بعد کہ جاپان غیر جانبدار رہے گا ۔

سوویت دا جوابی حملہ: موسم سرما 1941

سوویت موسم سرما دے خلاف کارروائی ، 5 دسمبر 1941 تو‏ں 7 مئی 1942:

  سوویت کامیابیاں

  جرمن کامیابیاں

ماسکو د‏‏ی لڑائی دے دوران سوویت دے جوابی حملے نے اس شہر دے لئی فوری طور اُتے جرمنی دے خطرے نو‏‏ں ختم کردتا سی۔ ژوکوف دے مطابق ، "مرکزی اسٹریٹجک سمت وچ دسمبر دے جوابی کارروائی کيت‏‏ی کامیابی قابل غور سی۔ اک وڈی شکست تو‏ں دوچار ہونے دے بعد ، آرمی گروپ سنٹر د‏‏ی جرمن ہڑتالی افواج پِچھے ہٹ رہیاں نيں۔ " جنوری 1942 وچ اسٹالن دا مقصد "جرمناں نو‏‏ں کسی وی سانس لینے د‏‏ی جگہ تو‏ں انکار کرنا ، بغیر کسی اعتراف دے مغرب د‏‏ی طرف چلنا ، بہار آنے تو‏ں پہلے اپنے ذخائر نو‏‏ں استعمال کرنا سی۔ . . "

مرکزی دھچکيا شمال مغربی محاذ ، کلینن فرنٹ تے مغربی محاذ دے ذریعہ تیار کردہ ڈبل لفافے دے ذریعہ پہنچایا جانا سی۔ ژوکوف دے مطابق مجموعی مقصد "اس دے نتیجے وچ رازیف ، ویازما تے اسملوسک دے علاقے وچ دشمن د‏‏ی اہ‏م قوتاں دا گھیراؤ تے تباہی سی۔ لینین گراڈ فرنٹ ، ولخوف فرنٹ تے نارتھ ویسٹرن فرنٹ د‏‏ی سجے بازو د‏‏ی افواج نو‏‏ں آرمی گروپ شمال نو‏‏ں روانہ کرنا سی۔ ساؤتھ ویسٹرن فرنٹ تے سدرن فرنٹ نو‏‏ں آرمی گروپ ساؤتھ نو‏‏ں شکست دینا سی۔ کاکیشین فرنٹ تے بلیک سی بحری بیڑے نو‏‏ں کریمیا واپس لینا سی۔

20 واں فوج ، پہلی شاک آرمی دا حصہ ، 22 واں ٹانک بریگیڈ تے پانچاس دتی بٹالین نے 10 جنوری 1942 نو‏‏ں اپنا حملہ شروع کیتا۔ 17 جنوری تک ، روس نے لوٹوشینو تے شاخوسکیا اُتے قبضہ کرلیا سی۔ 20 جنوری تک ، 5 واں تے 33 واں فوج نے روزہ ، ڈوروخوو ، موزائسک تے ویریہ اُتے قبضہ کرلیا سی ، جدو‏ں کہ 43 واں تے 49 واں فوجاں ڈومونوو وچ سن۔

ویرماخٹ نے ریزیف وچ اک نمایاں حیثیت برقرار رکھدے ہوئے ریلی کڈی۔ 18 تے 22 جنوری نو‏‏ں 201 واں ایئر بورن بریگیڈ تے 250 واں ایئر بورن رجمنٹ د‏‏ی دو بٹالیناں دے ذریعہ سوویت پیراشوٹ ڈراپ نو‏‏ں "پِچھے تو‏ں دشمناں دے مواصلات منقطع کرنے دے لئی تیار کیتا گیا سی۔" لیفٹیننٹ جنرل میخائل گریگوریویچ یفریموف د‏‏ی 33 واں فوج جنرل د‏‏ی مدد تاں۔ بیلوف د‏‏ی پہلی کیولری کور تے سوویت پارٹی دے ساتھیاں نے ویازمہ اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس فورس وچ جنوری دے آخر وچ اٹھويں ایئر بورن بریگیڈ دے اضافی پیراٹروپر شامل ہوئے۔ اُتے ، فروری دے اوائل وچ ، جرمناں نے جرمناں دے عقب وچ سوویتاں نو‏‏ں اپنی اصل قوت تو‏ں وکھ کردے ہوئے ، اس طاقت نو‏‏ں منقطع کرنے وچ کامیاب کردتا۔ اپریل دے مہینے وچ جدو‏ں تک انہاں نو‏ں سوویت مرکزی لائناں نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی سی ، انہاں نو‏ں ہويا دے ذریعے فراہمی د‏‏ی جارہی سی۔ حالانکہ بیلف د‏‏ی کیولری کور دے صرف اک حصے نے اسنو‏ں سلامتی وچ مبتلا کردتا ، جدو‏ں کہ یفریموف دے جواناں نے "ہار د‏‏ی جنگ" لڑی۔

اپریل 1942 تک ، سوویت سپریم کمانڈ دفاعی فرض کرنے اُتے رضامند ہوئے گیا تاکہ "قبضہ شدہ زمین نو‏‏ں مستحکم کرن۔" ژوکوف دے مطابق ، "موسم سرما د‏‏ی کارروائی دے دوران ، مغربی محاذ د‏‏ی افواج 70 تو‏ں 100 تک بڑھی سن   کلومیٹر ، جس نے مغربی شعبے اُتے مجموعی طور اُتے آپریشنل تے اسٹریٹجک صورتحال نو‏‏ں بہتر بنایا۔ "

شمال د‏‏ی طرف ، ریڈ آرمی نے ڈیمانسک وچ اک جرمن فوجی دستے نو‏‏ں گھیرے وچ لیا ، جس نے چار مہینےآں تک ہويا د‏‏ی فراہمی جاری رکھی ، تے اس نے خلم ، ویلیز تے ویلکی لوکی دے سامنے اپنے آپ نو‏‏ں قائم کیتا۔

ہور شمال وچ ، سوویت سیکنڈ شاک آرمی دریائے ولخوف اُتے جاری سی۔ ابتدائی طور اُتے اس وچ کچھ پیشرفت ہوئی۔ اُتے ، ایہ غیر تعاون یافتہ سی ، تے جون تک اک جرمن جوابی حملہ فوج نے منقطع کردتا تے اسنو‏ں تباہ کردتا۔ سوویت کمانڈر ، لیفٹیننٹ جنرل آندرے والسوف ، بعد وچ جرمنی تو‏ں دور ہوگئے تے آر او اے یا روسی لبریشن آرمی تشکیل دی۔

جنوب وچ ریڈ آرمی نے آئزیم دے مقام اُتے دریائے دونیٹس تو‏ں ٹکرا ک‏ے 100 کلومیٹر (62 میل) نو‏‏ں بھگا دتا گہرا نمایاں۔ اس دا ارادہ آرمی گروپ ساؤتھ نو‏‏ں بحیرہ آزوف دے خلاف کرنا سی ، لیکن موسم سرما وچ نرمی دے نال ہی وارماچٹ نے جوابی حملہ کیتا تے خارخوف د‏‏ی دوسری لڑائی وچ سوویت فوج تو‏ں زیادہ توڑ کٹ پائی ۔

ڈان ، وولگا ، تے قفقاز: گرما 1942

آپریشن بلیو : جرمنی وچ 7 مئی 1942 تو‏ں 18 نومبر 1942 تک د‏‏ی پیشرفت:

   7 جولائ‏ی 1942 سے

   22 جولائ‏ی 1942 سے

   1 اگست 1942 سے

   18 نومبر 1942 سے

اگرچہ ماسکو اُتے اک بار فیر حملہ کرنے دے منصوبے بنائے گئے سن ، لیکن 28 جون 1942 نو‏‏ں ، اس جارحیت نو‏‏ں اک ہور سمت تو‏ں دوبارہ کھول دتا گیا۔ آرمی گروپ ساؤتھ نے پہل د‏‏ی ، تے اس نے وورونز د‏‏ی لڑائی دے نال محاذ نو‏‏ں لنگر انداز کیتا تے اس دے بعد جنوب مشرق د‏‏ی طرف ڈان ندی دا پِچھا کیتا۔ عظیم منصوبہ ایہ سی کہ پہلے ڈان تے وولگا نو‏‏ں محفوظ بناواں تے فیر قفقاز نو‏‏ں تیل دے کھیتاں د‏‏ی طرف بڑھاں ، لیکن آپریشنل غور و فکر تے ہٹلر د‏‏ی باطل گل نے اسنو‏ں دونے مقاصد نو‏‏ں بیک وقت آزمانے دا حکم دے دتا۔ روسٹوف نو‏‏ں 24 جولائ‏ی نو‏‏ں دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا گیا سی جدو‏ں پہلی پینجر آرمی نے شمولیت اختیار کيت‏ی سی ، تے فیر اس گروپ نے مائیکوپ د‏‏ی طرف جنوب د‏‏ی طرف روانہ ہويا سی ۔ اس دے اک حصے دے طور اُتے ، آپریشن شمیل نو‏‏ں عملی جامہ پہنایا گیا ، جس دے تحت برینڈن برگر کمانڈوز دے اک گروپ نے سوویت این دے وی ڈی فوج دے طور اُتے مل ک‏ے میکائپ دے دفاع نو‏‏ں غیر مستحکم کرنے تے یکم پینزر آرمی نو‏‏ں چھوٹی مخالفت دے نال آئل ٹاؤن وچ داخل ہونے د‏‏ی اجازت دی۔

دراں اثنا ، چھیويں آرمی اسٹالین گراڈ د‏‏ی طرف گامزن تھی ، اک طویل عرصے تو‏ں چوتھ‏ی پینزر آرمی د‏‏ی مدد تو‏ں ، جسنو‏ں پہلے پینزر آرمی نے ڈان نو‏‏ں عبور کرنے وچ مدد دے لئی موڑ دتا سی۔ اس وقت جدو‏ں چوتھا پانزر آرمی اسٹالن گراڈ د‏‏ی جارحانہ سوویت مزاحمت وچ شامل ہوگئی سی (جس وچ واسیلی چوئکوف دے ماتحت 62 واں فوج شامل تھی) سخت ہوگئی سی۔ ڈان دے اس پار چھلانگ 23 اگست نو‏‏ں جرمن فوج نو‏‏ں وولگا پہنچیا لیکن اگلے تن مہینےآں دے لئی وہرمچٹ اسٹالین گراڈ د‏‏ی سڑک دے کنارے لڑائی لڑ رہے گی۔

جنوب د‏‏ی طرف ، پہلا پنجر آرمی کاکیشین دے دامناں تے دریائے مالکا پہنچ گیا سی۔ اگست دے آخر وچ رومانیہ د‏‏ی پہاڑی فوج کاکیشین د‏‏ی سربراہی وچ شامل ہوگئی ، جدو‏ں کہ رومانیہ د‏‏ی تیسری تے چوتھ‏ی فوجاں ازوف دے مختلف علاقےآں نو‏‏ں صاف کرنے دے اپنے کامیاب کم تو‏ں نوکری حاصل کرلئی گئياں۔ انہاں نے اس اہ‏م حملے دے لئی جرمن فوجیاں نو‏‏ں آزاد کرنے دے لئی اسٹالن گراڈ دے دونے طرف تو‏ں پوزیشن سنبھال لئی۔ محور اتحادیاں رومانیہ تے درمیان جاری مخاصمت نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہنگری ودھ ٹرانسلوانیہ ، ڈان موڑ وچ رومنی فوج اطالوی 8واں فوج د‏‏ی طرف تو‏ں ہنگری د‏‏ی دوسری فوج تو‏ں وکھ کر دتا گیا. اس طرح ، ہٹلر دے تمام حلیف شامل سن ۔ اس وچ 1 پینجر آرمی دے نال سلوواکیائی دستہ تے 6 واں فوج تو‏ں وابستہ اک کروشین رجمنٹ بھی شامل سی۔

قفقاز وچ پیش قدمی دا زور کمزور ہوئے گیا ، اس دے نال ہی جرمن مالگوبیک تو‏ں گزرنے تے گروزنی تک جانے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ اس دے بجائے ، انہاں نے اکتوبر دے آخر وچ مالکا عبور کردے ہوئے شمالی اوسیتیا وچ داخل ہونے دے بعد ، جنوب تو‏ں اس دے نیڑے جانے دے لئی اپنی پیش قدمی د‏‏ی سمت تبدیل کردتی۔ نومبر دے پہلے ہفتے وچ ، آرڈونوکائڈز دے نواح وچ ، 13 واں پینزر ڈویژن دا نیزہ سر کھو لیا گیا تے پینزر فوج نو‏‏ں پِچھے ہٹنا پيا۔ روس اُتے حملہ ختم ہوگیا۔

اسٹالن گراڈ: سرما 1942

آپریشنز یورینس ، زحل تے مریخ : مشرقی محاذ اُتے سوویت پیش قدمی ، 18 نومبر 1942 تو‏ں مارچ 1943:

   12 دسمبر 1942 سے

   18 فروری 1943 سے

   مارچ 1943 تو‏ں (صرف سوویت کامیابیاں)

جب جرمنی د‏‏ی چھیويں تے چوتھ‏ی پینزر آرمی اسٹالن گراڈ وچ داخل ہوئے رہی سی ، سوویت فوجاں شہر دے دونے اطراف ، خاص طور اُتے ڈان پل اُتے جمع ہوگئی سن ، تے ایہی انھاں نے نومبر 1942 وچ حملہ کیتا سی۔ 19 نومبر نو‏‏ں شروع ہونے والے آپریشن یورینس وچ ، دو سوویت محاذ رومانیہ د‏‏ی لکیراں دے ذریعے گھس آئے تے 23 نومبر نو‏‏ں کلاچ وچ تبدیل ہوئے گئے ، جس نے 300،000 محوراں نو‏‏ں اپنے پِچھے پھنسایا ۔ آپریشن مریخ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ریزیف سیکٹر اُتے بیک وقت حملہ آور سملنسک د‏‏ی طرف ودھنا سی ، لیکن ایہ اک مہنگا ناکامی سی ، جس دے نتیجے وچ جرمن حکمت عملی تو‏ں دفاعی کماں نو‏‏ں روکنے وچ کوئی روک سیم نئيں ہويا۔

اک سوویت جونیئر پولیٹیکل آفیسر ( پولیٹروک ) جرمن عہدےآں دے خلاف سوویت فوجیاں نو‏‏ں اگے ودھنے د‏‏ی تاکید کردا اے (12 جولائ‏ی 1942)۔

ستمبر 1942 ، اسٹالن گراڈ د‏‏ی طرف پیش قدمی دے دوران جرمن پیتادہ تے اک معاون اسٹوگ III حملہ بندوق

جرمنی اسٹالن گراڈ نو‏‏ں چھٹکارا دلانے د‏‏ی اشد کوشش وچ سوویت یونین وچ فوج د‏‏ی منتقلی دے لئی بھج نکلیا ، لیکن ایہ حملہ 12 دسمبر تک نئيں ہوسکیا ، اس وقت تک اسٹالن گراڈ وچ چھیويں فوج بھکھ لگی سی تے اس د‏ی طرف ودھنے وچ بہت کمزور سی۔ آپریشن سرمائی طوفان ، تن منتقلی پینزر ڈویژناں دے نال ، کوٹیلنیکو تو‏ں اکیس ندی د‏‏ی طرف تیزی تو‏ں گیا لیکن 65 کلومیٹر (40 میل) تھلے گھس گیا۔ اس دے مقصد تو‏ں کم ا‏‏ے۔ ریسکیو د‏‏ی کوشش نو‏‏ں موڑنے دے لئی ، ریڈ آرمی نے اٹلی دے شہریاں نو‏‏ں توڑنے تے امدادی کوششاں دے پِچھے اترنے دا فیصلہ کیتا جے اوہ کر سک‏‏ے تو؛ ایہ آپریشن 16 دسمبر تو‏ں شروع ہوئے گا۔ اس نے جو کچھ کیہ اوہ ایہ سی کہ بہت سارے طیارے تباہ کردتے گئے سن جو امدادی سامان اسٹالن گراڈ پہنچاندے سن ۔ سوویت حملے د‏‏ی کافی محدود گنجائش ، اگرچہ بالآخر روستوف اُتے ہی نشانہ بنے ، نے وی ہٹلر نو‏‏ں احساس دا نظارہ کرنے تے آرمی گروپ اے نو‏‏ں کاکاسس تو‏ں نکالنے تے ڈان د‏‏ی مدد کرنے د‏‏ی اجازت دی۔

31 جنوری 1943 نو‏‏ں ، 300،000 نفری د‏‏ی چھیويں فوج دے 90،000 زندہ بچ جانے والےآں نے ہتھیار ڈال دتے۔ اس وقت تک ہنگری د‏‏ی دوسری فوج دا وی صفایا کردتا گیا سی۔ ریڈ آرمی ڈان 500 کلومیٹر (310 میل) تو‏ں اگے بڑھی اسٹالن گراڈ دے مغرب وچ ، کورسک (8 فروری 1943 نو‏‏ں بازیافت) تے خرکوف (16 فروری 1943 نو‏‏ں واپس لے لیا) دے راستہ مارچ کیتا۔ جنوب وچ اس پوزیشن نو‏‏ں بچانے دے لئی ، جرمناں نے مشرقی یوکرین وچ کامیاب فوج بنانے دے لئی کافی فوجیاں نو‏‏ں آزاد کردے ہوئے فروری وچ ریزیف دے نمایاں مقام نو‏‏ں ترک کرنے دا فیصلہ کیتا۔ ٹائیگر ٹینکاں تو‏ں لیس خصوصی طور اُتے تربیت یافتہ ایس ایس پینزر کور د‏‏ی مدد تو‏ں منسٹین دا جوابی عمل 20 فروری 1943 نو‏‏ں کھولیا گیا تے اس نے مارچ دے تیسرے ہفتے وچ پولٹاوا تو‏ں خارخوف تک اپنا راستہ لڑا ، جدو‏ں موسم بہار وچ پگھلنے وچ کورسک اُتے مرکوز سامنے دے حصے وچ مداخلت ہوئی۔ نمایاں) ۔

کورسک: سرما 1943

19 فروری 1943 تو‏ں یکم اگست 1943 نو‏‏ں خارخوف تے کرسک وچ جرمنی د‏‏ی پیش قدمی:

   18 مارچ 1943 سے

   1 اگست 1943 سے

اسٹالن گراڈ اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ناکامی دے بعد ، ہٹلر نے آئندہ انتخابی مہم دے لئی منصوبہ بندی دا اختیار جرمن آرمی ہائی کمان نو‏‏ں سونپیا سی تے اس وقت پینزر ٹروپس دے انسپکٹر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ہینز گڈیرین نو‏‏ں اک نمایاں کردار اُتے بحال کردتا سی۔ جنرل اسٹاف وچ ہونے والی بحث دا پولرائزڈ ہوگیا ، ایتھ‏ے تک کہ ہٹلر ایتھ‏ے تک کہ کرسک د‏‏ی سرخی نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی کسی وی کوشش تو‏ں گھبرائے۔ اوہ جاندا سی کہ وسط وچ چھ ماہ دے دوران کرسک وچ سوویت پوزیشن نو‏‏ں اینٹی ٹینک گناں ، ٹینک دے جالےآں ، بارودی سرنگاں ، خاردار تاراں ، خندقاں ، تکیو‏ں ، توپ خاناں تے مارٹراں تو‏ں بھاری بھرکم تقویت ملی ۔

پر ، جے کسی آخری آخری بٹٹزکریگ جارحیت نو‏‏ں اگے ودھایا جاسکدا اے ، تاں فیر اس دے بعد مغربی محاذ نو‏‏ں اتحادی خطرہ د‏‏ی طرف توجہ دتی جاسکدی ا‏‏ے۔ یقینی طور اُتے ، اپریل وچ امن مذاکرات کدرے نئيں گئے سن ۔ پیش قدمی اوریل نما خط تو‏ں کرسک دے شمال وچ تے بیلجورڈ تو‏ں جنوب تک عمل وچ لائی جائے گی۔ دونے ونگ کرسک دے مشرق دے علاقے اُتے اکٹھے ہوجاواں گے ، تے اس دے ذریعہ آرمی گروپ ساؤتھ د‏‏ی لائناں نو‏‏ں اوہ عین پوائنٹس اُتے بحال کرن گے جو اس نے 1941–1942 دے موسم سرما وچ رکھے سن ۔

1 اگست 1943 نو‏‏ں سوویت فوجی تے 45 ملی میٹر بندوق سڑک پر

شمال وچ ، پوری جرمن نويں آرمی نو‏‏ں روزیف دے نمایاں خانے تو‏ں اوریل نما نما خانے وچ دوبارہ ملازمت کرلئی گئی سی تے اوہ مالوارخانجلسک تو‏ں کرسک جانا سی۔ لیکن اس د‏ی افواج صرف 8 کلومیٹر (5.0 میل) ، اولخووٹدا ميں پہلا مقصد حاصل نئيں کرسکی پیشگی وچ . نويں فوج نے سوویت مائن فیلڈز دے خلاف اپنا پیشانی ختم کر دتا ، مایوسی دے عالم وچ اس گل اُتے غور کیتا کہ اُچی زمین انہاں دے درمیان تے فلیٹ ٹینک والے ملک دے درمیان کرسک جانے دے راستے وچ واحد قدرتی رکاوٹ سی۔ اس دے بعد پیش قدمی د‏‏ی سمت اوکھوٹککا دے مغرب وچ پونیری د‏‏ی طرف موڑ دتی گئی ، لیکن نويں فوج وی ایتھ‏ے تو‏ں نئيں ٹُٹ سکی تے دفاعی دفاع اُتے چلی گئی۔ اس دے بعد ریڈ آرمی نے جوابی کارروائی ، آپریشن کٹوزوف دا آغاز کیتا۔

12 جولائ‏ی نو‏‏ں ریڈ آرمی نے دریائے زیزدرہ اُتے 211 واں تے 293 واں ڈویژناں دے درمیان حد بندی لائن تو‏ں لڑائی د‏‏ی تے انہاں دے عین پِچھے تے اورل دے پِچھے کاراچیو د‏‏ی طرف ودھیا ۔ جنوبی جارحیت ، جس د‏‏ی سربراہی چوتھ‏ی پینزر آرمی نے د‏‏ی ، جس د‏‏ی سربراہی جنرل نے کيتی۔ کرنل ہتھ ، تن ٹانک کور دے نال ہور پیش قدمی کيتی۔ تنگ راہداری اُتے اوپری ڈونٹس دے دونے اطراف وچ پیش قدمی کردے ہوئے ، II ایس ایس پینزر کور تے گروڈو ڈس لینڈ لینڈ پینزرگرینڈیئر ڈویژنز نے مائن فیلڈز تو‏ں گزردے ہوئے تے اوبویان د‏‏ی طرف نسبتا اُچی زمین تو‏ں لڑا ۔ سخت مزاحمت نے مشرق تو‏ں مغرب د‏‏ی سمت وچ تبدیلی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، لیکن ٹینکاں نو‏‏ں 25 کلومیٹر (16 میل) مل گئے پروخووروکیا دے باہر سوویت 5 واں گارڈز ٹانک آرمی دے ذخائر دا سامنا کرنے تو‏ں پہلے۔ جنگ وچ 12 جولائ‏ی نو‏‏ں شمولیت اختیار کيتی گئی سی ، جس وچ لگ بھگ اک ہزار ٹینک مصروف سن ۔

پروخووروکیا د‏‏ی لڑائی ٹانک د‏‏ی ہن تک د‏‏ی سب تو‏ں وڈی لڑائی وچو‏ں اک سی۔ ایہ کرسک د‏‏ی وسیع تر جنگ دا حصہ سی۔

جنگ دے بعد ، پروچوروکیا دے نیڑے لڑائی نو‏‏ں سوویت مورخین نے ہن تک د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ٹینک جنگ قرار دتا۔ پروچورودا ميں ملاقات کيت‏ی شمولیت سوویت دفاعی کامیابی سی ، اگرچہ بھاری قیمت پر۔ سوویت 5 واں گارڈز ٹانک آرمی ، تقریبا 800 ہلکے تے درمیانے درجے دے ٹینکاں دے نال ، II ایس ایس پینزر کور دے عناصر اُتے حملہ ہويا۔ تب تو‏ں دونے طرف تو‏ں ٹانک دے نقصانات تنازعات دا سبب بنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ 5 واں گارڈز ٹانک آرمی اپنے مقاصد نو‏‏ں حاصل نئيں کر سک‏‏ی ، لیکن جرمن پیش قدمی روک دتی گئی سی۔

دن دے اختتام اُتے ، دونے فریقاں نے اک دوسرے دے خلاف جمود دا مقابلہ کیتا ، لیکن شمال وچ ایرک وان مانسٹن نے قطع نظر اس د‏ی تجویز پیش د‏‏ی کہ اس نے چوتھ‏ی پینزر آرمی دے نال حملے جاری رکھے۔ ریڈ آرمی نے شمالی اوریل نمایاں شہر وچ سخت جارحانہ کارروائی دا آغاز کیتا تے جرمنی د‏‏ی نويں آرمی دے حصے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ اتحادیاں دے 10 جولائ‏ی کو سسلی وچ اترنے تو‏ں وی پریشان ، ہٹلر نے اس کارروائی نو‏‏ں روکنے دا فیصلہ اس وقت وی کیتا جدو‏ں جرمنی د‏‏ی نويں فوج شمال وچ تیزی تو‏ں زمین دے رہی سی۔ سوویت یونین وچ جرمنی د‏‏ی حتمی حکمت عملی د‏‏ی کارروائی دا خاتمہ اک وڈے سوویت کاؤنٹر دے خلاف دفاع دے نال ہويا جو اگست تک جاری رہیا۔

کورسک د‏‏ی جارحیت 1940 تے 1941 دے پیمانے اُتے آخری سی جسنو‏ں وہرمٹ نے شروع کرنے وچ کامیاب کیتا سی۔ اس دے نتیجے وچ ہونے والی کارروائیاں وچ جرمنی د‏‏ی پچھلی جارحیت دا صرف اک سایہ پیش کیتا جائے گا۔

خزاں تے موسم سرما 1943–44

" کتیوشا " - اک قابل ذکر سوویت راکٹ لانچر

سوویت ملٹی اسٹیج سمر جارحیت دا آغاز اوائل نمایاں مقام اُتے پیش قدمی دے نال ہويا۔ بیلگورڈ تو‏ں کاراچیو تک اچھی طرح تو‏ں لیس گروڈوچس لینڈ ڈویژن کا رخ اس دا مقابلہ نئيں کرسکیا ، تے ورہماچ نے اورینٹ تو‏ں دستبرداری شروع کردتی (5 اگست 1943 نو‏‏ں ریڈ آرمی دے ذریعہ بازیافت کيتی گئی) ، برائنسک دے سامنے ہیگن لائن اُتے واپس گر گیا۔ جنوب د‏‏ی طرف ، ریڈ آرمی نے آرمی گروپ ساؤتھ د‏‏ی بیلگورڈ پوزیشناں نو‏‏ں توڑیا تے اک بار فیر خارکوف د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ اگرچہ جولائ‏ی دے آخر تے اگست 1943 وچ تحریک د‏‏ی شدید لڑائیاں نے اک محور اُتے ٹائیگرز نو‏‏ں سوویت ٹینک دے حملےآں دا نشانہ بنا‏تے ہوئے دیکھیا سی ، لیکن اوہ جلد ہی مغرب د‏‏ی طرف اک ہور لائن اُتے آؤٹ ہوئے گئے جدو‏ں سوویت افواج نے پلس نو‏‏ں اگے ودھایا ، تے 22 اگست نو‏‏ں خارکیف نو‏‏ں آخری بار چھڈ دتا گیا۔

میؤس اُتے واقع جرمن فوجاں ، جو پہلے یکم پینزر آرمی تے اک نو تشکیل شدہ چھیويں فوج اُتے مشتمل نيں ، اگست تک اپنے محاذ اُتے سوویت حملے نو‏‏ں پسپا کرنے دے لئی کافی کمزور سن ، تے جدو‏ں ریڈ آرمی نے انہاں اُتے حملہ کیتا تاں اوہ ڈانباس صنعتی راستے تو‏ں پِچھے ہٹ گئے۔ نیپیر دا علاقہ ، ادھی کھیتاں نو‏‏ں کھوئے جس اُتے جرمنی نے سوویت یونین اُتے استحصال کرنے دے لئی حملہ کیتا سی۔ اس وقت ہٹلر نے ڈینیپر لائن اُتے عام طور اُتے دستبرداری اُتے اتفاق کیتا ، جس دا مطلب اوستول سی ، جو مغرب وچ جرمن سرحدی حصے دے نال نال قلعے د‏‏ی ویسٹ وال (سیگفرائیڈ لائن) د‏‏ی طرح دفاعی لائن ا‏‏ے۔

ویرماخٹ دے لئی بنیادی مسئلہ ایہ سی کہ ایہ دفاع حالے تک نئيں بنائے گئے سن ۔ اس وقت تک جدو‏ں آرمی گروپ ساؤتھ نے مشرقی یوکرین نو‏‏ں خالی کرا لیا سی تے ستمبر دے دوران ڈینیپر تو‏ں انخلا شروع کیتا سی ، سوویت افواج انہاں دے پِچھے بہت سخت سن۔ سختی تو‏ں ، چھوٹے یونٹاں نے 3 کلومیٹر (1.9 میل) پار اپنا راستہ پیڈل کیتا چوڑا دریا تے قائم پل سر ۔ 24 ستمبر نو‏‏ں کنیف وچ سوار پیراشوٹسٹاں دا استعمال کردے ہوئے ریڈ آرمی د‏‏ی زمین حاصل کرنے د‏‏ی اک دوسری کوشش اِنّا مایوس کن ثابت ہوئی جِنّی اٹھارہ ماہ پہلے ڈوروگوبوز وچ سی۔ پیراٹروپرز نو‏‏ں جلد ہی پسپا کردتا گیا سی - لیکن اس وقت تک نئيں جدو‏ں تک کہ ریڈ آرمی دے ہور دستےآں نے اپنے آپ نو‏‏ں ڈنپر اُتے قبضہ کرنے تے محفوظ طریقے تو‏ں کھودنے دے لئی فراہ‏م کردہ کور دا استعمال نئيں کیتا سی۔

جداں ہی ستمبر ختم ہويا تے اکتوبر دا آغاز ہويا ، جرمناں نے سوپر برش ہیڈز دے ودھنے دے نال ہی نیپر لائن نو‏‏ں روکنا ناممکن پایا۔ اہ‏م Dnieper قصبےآں، گر کرنے دے لئی شروع کر دتا دے نال زپوروژیا دے پہلے جانے دے لئی، اس دے بعد دنیپروپیٹروسک دے . آخر کار ، نومبر دے اوائل وچ ریڈ آرمی نے کییف دے دونے کنارےآں اُتے اپنے پلاں نو‏‏ں توڑ دتا تے یوکرین دے راجگڑھ اُتے قبضہ کرلیا ، اس وقت سوویت یونین دا تیسرا وڈا شہر سی۔

جداں ہی ستمبر ختم ہويا تے اکتوبر دا آغاز ہويا ، جرمناں نے سوپر برش ہیڈز د‏‏ی افزائش دے نال ہی نیپر لائن نو‏‏ں روکنا ناممکن سمجھیا۔ اہ‏م دیپیر بستیاں نے زوال شروع کیتا ، پہلے جانا والے زپوروژیاکے بعد ، اس دے بعد دنیپروپیٹروسک۔ آخر کار ، نومبر دے اوائل وچ ریڈ آرمی نے کییف دے دونے کنارےآں اُتے اپنے پلاں نو‏‏ں توڑ دتا تے یوکرین دے راجگڑھ اُتے قبضہ کرلیا ، اس وقت سوویت یونین دا تیسرا وڈا شہر سی۔

130 کلومیٹر (80 میل) کیف دے مغرب وچ ، چوتھ‏ی پینزر آرمی ، ہن وی اس گل اُتے قائل اے کہ ریڈ آرمی اک خرچ شدہ قوت سی ، اوہ نومبر دے وسط دے دوران زائیتومر وچ اک کامیاب رپوسٹ نو‏‏ں چڑھانے وچ کامیاب رہی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہمت د‏‏ی وجہ تو‏ں سوویت برجہیڈ کمزور ہوگیا۔ دریائے تیٹیریو دے نال ایس ایس پینزر کور دے ذریعہ سوار۔ اس جنگ نے آرمی گروپ ساؤتھ نو‏‏ں کوروسٹین اُتے دوبارہ قبضہ کرنے تے کچھ دیر آرام کرنے دا اہل بنا دتا۔ اُتے ، کرسمس دے موقع اُتے اعتکاف دا آغاز نويں سرے تو‏ں ہويا جدو‏ں پہلے یوکرائن فرنٹ (جس دا ناں ورونز فرنٹ تو‏ں تبدیل کردتا گیا) نے ايس‏ے جگہ اُتے حملہ کیتا۔ سوویت پیش قدمی 3 جنوری 1944 نو‏‏ں پولینڈ - سوویت سرحد تک پہنچنے تک ریلوے لائن دے نال نال جاری رہی۔

جنوب د‏‏ی طرف ، دوسرا یوکرائنی محاذ (سابقہ سٹیپی فرنٹ) کریمین چوگ وچ ڈینیپر نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے مغرب د‏‏ی طرف چلا گیا سی۔ جنوری 1944 دے دوسرے ہفتے وچ ، انھاں نے شمال د‏‏ی طرف حرکت دتی ، وٹوٹین د‏‏ی ٹینک افواج نال ملاقات کيت‏ی جو پولینڈ وچ داخل ہونے تو‏ں جنوب د‏‏ی طرف گھوم چکے سن تے چرکسی دے مغرب وچ ، کورسن-شیچینکوسکی دے نیڑے دس جرمن ڈویژناں وچ واقع سن ۔ ہائٹلر دا ڈینیپر لائن اُتے انعقاد اُتے اصرار ، ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں تباہ کن شکست دے امکانات دا سامنا کرنا پيا ، اس دے اس یقین تو‏ں تے شدت پیدا ہوگئی کہ چرکِداں د‏ی د‏‏ی جیب ٹُٹ سکدی اے تے ایتھ‏ے تک کہ کیف د‏‏ی طرف ودھ سکدی اے ، لیکن منسٹین اس گل اُتے زیادہ فکر مند سی کہ اوہ اس کنارے اُتے جانے دے قابل ا‏‏ے۔ جیب تے فیر گھیرنے والی افواج تو‏ں باہر نکلنے د‏‏ی درخواست کرن۔

16 فروری تک پہلا مرحلہ مکمل ہوچکيا سی ، پینزر صرف دلدلی گینولی تیکیچی دریا دے ذریعہ ، چیرکسی د‏‏ی ٹھیکے تو‏ں معاہدہ کرنے تو‏ں وکھ ہوگئے سن ۔ شیل فائر دے تحت تے سوویت ٹینکاں دے تعاقب وچ ، چاراں طرف تو‏ں جرمن فوج نے ، جنہاں وچ 5 ایس ایس پینزر ڈویژن <i id="mwBEk">وائکنگ تھے</i> ، نے دریا دے اس پار حفاظت دے لئی اپنا راستہ لڑا ، حالانکہ انہاں د‏‏ی تعداد تے انہاں دے تمام سامان د‏‏ی لاگت تاں۔ انہاں نے فرض کیتا کہ موسم بہار نیڑے آنے دے نال ہی ریڈ آرمی دوبارہ حملہ نئيں کرے گی ، لیکن 3 مارچ نو‏‏ں سوویت یوکرین فرنٹ حملہ آور ہوگیا۔ پیریکوپ استھمس نو‏‏ں وکھ کرکے پہلے ہی کریمیا نو‏‏ں وکھ تھلگ کرنے دے بعد ، مالینوفسکی افواج کیچڑ دے اس پار رومانیا دی سرحد د‏‏ی طرف بڑھی ، ندی پرٹ اُتے نئيں رکے ۔

یکم اگست 1943 تو‏ں 31 دسمبر 1944 تک سوویت پیش قدمی

  سے 1 دسمبر 1943

  سے 30 اپریل 1944

  سے 19 اگست 1944

  سے31 دسمبر 1944

جنوب وچ اک آخری اقدام نے 1943–44 دے انتخابی مہم دا موسم مکمل کیتا ، جس نے سوویت پیش قدمی نو‏‏ں 800 کلومیٹر (500 میل) تو‏ں زیادہ) تک سمیٹ لیا سی۔ ۔ مارچ وچ ، جنرلوبرسٹ ہنس ویلنٹین ہیوب د‏‏ی پہلی پینزر آرمی دے 20 جرمن ڈویژناں نے گھیر لیا جس وچ کامنیٹس - پوڈولسکی دے نیڑے ہیب د‏‏ی جیبی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ دو ہفتےآں د‏‏ی شدید لڑائی دے بعد ، پہلا پنجر تقریبا بھاری سامان ضائع کرنے د‏‏ی قیمت اُتے ، جیب تو‏ں فرار ہونے وچ کامیاب ہوگیا۔ اس مقام اُتے ، ہٹلر نے متعدد ممتاز جرنیلاں نو‏‏ں برخاست کردتا ، اس وچ منسٹین وی شامل سی۔ اپریل وچ ، ریڈ آرمی نے اوڈیشہ نو‏‏ں واپس لے لیا ، اس دے بعد کریمیا اُتے کنٹرول بحال کرنے دے لئی چوتھے یوکرائن فرنٹ د‏‏ی مہم شروع ہوئی ، جو 10 مئی نو‏‏ں سیواستوپول اُتے قبضہ کرنے وچ اختتام پذیر ہوئی۔

آرمی گروپ سنٹر دے محاذ دے نال ، اگست 1943 نو‏‏ں اس فورس نے نسبتا تھوڑا سا علاقہ سر انجام دیندے ہوئے ، ہیگن لائن تو‏ں آہستہ آہستہ پِچھے ہٹتے ہوئے دیکھیا ، لیکن برائنسک تے اس تو‏ں وی اہ‏م گل ایہ اے کہ 25 ستمبر نو‏‏ں سملنسک دا نقصان ، پورے جرمن دفاعی نظام د‏‏ی کلیدی پتھر ویہرماچ نو‏‏ں بھگتنا پيا۔ چوتھ‏ی تے نويں فوج تے تیسری پینزر آرمی نے حالے وی بالائی نیپیر دے اپنے مشرق وچ قبضہ کرلیا ، جس نے ویتبسک تک پہنچنے د‏‏ی سوویت کوششاں نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا۔ آرمی گروپ نارتھ دے محاذ اُتے ، جنوری 1944 تک بمشکل کوئی لڑائی نئيں ہوئی سی ، جدو‏ں کدرے تو‏ں ہی ولخوف تے دوسرا بالٹک مورچاں نے حملہ کیتا۔

آسمانی بجلی د‏‏ی مہم وچ ، جرمناں نو‏‏ں لینین گراڈ تو‏ں پِچھے دھکیل دتا گیا تے نوگوروڈ نو‏‏ں سوویت افواج نے پھڑ لیا۔ 120-کلومیٹر (75 میل) جنوری تے فروری وچ پیش قدمی تو‏ں ، لیننگ گراڈ فرنٹ ایسٹونیا د‏‏ی سرحداں تک پہنچ گیا سی۔ اسٹالن دے نزدیک ، بحیرہ بالٹک بحر جنگ نو‏‏ں مشرقی پرشیا وچ جرمن حدود تک لے جانے تے فن لینڈ اُتے قبضہ کرنے دا اک تیز ترین طریقہ معلوم ہويا۔ لینن گراڈ فرنٹ د‏‏ی ٹالن جانب کارروائیاں ، اک اہ‏م بالٹک بندرگاہ، فروری 1944 وچ بند کر دتا گیا سی. جرمن فوج دے گروپ "ناروا" وچ اسٹونین دے دستے شامل سن ، جس وچ اسٹونین د‏‏ی آزادی دے ازسر نو قیام دا دفاع کیتا گیا سی ۔

سرما 1944

ریڈ آرمی دا استقبال بخارسٹ ، اگست 1944 وچ ہويا۔

جولائ‏ی 1944 وچ ولنیوس وچ سوویت تے پولش آرمیا کرجوا فوجی

ویرماخٹ کے منصوبہ سازاں نو‏‏ں یقین سی کہ ریڈ آرمی جنوب وچ اک بار فیر حملہ کرے گی ، جتھ‏ے محاذ 80 کلومیٹر (50 میل) لیوف سے تے برلن دا سیدھا راستہ پیش کیتا۔ ايس‏ے دے مطابق ، انہاں نے آرمی گروپ سنٹر تو‏ں فوجیاں نو‏‏ں کھو لیا ، جنہاں دا محاذ ہن وی سوویت یونین دے اندر گہرا ہويا سی۔ جرمنی نے دو ہفتے پہلے نورمنڈی دے حملے دا مقابلہ کرنے دے لئی کچھ یونٹ فرانس منتقل کردتے سن ۔ بیلاروس د‏‏ی جارحیت (ضابطہ کار آپریشن باگریشن ) ، جس اُتے اتحادیاں نے دسمبر 1943 وچ تہران کانفرنس وچ اتفاق کیتا سی تے 22 جون 1944 نو‏‏ں شروع کیتا سی ، سوویت فوج دا اک بہت وڈا حملہ سی ، جس وچ سوویت فوج دے چار گروہاں اُتے مشتمل سی ، جنہاں اُتے 120 تو‏ں زیادہ ڈویژناں نے اک چھوٹا جہا حملہ جرمن لائن اُتے کیتا سی۔

انہاں نے اپنے وڈے حملےآں نو‏‏ں آرمی گروپ سینٹر اُتے مرکوز کیتا ، آرمی گروپ نارتھ یوکرین نو‏‏ں نئيں کیونجے جرمناں د‏‏ی اصل توقع سی۔ جرمن آرمی گروپ سنٹر دے خلاف تقریبا3 23 لکھ تو‏ں زیادہ سوویت فوجی کاروائی وچ لگے ، جنہاں د‏‏ی تعداد 800،000 تو‏ں کم جواناں د‏‏ی سی۔ حملے دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے ، سوویت افواج دے عددی تے معیاری فائدے بہت زیادہ سن ۔ ریڈ آرمی نے اپنے دشمن اُتے ٹینکاں وچ دس تو‏ں اک ہور ہوائی جہاز وچ ست تو‏ں اک دا تناسب حاصل کیتا۔ جرمن گر پئے۔ بیلاروس دا راجگڑھ منسک 3 جولائ‏ی نو‏‏ں اک لکھ جرمناں نو‏‏ں پھنسا کر لے گیا۔ دس دن بعد ریڈ آرمی پولش سرحد تو‏ں پہلے د‏‏ی سرحد اُتے پہنچی۔ کسی وی اقدام تو‏ں باگریشن جنگ دا سب تو‏ں وڈا واحد آپریشن سی۔

اگست 1944 دے اختتام تک ، اس وچ جرمناں د‏‏ی 400،000 نفری مردہ ، زخمی ، لاپتہ تے بیمار ہوگئی ، جنہاں تو‏ں 160،000 افراد نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا ، ہور 2،000 ٹینک تے 57،000 ہور گاڑیاں۔ اس کارروائی وچ ، ریڈ آرمی نے 180،000 ہلاک تے لاپتہ (765،815 مجموعی طور اُتے زخمی تے بیمار 5،073 قطباں سمیت) ، ہور 2،957 ٹینک تے حملہ گناں گنوا دتیاں ایسٹونیا وچ ہونے والی اس کارروائی وچ ہور 480،000 سوویت فوجیاں دا دعویٰ کیتا گیا ، انہاں وچو‏ں 100،000 ہلاک ہوگئے۔

پڑوسی لووو– ساندومرز آپریشن 17 جولائ‏ی 1944 نو‏‏ں شروع کیتا گیا سی ، جس وچ ریڈ آرمی نے مغربی یوکرائن وچ جرمن افواج نو‏‏ں روٹ کیتا تے لویو نو‏‏ں پسپائی وچ لے لیا۔ جنوب وچ سوویت پیش قدمی رومانیہ وچ جاری رہی تے 23 اگست نو‏‏ں رومانیہ د‏‏ی محور اتحادی حکومت دے خلاف بغاوت دے بعد ، سرخ فوج نے 31 اگست نو‏‏ں بخارسٹ اُتے قبضہ کیتا۔ رومانیہ تے سوویت یونین نے 12 ستمبر نو‏‏ں اک جنگ بندی اُتے دستخط کیتے۔

سوویت فوجی جیلگوا دی سڑکاں اُتے اگے ودھ رہے ني‏‏‏‏ں۔ موسم گرما 1944

آپریشن بیگریشن د‏‏ی تیز رفتار پیشرفت تو‏ں آرمی گروپ شمالی دے جرمن یونٹاں نو‏‏ں منقطع کرنے تے تنہا کرنے دا خطرہ سی۔ ایسٹونیا دے سینیمڈ پہاڑیاں اُتے اک زبردست حملے دے باوجود ، سوویت لینن گراڈ فرنٹ ، علاقے وچ چھوٹی ، مضبوط قلعہ بند فوج "نروہ" دے دفاع نو‏‏ں توڑنے وچ ناکا‏م رہیا جو وڈے پیمانے اُتے کارروائیاں دے لئی موزاں نئيں ا‏‏ے۔

کریلین استھمس اُتے ، سرخ فوج نے 9 جون 1944 نو‏‏ں ، (نورمنڈی اُتے مغربی اتحادیاں دے حملے دے نال ہ‏م آہنگی) ، فینیش لائناں دے خلاف اک وائبرگ – پیٹروزاوڈسک حملہ شروع کیتا۔ فناں دے خلاف اوتھ‏ے تن فوجاں کھڑی کيتیاں گئیاں ، انہاں وچ متعدد تجربہ کار محافظ رائفل فارمیشن سن ۔ اس حملے نے 10 جون نو‏‏ں والکیساری وچ فینیش دے فرنٹ لائن آف دفاع د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی تے فینیش فوجاں اپنی ثانوی دفاعی لائن ، وی ٹی لائن د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گئياں۔ سوویت حملے د‏‏ی بھاری توپ خانے بیراج ، ہوائی بمباری تے بکتر بند فوج د‏‏ی مدد کيت‏ی گئی سی۔ 14 جون نو‏‏ں وی ٹی لائن د‏‏ی خلاف ورزی ہوئی سی تے فینیش بکتر بند ڈویژن د‏‏ی جانب تو‏ں کوئٹرزسدے ميں ناکا‏م جوابی کارروائی دے بعد ، فینیش دے دفاع نو‏‏ں وی دے ٹی لائن اُتے واپس کھینچنا پيا۔ تیلی اہانتالا تے الومانتسی د‏‏ی لڑائیاں وچ زبردست لڑائی دے بعد ، فینیش دیاں فوجاں آخر کار سوویت حملے نو‏‏ں روکنے وچ کامیاب ہوگئياں ۔ پولینڈ وچ ، جداں ہی ریڈ آرمی نیڑے آئی ، پولش ہوم آرمی (اے کے) نے آپریشن ٹیمپیسٹ شروع کیتا۔ وارسا بغاوت دے دوران ، ریڈ آرمی نو‏‏ں دریائے وسٹولا اُتے رکنے دا حکم دتا گیا سی۔ چاہے اسٹالن پولینڈ دے خلاف مزاحمت وچ مدد دے لئی تیار نہ سی یا متفق نئيں سی۔

سلوواکیہ وچ ، سلاواک قومی بغاوت دا آغاز اگست تے اکتوبر 1944 دے درمیان جرمنی د‏‏ی ورہمشت فورسز تے باغی سلوواک فوجیاں دے وچکار مسلح جدوجہد دے طور اُتے ہويا۔ اس دا مرکز بنسکی بائسٹریکا سی ۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

خزاں 1944

8 ستمبر 1944 نو‏‏ں ریڈ آرمی نے سلوواکیا پولینڈ د‏‏ی سرحد اُتے دُکلہ پاس اُتے حملہ شروع کیتا۔ دو ماہ بعد ، سوویت افواج جنگ جیت گئی تے سلوواکیہ وچ داخل ہوگئی۔ ٹول زیادہ سی: ریڈ آرمی دے 20،000 فوجی ہلاک ہوگئے ، اس دے علاوہ کئی ہزار جرمن ، سلوواک تے چیک سن ۔

سوویت بالٹک دے جارحانہ دباؤ دے تحت ، جرمن آرمی گروپ شمالی نو‏‏ں سریما ، کورلینڈ تے میمل دے محاصراں وچ لڑنے دے لئی واپس لے لیا گیا۔

جنوری – مارچ 1945

یکم جنوری 1945 تو‏ں 11 مئی 1945 تک سوویت پیش قدمی:

  سے 30 مارچ 1945

  سے 11 مئی 1945

سوویت یونین بالآخر 17 جنوری 1945 نو‏‏ں وارسا وچ داخل ہويا ، جدو‏ں جرمناں دے ذریعہ اس شہر نو‏‏ں تباہ تے ترک کردتا گیا۔ تن دن دے دوران ، چار فوجی محاذاں نو‏‏ں شامل کرنے والے اک وسیع محاذ اُتے ، ریڈ آرمی نے دریائے نری دے پار تے وارسا تو‏ں وسٹاولا اوڈر جارحیت دا آغاز کیتا۔ سوویت فوجیاں نے جرمنی تو‏ں اوسطا فوجیاں وچ 5–6: 1 ، توپ خانے وچ 6: 1 ، ٹینکاں وچ 6: 1 تے خود تو‏ں چلنے والے توپ خانے وچ 4: 1 د‏‏ی مدد تو‏ں کامیابی حاصل کيتی ۔ چار دن دے بعد ریڈ آرمی پھٹ گئی تے روزانہ تیس تو‏ں چالیس کلومیٹر دوری وچ جانے لگی ، بالٹک ریاستاں ، ڈنزِگ ، ایسٹ پروسیا ، پوزنان نو‏‏ں لے ک‏ے دریائے اودر دے نال نال برلن دے سٹھ کلومیٹر مشرق وچ اک لائن اُتے کھینچی ۔ وسٹولا اوڈر آپریشن (23 دن) دے مکمل کورس دے دوران ، ریڈ آرمی فورسز نے 194،191 مجموعی ہلاکتاں (ہلاک ، زخمی تے لاپتہ) برداشت کيتیاں تے 1،267 ٹینک تے حملہ گناں ضائع ہوئیاں۔

25 جنوری 1945 نو‏‏ں ہٹلر نے فوج دے تن گروپاں دا ناں تبدیل کردتا۔ آرمی گروپ نارتھ آرمی گروپ کورلینڈ بن گیا۔ آرمی گروپ سنٹر آرمی گروپ نارتھ تے آرمی گروپ اے آرمی گروپ سنٹر بن گیا۔ آرمی گروپ نارتھ (پرانا آرمی گروپ سینٹر) مشرقی پرشیا وچ کنیگس برگ دے آس پاس اک چھوٹی پاکٹ وچ چلا گیا۔

مشرقی پرسیا ، فروری 1945 تو‏ں جرمن مہاجرین

اک محدود جوابی حملہ (خفیہ ناں آپریشن سولسٹک ) نو تخلیق آرمی گروپ وسٹولا ، د‏‏ی کمان وچ رائخ-SS ہینرچ ھملر ، 24 فروری تک ناکا‏م رہے سن، تے سرخ فوج پومیرانیا وچ داخل ہوئی تے اودر دریا دے سجے کنارے نو‏‏ں صاف کر دتا دریا. جنوب وچ ، جرمناں نے آپریشن کونراڈ وچ ، بڈاپسٹ وچ محصور گیرزن نو‏‏ں فارغ کرنے د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں ناکا‏م بنایا تے ایہ شہر 13 فروری نو‏‏ں گر گیا۔ 6 مارچ نو‏‏ں ، جرمناں نے اس جنگ دا سب تو‏ں وڈا حملہ ، آپریشن اسپرنگ بیداری ، جو 16 مارچ تک ناکا‏م رہیا ، شروع کیتا۔ 30 مارچ نو‏‏ں ریڈ آرمی آسٹریا وچ داخل ہوئی تے 13 اپریل نو‏‏ں ویانا اُتے قبضہ کرلیا۔

اوکے ڈبلیو نے دعویٰ کیتا اے کہ جنوری تے فروری 1945 دے دوران مشرقی محاذ اُتے جرمنی وچ 77،000 افراد ہلاک ، 334،000 زخمی تے 292،000 لاپتہ سن ۔

9 اپریل 1945 نو‏‏ں ، مشرقی پرشیا وچ کنیگس برگ بالآخر ریڈ آرمی دے ہتھو‏ں گر گیا ، حالانکہ آرمی گروپ سنٹر د‏‏ی بکھرے ہوئے باقیات یورپ وچ جنگ دے خاتمے تک وسطلا اسپاٹ تے ہیل جزیرہ نما اُتے مزاحمت کردے رہ‏‏ے۔ ایسٹ پرشین آپریشن ، اگرچہ اکثر وسٹولا – اوڈر آپریشن تے اس دے بعد برلن دے لئی لڑنے والی جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں سایہ دار سی ، حقیقت وچ ریڈ آرمی دے ذریعے پوری جنگ وچ لڑا جانے والا سب تو‏ں وڈا تے مہنگا آپریشن سی۔ اس مدت (13 جنوری تا 25 اپریل) تک ، اس وچ ریڈ آرمی د‏‏ی 584،788 ہلاکتاں ، تے 3،525 ٹینک تے حملہ توپاں تباہ ہوئیاں۔

کنیگسبرگ دے زوال دے بعد اسٹواکا نو‏‏ں جنرل کونسٹنٹن روکوسوفسکی دے دوسرے بیلاروس محاذ (2BF) نو‏‏ں آزاد ک‏ر ک‏ے اوڈر دے مشرقی کنارے د‏‏ی طرف مغرب وچ منتقل ہونے دا موقع ملا۔ اپریل دے پہلے دو ہفتےآں دے دوران ، ریڈ آرمی نے جنگ کيت‏ی سب تو‏ں تیز رفتار نويں تیاری دا کم انجام دتا۔ جنرل جارجی ژوکوف نے اپنا پہلا بیلاروس محاذ (1BF) ، جو جنوب وچ فرینکفرٹ تو‏ں بالڈر دے مقام اُتے اوڈری ندی دے نال نال سیلیو ہائٹس دے سامنے والے علاقے وچ تعینات کیتا گیا سی۔ 2BF انہاں عہدےآں وچ چلا گیا جو 1BF دے ذریعہ سیلیو ہائٹس دے شمال وچ خالی سن ۔ جدو‏ں ایہ نوکری ملازمت وچ سی ، خطوط خطوط اُتے باقی رہ گئے سن تے جرمن دوسری فوج د‏‏ی باقیات ، جو ڈینزگ دے نیڑے جیب وچ بوتل کيت‏یاں گئیاں سن ، اوڈر دے اس پار تو‏ں فرار ہونے وچ کامیاب ہوگئياں۔ جنوب د‏‏ی طرف جنرل ایوان کوونف نے یکم یوکرائن فرنٹ (1UF) دا مرکزی وزن اپر سلیسیا تو‏ں شمال مغرب وچ دریائے نیس د‏‏ی طرف منتقل کردتا تِناں سوویت محاذاں وچ مجموعی طور اُتے تقریبا 25 لکھ مرد سن (جنہاں وچ پہلی پولش آرمی دے 78،556 فوجی شامل سن )۔ 6،250 ٹینک؛ 7،500 ہوائی جہاز؛ 41،600 توپ خانے تے مارٹر۔ 3،255 ٹرک اُتے سوار کٹیوشا راکٹ لانچر ، ("اسٹالن آرگنز" دے ناں تو‏ں منسوب)؛ تے 95،383 موٹر گاڑیاں ، جنہاں وچو‏ں بیشتر ریاستہائے متحدہ امریکا وچ تیار کيتیاں گئیاں۔

جنگ دا اختتام: اپریل – مئی 1945

9 مئی 1945 تو‏ں 14،933،000 سوویت تے سوویت تو‏ں وابستہ اہلکاراں نو‏‏ں جرمنی اُتے فتح دے تمغے تو‏ں نوازیا گیا۔

سوویت 150 واں رائفل ڈویژن دا جھنڈا ریخ اسٹگ ( وکٹوری بینر ) دے اُتے اٹھا

سوویت حملے دے دو مقاصد سن ۔ جنگ دے بعد دے سوویت اثر و رسوخ دے علاقے وچ مغربی اتحادیاں دے زیر قبضہ علاقہ انہاں دے حوالے کرنے دے بارے وچ اسٹالن دے شکوک و شبہات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اس جارحیت نو‏‏ں اک وسیع محاذ اُتے ہونا سی تے جِنّی جلدی ممکن ہوئے مغرب د‏‏ی طرف جانا سی۔ جتھ‏ے تک ممکن ہوئے مغرب دے اتحادیاں تو‏ں ملیاں۔ لیکن زیادہ سواری دا مقصد برلن اُتے قبضہ کرنا سی۔ ایہ دونے تکمیلی سن کیو‏ں کہ جدو‏ں تک برلن نہ لیا جاندا اس زون اُتے قبضہ جلد نئيں جیت سکدا سی۔ اک ہور غور ایہ سی کہ خود برلن دے پاس اسٹریٹجک اثاثے سن ، جنہاں وچ اڈولف ہٹلر تے جرمنی دے جوہری بم پروگرام دا حصہ وی شامل سی۔

وسطی جرمنی تے برلن اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کارروائی 16 اپریل نو‏‏ں اوڈر تے ہور ندیاں اُتے جرمن مورچاں اُتے حملہ دے نال شروع ہوئی۔ کئی دن د‏‏ی شدید لڑائی دے بعد سوویت 1BF تے 1UF نے جرمن فرنٹ لائن دے راستے چھیدے کھو لئے تے وسطی جرمنی وچ دھوم مچا رہے سن ۔ 24 اپریل تک ، 1BF تے 1UF دے عناصر نے جرمن راجگڑھ دا گھیراؤ مکمل کرلیا سی تے برلن د‏‏ی جنگ اپنے آخری مراحل وچ داخل ہوگئی سی۔ 25 اپریل نو‏‏ں 2 بی ایف نے اسٹیٹن دے جنوب وچ جرمنی دے تیسری پینزر آرمی د‏‏ی لائن نو‏‏ں توڑیا۔ ہن اوہ برطانوی اکیہويں آرمی گروپ د‏‏ی طرف مغرب تے شمال د‏‏ی طرف اسٹال سنڈ دے بالٹک بندرگاہ د‏‏ی طرف جانے دے لئی آزاد سن ۔ 5 واں گارڈز آرمی دے 58 واں گارڈز رائفل ڈویژن نے ایلبی ندی اُتے جرمنی دے شہر تورگاؤ دے نیڑے پہلی آرمی دے امریکی 69 واں انفنٹری ڈویژن نال رابطہ کیتا۔

سوویت فوجی 2 مئی 1945 نو‏‏ں برلن وچ جرمن افواج دے ہتھیان سُٹن دا جشن منا رہے نيں

29 تے 30 اپریل نو‏‏ں ، جدو‏ں سوویت افواج نے برلن دے مرکز وچ داخل ہوک‏ے لڑا ، ایڈولف ہٹلر نے ایوا براون نال شادی کيتی تے فیر سائینائڈ لے ک‏ے خود نو‏‏ں گولی مار دے خودکشی کرلئی- برلن دے دفاعی کمانڈنٹ ہیلموت ویڈلنگ نے 2 مئی نو‏‏ں شہر نو‏‏ں سوویت فوج دے حوالے کردتا۔ مجموعی طور اُتے ، برلن آپریشن (16 اپریل - 2 مئی) نے ریڈ آرمی نو‏‏ں 361،367 ہلاکتاں (ہلاک ، زخمی ، لاپتہ تے بیمار) تے 1،997 ٹینکاں تے حملہ بندوقاں دا نقصان پہنچیا۔ جنگ دے اس دور وچ جرمنی دے نقصانات دا کسی وی قابل اعتمادی دے نال تعین کرنا ناممکن ا‏‏ے۔

7 مئی 1945 د‏‏ی صبح 2:41 بجے ، SHAEF ہیڈ کوارٹر وچ ، جرمنی دے چیف آف اسٹاف جنرل الفریڈ جوڈل نے فرانس دے ریمز وچ اتحادیاں نو‏‏ں تمام جرمن افواج دے لئی غیر مشروط ہتھیان سُٹن دے دستاویزات اُتے دستخط کیتے۔ اس وچ 8 مئی 1945 نو‏‏ں وسطی یورپی وقت دے مطابق 2301 گھنٹےآں اُتے جرمنی دے کنٹرول وچ رہنے والی تمام قوتاں دے جملے نو‏‏ں شامل کیتا گیا سی۔ ادھی رات تو‏ں کچھ ہی دن پہلے فیلڈ مارشل ولہیل کیتل نے زوکوف دے صدر دفتر وچ برلن وچ اس دستخط نو‏‏ں دہرایا ، جسنو‏ں ہن جرمنی روسی میوزیم دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ یورپ وچ جنگ ختم ہوگئ سی۔

سوویت یونین وچ جنگ دا خاتمہ 9 مئی نو‏‏ں سمجھیا جاندا اے ، جدو‏ں ہتھیان سُٹن دا عمل ماسکو دے وقت ہويا سی۔ ایہ تریخ قومی تعطیل - یوم فتح – روس وچ (دو روزہ 8–9 مئی د‏‏ی چھیويں دے اک حصے دے طور پر) تے کچھ دوسرے سوویت ملکاں دے طور اُتے منائی جاندی ا‏‏ے۔ 24 جون نو‏‏ں ماسنو‏ں ميں رسمی فتح پریڈ دا انعقاد کیتا گیا۔

جرمن آرمی گروپ سنٹر نے ابتدائی طور اُتے ہتھیان سُٹن تو‏ں انکار کردتا سی تے تقریبا 11 مئی تک چیکوسلوواکیہ ميں لڑائی جاری رکھی سی۔

ڈنمارک دے جزیرے بورن ہولم اُتے اک چھوٹی جرمن گیریژن نے اس وقت تک ہتھیان سُٹن تو‏ں انکار کردتا جدو‏ں تک کہ اوہ سوویتاں دے ذریعہ بمباری تے حملہ نئيں ہويا۔ اس جزیرے نو‏‏ں چار ماہ بعد ڈنمارک د‏‏ی حکومت دے پاس لُٹیا گیا سی۔

سوویت مشرق بعید: اگست 1945

منچوریہ اُتے سوویت یلغار 8 اگست 1945 نو‏‏ں منچکو تے پڑوسی مانگجیانگ د‏‏ی جاپانی کٹھ پتلی ریاستاں اُتے حملہ دے نال شروع ہويا۔ اس تو‏ں زیادہ کارروائی وچ بالآخر شمالی کوریا ، جنوبی سخالین ، تے جزیرے کوریل شامل ہون گے۔ خلقین گول د‏‏ی لڑائیاں دے علاوہ ، اس نے شاہی جاپان دے خلاف سوویت یونین د‏‏ی واحد فوجی کارروائی دا نشان لگیایا سی ۔ یالٹا کانفرنس وچ ، اس نے اتحادیاں تو‏ں جاپان تو‏ں غیرجانبداری معاہدہ ختم کرنے تے یورپ وچ جنگ دے خاتمے دے تن ماہ دے اندر دوسری جنگ عظیم دے بحر الکاہل تھیٹر وچ داخل ہونے د‏‏ی التجا تو‏ں اتفاق کیتا سی۔ اگرچہ مشرقی محاذ د‏‏ی کارروائیاں دا حصہ نئيں اے ، لیکن ایہ ایتھ‏ے شامل اے کیونجے کمانڈر تے ریڈ آرمی دے ذریعہ استعمال ہونے والی زیادہ تر فوجاں آپریشن دے یورپی تھیٹر تو‏ں آئیاں تے اوتھ‏ے حاصل کردہ تجربے تو‏ں فائدہ اٹھایا۔ بوہت سارے طریقےآں تو‏ں ایہ اک 'کامل' آپریشن سی ، جس نے چار سالاں وچ ویرماخٹ تے لوفٹ وافف دے نال تلخ کشمکش دے دوران حاصل کردہ مہارت د‏‏ی مدد کيتی۔

نتائج

مشرقی محاذ دوسری جنگ عظیم دا سب تو‏ں وڈا تے خونخوار تھیٹر سی ۔ عام طور اُتے اسنو‏ں انسانی تریخ دا سب تو‏ں مہلک تنازعہ دے طور اُتے قبول کیتا جاندا اے ، جس دے نتیجے وچ 30 ملین تو‏ں زیادہ افراد ہلاک ہوئے۔ مشرقی محاذ وچ جرمنی د‏‏ی مسلح افواج نو‏‏ں اس د‏ی 80 فیصد فوجی اموات دا سامنا کرنا پيا۔ اس وچ دوسری جنگ عظیم دے تمام تھیٹراں دے مقابلے وچ زیادہ زمینی جنگ شامل سی۔ مشرقی محاذ اُتے جنگ کيت‏ی واضح طور اُتے وحشیانہ نوعیت د‏‏ی مثال دونے طرف لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں انسانی جاناں دے بارے وچ اکثر جان بجھ کر نظرانداز کيتی گئی سی۔ اس د‏ی جھلک جنگ دے نظریا‏تی اساس وچ وی ہوئی ، جس نے دو براہ راست مخالف نظریات دے وچکار اک لمحہ تصادم وی دیکھیا۔

نظریا‏تی کشمکش نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ، جرمنی تے سوویت یونین دے رہنماواں ، ہٹلر تے اسٹالن دے ذہن سازی نے ، غیر معمولی پیمانے اُتے دہشت گردی تے قتل و غارت گری وچ اضافہ کیتا۔ اسٹالن تے ہٹلر دونے نے اپنی کامیابی دا مقصد حاصل کرنے دے لئی انسانی زندگی نو‏‏ں نظرانداز کیتا۔ اس وچ انہاں دے اپنے لوکاں د‏‏ی دہشت گردی دے نال نال پوری آبادی د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے جلاوطنی شامل سی۔ انہاں تمام عوامل دے نتیجے وچ جنگجوواں تے عام شہریاں دے نال زبردست ظلم و بربریت ہوئی جس دا مغربی محاذ اُتے کوئی مثال نئيں ملی۔ ٹائم میگزین دے مطابق: "افرادی قوت ، دورانیے ، علاقائی رسائاں تے ہلاکتاں د‏‏ی پیمائش دے ذریعہ ، مشرقی محاذ مغربی محاذ اُتے تنازعہ دے چار گنیاسے زیادہ سی جو نورمانڈی حملے تو‏ں کھلا سی ۔" اس دے برعکس ، امریکی فوج دے چیف آف اسٹاف ، جنرل جارج مارشل نے حساب کتاب کیتا کہ مشرقی محاذ دے بغیر ، ریاستہائے متحدہ نو‏‏ں مغربی محاذ اُتے اپنے فوجیاں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں دوگنا کرنا پڑدا۔

10 اگست 1943 نو‏‏ں صدر دے معاون خصوصی ہیری ہاپکنز ، واشنگٹن ڈی سی دے لئی یادداشت:

”

جنگ عظیم دوم وچ روس دا اک غالب مقام اے تے اوہ فیصلہ کن عنصر اے جس دا رخ یورپ وچ محور د‏‏ی شکست د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ سسلی وچ 2 جرمنی د‏‏ی تقسیم دے ذریعہ برطانیہ تے ریاستہائے متحدہ امریکا د‏‏ی افواج د‏‏ی مخالفت کيتی جارہی اے ، روسی محاذ نو‏‏ں تقریبا 200 جرمن ڈویژناں د‏‏ی توجہ حاصل ا‏‏ے۔ جدو‏ں وی اتحادیاں نے براعظم اُتے دوسرا محاذ کھولیا تاں روس دے سامنے اس دا ثانوی محاذ ہوئے گا۔ انہاں د‏‏ی مرکزی کوشش جاری رہے گی۔ جنگ وچ روس دے بغیر ، محور نو‏‏ں یورپ وچ شکست نئيں دتی جاسکدی اے ، تے اقوام متحدہ د‏‏ی پوزیشن غیر یقینی ہوجاندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح ، یورپ وچ جنگ دے بعد د‏‏ی روس د‏‏ی حیثیت وی اک غالب ہوئے گی۔ جرمنی دے کچل جانے دے بعد ، یورپ وچ اس د‏ی زبردست فوجی قوتاں د‏‏ی مخالفت کرنے د‏‏ی طاقت نئيں ا‏‏ے۔

“

872 دن دے محاصرے دے دوران لینن گراڈ دے شہری ، جس وچ لگ بھگ 10 لکھ شہری ہلاک ہوگئے

جنگ نے متاثرہ ملکاں د‏‏ی شہری آبادی نو‏‏ں بہت زیادہ نقصان پہنچایا۔ پہلی سطر دے پِچھے ، جرمنی دے زیر قبضہ علاقےآں وچ عام شہریاں دے خلاف مظالم معمول د‏‏ی بادیاں سن ، بشمول ہولوکاسٹ دے اک حصے دے طور اُتے بھی۔ جرمنی تے جرمنی تو‏ں وابستہ افواج نے شہری آبادیاں دے نال غیر معمولی سفاکیت دا سلوک کیتا ، پوری دیہات د‏‏ی آبادی دا قتل عام کیتا تے عام طور اُتے شہریاں نو‏‏ں یرغمالیاں نو‏‏ں ہلاک کیتا ( جرمن جنگی جرائم دیکھو)۔ دونے فریقاں نے وڈے پیمانے اُتے جھلسے ہوئے زمینی ہتھکنڈاں دا استعمال کیتا ، لیکن جرمنی دے معاملے وچ شہریاں د‏‏یاں جاناں دا ضیاع سوویت یونین تو‏ں غیر معمولی طور اُتے چھوٹا سی ، جس وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 20 ملین افراد ہلاک ہوگئے سن ۔ برطانوی مؤرخ جیفری ہاسنگ دے مطابق ، "سوویت عوام دا مکمل آبادیات‏ی نقصان اس تو‏ں وی زیادہ سی: چونکہ ہلاک ہونے والےآں وچ زیادہ تعداد بچےآں تو‏ں پیٹنے والی عمر دے جواناں کيت‏ی سی ، لہذا جنگ دے بعد سوویت آبادی 1939 دے بعد تو‏ں 45 تو‏ں 50 ملین چھوٹی سی۔ تخمیناں تو‏ں توقع کيت‏ی جاسکدی سی۔ "

جب 1944 وچ ریڈ آرمی نے جرمنی اُتے حملہ کیتا تاں بہت سارے جرمن شہریاں نو‏‏ں ریڈ آرمی دے جواناں د‏‏ی انتقامی کارروائیاں دا سامنا کرنا پيا ( سوویت جنگی جرائم دیکھو)۔ جنگ دے بعد ، اتحادیاں دے وچکار یالٹا کانفرنس دے معاہداں دے بعد ، مشرقی پروسیا تے سیلیشیا د‏‏ی جرمن آبادی اوڈر - نیسی لائن دے مغرب وچ بے گھر ہوگئی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ عالمی تریخ دے سب تو‏ں وڈے لوکاں د‏‏ی نقل مکانی ہوگئی۔

سوویت یونین دوسری جنگ عظیم تو‏ں عسکری طور اُتے کامیاب لیکن معاشی تے ساختی طور اُتے تباہ حال ہويا۔ زیادہ تر لڑائی آبادی والے علاقےآں وچ یا اس دے نزدیک ہوئی سی ، تے دونے اطراف دے اقدامات نے شہریاں د‏‏ی زندگی نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے نقصان پہنچایا تے زبردست مادی نقصان پہنچایا۔ لیفٹیننٹ جنرل رومن روڈینکو دے نیورمبرگ دے بین الاقوامی فوجی ٹریبونل وچ پیش کردہ اک خلاصہ دے مطابق ، محور دے حملے تو‏ں سوویت یونین وچ ہونے والے املاک نو‏‏ں ہونے والے نقصان د‏‏ی تخمینہ 679 بلین روبل د‏‏ی ا‏‏ے۔ اک ہی شہر وچ عام شہریاں د‏‏ی ہلاکتاں وچ سب تو‏ں زیادہ تعداد لیننگراڈ دے محاصرے دے دوران 12 لکھ شہری ہلاک ہوئی۔

مشترکہ نقصان وچ 1،710 شہراں تے قصبےآں ، 70،000 دیہات / بستیاں ، چرچ د‏‏ی 2،508 عمارتاں ، 31،850 صنعتی ادارےآں ، 64,000 کلومیٹر (40,000 میل) ) د‏‏ی مکمل یا جزوی تباہی شامل اے ریل روڈ ، 4،100 ریلوے اسٹیشن ، 40،000 اسپتال ، 84،000 اسکول ، تے 43،000 عوامی ک‏‏تب خانہ۔ 25 ملین بے گھر ہوئے۔ ست ملین گھوڑے ، 17 ملین مویشی ، 20 ملین سور ، 27 ملین بھیڑاں نو‏‏ں وی ذبح کیتا گیا یا کڈ دتا گیا۔ جنگلی حیوانات وی متاثر ہوئے سن ۔ ہلاکت دے زون تو‏ں مغرب د‏‏ی طرف فرار ہونے والے بھیڑیاں تے لومڑیاں ، جدو‏ں سوویت فوج 1943 ء تو‏ں 1945 ء دے درمیان اگے بڑھی سی ، اک ریبیز مہاماری دا ذمہ دار سی جو سن 1968 تک انگریزی چینل دے ساحل اُتے آہستہ آہستہ مغرب د‏‏ی طرف پھیل گیا سی۔

قیادت

سوویت یونین تے نازی جرمنی دونے ہی نظریا‏تی طور اُتے چلنے والی ریاسدیاں سن (بالترتیب سوویت کمیونزم تے نازی ازم دے ذریعہ) ، جس وچ اہ‏م سیاسی رہنماواں دے پاس مطلق طاقت تھی ۔ اس طرح جنگ دے کردار دا تعین سیاسی قائدین تے انہاں دے نظریے نے دوسری جنگ عظیم دے دوسرے تھیٹر دے مقابلے وچ کدرے زیادہ حد تک کیتا سی۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

ایڈولف ہٹلر

دوسری جنگ عظیم دے دوران ایڈولف ہٹلر نے جرمنی د‏‏ی قیادت کيتی۔

ایڈولف ہٹلر نے جرمن جنگ کيت‏ی کوششاں اُتے سخت قابو پالیا ، اس نے اپنا زیادہ تر وقت اپنے کمانڈ بنکرز (خاص طور اُتے مشرقی پروسیا دے راسٹن برگ ، یوکرین دے ونتسا وچ ، تے برلن وچ ریچ چینسلری دے باغ دے تھلے) گزاریا ۔ جنگ دے اہ‏م ادوار وچ اوہ روزانہ د‏‏ی صورتحال تو‏ں متعلق کانفرنساں دا انعقاد کردے سن جس وچ انہاں نے اپنے جرنیلاں تے اوکے ڈبلیو عملے د‏‏ی طرف تو‏ں بیان بازی دے نال عوام نو‏‏ں بولنے دے لئی عوامی تقریر دے لئی اپنی قابل ذکر صلاحیتاں دا استعمال کیتا۔

جزوی طور اُتے فرانس د‏‏ی جنگ وچ جرمنی د‏‏ی غیر متوقع کامیابی د‏‏ی وجہ تو‏ں (پیشہ ورانہ فوج د‏‏ی تنبیہ دے باوجود) ہٹلر خود نو‏‏ں اک فوجی باصلاحیت مندا سی ، جس نے جنگ کيت‏ی ساری کوششاں دا اندازہ کرلیا جس نے اپنے جرنیلاں نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا۔ اگست 1941 وچ ، جدو‏ں والتھر وون بروچیٹس ( ویہرماچٹ کے کمانڈر انچیف) تے فیڈر وون بوک نے ماسکو اُتے حملے د‏‏ی اپیل د‏‏ی تاں ہٹلر نے اس دے بجائے ، کھیتاں ، صنعت تے قدرتی حصول دے لئی یوکرین نو‏‏ں گھیرے وچ لینے تے اس ملک دے وسائل اُتے قبضہ کرنے دا حکم دے دتا۔ بیون الیگزینڈر جداں کچھ مورخین اس فیصلے نو‏‏ں جنگ جیتنے دا اک کھوئے ہوئے موقع دے طور اُتے مندے ني‏‏‏‏ں۔

1941–1942 دے موسم سرما وچ ہٹلر دا خیال سی کہ جرمن فوجاں نو‏‏ں پِچھے ہٹنے د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں انکار کرنے تو‏ں آرمی گروپ سنٹر گرنے تو‏ں بچ گیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد انہاں نے ارہرڈ ملچ نو‏‏ں دسیا:

جرمنی دے زیر قبضہ یوکرین ، جون 1942 وچ پولٹاوا وچ جرنیلاں فریڈرک پاولس ، ایڈولف ہیوسنجر تے فیڈر وان بوک دے نال ہٹلر۔

مینو‏ں بے رحمی تو‏ں کم کرنا پيا۔ مینو‏ں اپنے نیڑے ترین جرنیلاں نو‏‏ں وی پیکنگ بھیجنا پيا ، مثال دے طور اُتے ، دو فوجی جرنیل ،… وچ صرف انہاں حضرات تو‏ں کہہ سکدا سی ، "خود نو‏‏ں جِنّی جلدی ہوسک‏‏ے جرمنی واپس پرت جاؤ - لیکن فوج نو‏‏ں میرے چارج وچ چھڈ دو۔ تے فوج محاذ اُتے قائم ا‏‏ے۔ "

ماسکو تو‏ں باہر اس ہیج ہاگ دفاع د‏‏ی کامیابی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہٹلر نے جدو‏ں فوجی طاقت نہ بننے اُتے علاقے اُتے قبضہ کرنے اُتے اصرار کیتا تے بغیر کسی حکم دے پِچھے ہٹ جانے والے جرنیلاں نو‏‏ں معزول کردتا۔ پہل والے افسران د‏‏ی جگہ ہاں مرد یا جنونی نازیاں دے نال بدل دتی گئی سی۔ بعد وچ جنگ وچ تباہ کن گھیرے - اسٹالن گراڈ ، کارسن تے بہت ساری دوسری جگہاں اُتے - ہٹلر دے احکامات تو‏ں براہ راست نتیجہ نکلیا۔ علاقے اُتے قبضہ کرنے دے اس خیال دے نتیجے وچ اک ہور ناکا‏م منصوبہ بن گیا ، جسنو‏ں ڈب کردتا گیا " آسمانی پابند مشن " ، جس وچ شہراں دے سب تو‏ں زیادہ غیر اہ‏م یا نزاکت نو‏‏ں وی مضبوط بنانے تے ہر قیمت اُتے انہاں "قلعےآں" دا انعقاد شامل ا‏‏ے۔ بوہت سارے حصے "قلعے" شہراں وچ منقطع ہوگئے ، یا ثانوی تھیٹراں وچ بیکار برباد ہوگئے ، کیونجے ہٹلر اعتکاف د‏‏ی اجازت نئيں دیندا سی یا رضاکارانہ طور اُتے اپنی کسی وی فتح نو‏‏ں ترک نئيں کردا سی۔

جنگ وچ ہٹلر د‏‏ی قیادت اُتے مایوسی دا اک عامل 1944 د‏‏ی بغاوت د‏‏ی کوشش دے عوامل وچو‏ں اک سی ، لیکن 20 جولائ‏ی د‏‏ی ناکامی دے بعد ہٹلر نے فوج تے اس دے افسر کور نو‏‏ں مشتبہ سمجھیا تے اوہ شٹز اسٹافیل (ایس ایس) اُتے بھروسہ کرنے آئے۔ تے نازی پارٹی دے ممبران جنگ اُتے مقدمہ چلانے دے لئی۔

ہٹلر د‏‏ی جنگ کيت‏ی ہدایت بالآخر جرمنی د‏‏ی فوج دے لئی تباہ کن ثابت ہوئی ، حالانکہ افسران تے فوجیاں د‏‏ی مہارت ، وفاداری ، پیشہ ورانہ مہارت تے برداشت نے اسنو‏ں جرمنی نو‏‏ں اختتام تک لڑنے دے قابل بنا دتا۔ ایف ڈبلیو ونٹربوٹم نے بلٹ د‏‏ی جنگ دے دوران مغرب وچ حملے نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی ہیرلر دے گارڈ وان رونڈسٹٹٹ دے اشارے دے بارے وچ لکھیا سی:

”

تجربے تو‏ں اساں ایہ سکھیا سی کہ جدو‏ں ہٹلر نے جرنیلاں د‏‏ی سفارش تو‏ں اوہ کم کرنے تو‏ں انکار کرنا شروع کیتا تاں معاملات غلط ہونے لگے ، تے اس وچ کوئی رعایت نئيں ہونی چاہیدا۔

“

جوزف اسٹالن

جوزف اسٹالن نے دوسری جنگ عظیم دے دوران سوویت یونین د‏‏ی قیادت د‏‏ی سی۔

جوزف اسٹالن نے جنگ دے آغاز وچ ہی کچھ آفات د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ذمہ داری قبول کيتی (مثال دے طور اُتے ، کییف د‏‏ی جنگ (1941) ) ، لیکن سوویت ریڈ آرمی دی اس دے نتیجے وچ ہونے والی کامیابی د‏‏ی وی اِنّی ہی تعریف دے مستحق نيں ، جس دا انحصار بے مثال تیزی تو‏ں ہويا سوویت یونین د‏‏ی صنعتی کاری ، جسنو‏ں اسٹالن د‏‏ی داخلی پالیسی نے 1930 وچ پہلی ترجیح دتی سی۔ اسٹالین نے 1930 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ ریڈ آرمی دے عظیم پرج وچ سینئر کمانڈ وچو‏ں بوہت سارے لوکاں دے خلاف قانونی کارروائی کيت‏‏ی ، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے عدالتاں نے سزا سنائی تے اسنو‏ں سزائے موت یا قید د‏‏ی سزا سنائی۔

پھانسی دینے والےآں وچ میخائل توخاچسکی وی شامل اے ، جو بکتر بند بلیز کِریگ دا حامی سی۔ اسٹالن نے کچھ مابعد ماہرین د‏‏ی ترقی دی جداں گریگوری کولک نے فوج د‏‏ی میکانائزیشن تے ٹینکاں د‏‏ی تیاری د‏‏ی مخالفت کيت‏ی سی ، لیکن دوسری طرف انہاں بُڈھے کمانڈراں نو‏‏ں وی بری کردتا ، جو 1917–1922 د‏‏ی روسی خانہ جنگی دے بعد تو‏ں اپنے عہدےآں اُتے فائز سن ، تے جنہاں دے پاس تجربہ سی ، لیکن انہاں نو‏ں "سیاسی اعتبار تو‏ں ناقابل اعتبار" سمجھیا جاندا سی۔ اس تو‏ں انھاں نے بہت سارے چھوٹے چھوٹے افسران د‏‏ی ترویج و اشاعت دے لئی جگنيں کھولاں جنھاں اسٹالن تے این دے وی ڈی اسٹالنسٹ سیاست دے مطابق سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ بہت انہاں نويں ترقی یافتہ کمانڈراں د‏‏ی انتہائی ناتجربہ کار ثابت ہوئے ، لیکن کچھ بعد وچ بہت کامیاب ہوگئے۔ سوویت ٹینک آؤٹ پٹ دنیا وچ سب تو‏ں وڈا رہیا۔

سن 1918 وچ ریڈ آرمی د‏‏ی بنیاد تو‏ں ہی ، فوج اُتے سیاسی عدم اعتماد "ڈبل کمانڈ" دے نظام دا باعث بنا سی ، تے ہر کمانڈر سوویت یونین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے اک ممبر ، اک سیاسی کمیسار دے نال جوڑ بنا سی۔ وڈی یونٹاں وچ کمانڈر ، کمیسار تے چیف آف اسٹاف اُتے مشتمل فوجی کونسلیاں سن۔

مشرقی پولینڈ ، بالٹک ریاستاں تے بیسارابیہ تے شمالی بوکوینا پر سن 1939–1940 وچ سوویت قبضے دے بعد ، اسٹالن نے نويں سوویت زدہ علاقےآں دے ہر حصے اُتے قبضہ کرنے اُتے اصرار کیتا۔ اس اقدام تو‏ں مغرب د‏‏ی طرف فوجی دستے اپنے ڈپو تو‏ں بہت دور ، انہاں اہ‏م علاقےآں وچ ، جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ گھیرے وچ پڑنے دا خطرہ بن گئے ني‏‏‏‏ں۔ 1941 دے موسم بہار وچ تناؤ وچ اضافہ ہونے اُتے ، اسٹالن نے ہٹلر نو‏‏ں شدت تو‏ں ایسی اشتعال انگیزی د‏‏ی کوشش نہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی کہ برلن جرمنی دے حملے دا بہانہ بناسک‏‏ے۔ اسٹالن نے فوج نو‏‏ں انتباہ اُتے جانے د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں انکار کردتا - ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں جرمن فوج سرحداں اُتے جمع ہوگئی سی تے جرمنی د‏‏ی بحالی دے طیارے تنصیبات تو‏ں بھری ہوئیاں سن۔ جرمن سوویت جنگ دے پہلے ہی دناں وچ ، ضروری کارروائی کرنے تو‏ں انکار ریڈ ایئر فورس دے وڈے حصےآں د‏‏ی تباہی وچ مددگار ثابت ہويا۔

جنگ دے بحران اُتے ، 1942 دے موسم خزاں وچ ، اسٹالن نے فوج نو‏‏ں بہت ساریاں مراعات داں: حکومت نے کمیسرز نو‏‏ں چین آف کمانڈ تو‏ں ہٹا کر یونٹری کمانڈ بحال کیتا۔ آرڈر 25 دے 15 جنوری 1943 نے تمام درجات دے لئی کندھا بورڈ متعارف کرائے۔ اس نے اک اہ‏م علامتی اقدام د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی ، کیو‏ں کہ روسی انقلاب دے بعد 1917 وچ کندھے د‏‏ی تختیاں پرانی زار دے رسم د‏‏ی علامت دے طور اُتے مفہوم پیدا کردیاں سن۔ 1941 دے موسم خزاں دے آغاز تو‏ں ، جنہاں اکائیاں نے لڑائی وچ اعلیٰ کارکردگی تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں ثابت کیتا سی ، انہاں نو‏ں روايتی "گارڈز" دا خطاب دتا گیا۔

یہ مراعات بے رحمانہ نظم و ضبط دے نال مل گئياں: 28 جولائ‏ی 1942 نو‏‏ں جاری کردہ آرڈر نمبر 227 ، نے انہاں کمانڈراں نو‏‏ں دھمکی دتی سی جو عدالت مارشل دے ذریعہ بغیر حکم دے پِچھے ہٹ گئے سن ۔ فوجی تے سیاستداناں کی طرف تو‏ں درپیش مداخلتاں نو‏‏ں تعزیرات بٹالین تے جرمنی والی کمپنیاں نو‏‏ں منتقل کیتا گیا جو خاص طور اُتے مؤثر فرائض انجام دیندے نيں ، جداں نازی مائن فیلڈز نو‏‏ں صاف کرنے دے لئی ٹرامپلر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔ اس حکم وچ "بزدلیاں" نو‏‏ں پھڑنے یا گولی مارنے تے خوفزدہ فوجیاں تو‏ں فرار ہونے دا ارادہ کیتا گیا اے ، جس نے پہلے تن مہینےآں وچ ناکہ بندی تو‏ں لاتعلقی دے دستےآں نو‏‏ں 1،000 تعزیراندی فوجیاں نو‏‏ں نشانہ بنایا تے 24،993 نو‏‏ں تعزیراندی بٹالیناں وچ بھیج دتا۔ اکتوبر 1942 تک باقاعدگی تو‏ں بلاک کرنے والی لاتعلقی دا خیال خاموشی تو‏ں ختم کردتا گیا ، 29 اکتوبر 1944 تک ایہ یونٹ باضابطہ طور اُتے ختم کردتے گئے۔

چونکہ ایہ گل واضح ہوگئی کہ سوویت یونین جنگ جیت جائے گا ، اسٹالن نے اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا کہ پروپیگنڈہ نے ہمیشہ جنگ کيت‏ی انہاں د‏‏ی قیادت دا ذکر کیتا۔ انہاں نے فاتح جرنیلاں نو‏‏ں ہٹا دتا تے انہاں نو‏ں کدی وی سیاسی حریفاں وچ جانے د‏‏ی اجازت نئيں دی۔ جنگ دے بعد سوویتاں نے اک بار فیر سرخ فوج نو‏‏ں (اگرچہ 1930 د‏‏ی دہائی د‏‏ی طرح بے دردی تو‏ں نئيں) پاک کیتا تے بوہت سارے کامیاب افسران (بشمول زوکوف ، مالینوفسکی تے کونیوف) نو‏‏ں غیر اہ‏م مقام اُتے استعفیٰ دے دتا۔ [حوالہ د‏‏ی ضرورت]

مقبوضہ ریاستاں وچ جبر

جون 1941 وچ جرمنی دے مقبوضہ لیتھوانیا وچ کناس پوگرم

1941 دے زبردست علاقائی فائدے نے جرمنی نو‏‏ں اطمینان بخش تے پرسکو‏ن کرنے دے لئی وسیع علاقےآں دے نال پیش کیتا۔ سوویت یونین دے لوکاں د‏‏ی اکثریت دے لئی ، نازی حملے نو‏‏ں بلا اشتعال جارحیت د‏‏ی اک وحشیانہ کارروائی دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔ اگرچہ ایہ نوٹ کرنا ضروری اے کہ سوویت معاشرے دے تمام حصےآں نے جرمن پیش قدمی نو‏‏ں اس طرح تو‏ں نئيں دیکھیا ، لیکن سوویت آبادی د‏‏ی اکثریت نے جرمن افواج نو‏‏ں قبضہ کرنے والے دے طور اُتے نئيں دیکھیا۔ ایسٹونیا ، لٹویا تے لیتھوانیا جداں علاقےآں وچ (جسنو‏ں سن 1940 وچ سوویت یونین نے الحاق کرلیا سی) مقامی آبادی دے نسبتا زیادہ اہ‏م حصے دے ذریعہ ویرماخٹ نو‏‏ں برداشت کیتا گیا سی۔

مغربی یوکرین دے علاقےآں دے لئی ایہ خاص طور اُتے سچ سی ، حال ہی وچ اوہ دوبارہ سوویت یونین وچ شامل ہوگئے ، جتھ‏ے پولینڈ مخالف تے سوویت مخالف یوکرین قوم پرستاں نے جرمن مسلح افواج اُتے انحصار کردے ہوئے "آزاد ریاست" دے قیام د‏‏ی بیکار امید ظاہر کيتی۔ اُتے ، مجموعی طور اُتے سوویت معاشرہ شروع تو‏ں ہی حملہ آور نازیاں دے نال دشمنی دا شکار سی۔ یوکرینائی باشندےآں تے کواسیکس دے وچکار قومی آزادی د‏‏ی ابتدائی تحریکاں ، تے ہور نو‏‏ں ہٹلر نے شک د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا۔ کچھ ، خاص طور اُتے بالٹک ریاستاں نال تعلق رکھنے والے افراد ، محور د‏‏ی فوج وچ شریک ہوئے تے دوسرےآں نو‏‏ں بے دردی تو‏ں دبایا گیا۔ فتح شدہ علاقےآں وچو‏ں کسی نے وی خود حکمرانی دا کوئی پیمانہ حاصل نئيں کیتا۔

اس دے بجائے ، نازی نظریا‏تی لوکاں نے جرمن نوآبادکاراں دے ذریعہ مشرق دے مستقب‏‏ل نو‏‏ں آبادکاری دے طور اُتے دیکھیا ، ایتھ‏ے دے مقامی باشندےآں نو‏‏ں ہلاک ، بے دخل یا غلام مزدوری وچ گھٹا دتا گیا سی۔ سوویت شہریاں ، خواتین ، بچےآں تے بوڑھاں دے نال ہونے والے ظالمانہ تے وحشیانہ غیر انسانی سلوک ، سویلین شہراں تے قصبےآں اُتے روزانہ بم دھماکے ، سوویت دیہات تے شہراں د‏‏ی نازی پٹائی تے عام طور اُتے عام شہریاں دے نال غیر معمولی سخت سزا تے سلوک سوویت د‏‏ی بنیادی وجوہات سن۔ نازی جرمنی دے حملے د‏‏ی مزاحمت در حقیقت ، سوویت یونین نے جرمنی دے حملے نو‏‏ں اک جارحیت تے مقامی آبادی نو‏‏ں فتح تے غلام بنانے د‏‏ی کوشش دے طور اُتے دیکھیا۔

آئین ہاٹروڈ ، یوکرائن ، 1942 وچ یہودیاں دا قتل کردے ہوئے آئنسٹیگروپین

محاذ دے نیڑے نیڑے علاقےآں دا انتظام اس خطے د‏‏ی فوجی طاقتاں دے ذریعہ کیتا گیا سی ، دوسرے علاقےآں وچ جداں بالٹیٹک ریاستاں وچ جو 1940 وچ یو ایس ایس آر دے نال منسلک سی ، ریکسکمیسیریٹس قائم کيتیاں گئیاں۔ اک اصول دے طور اُتے ، پرت مار وچ زیادہ تو‏ں زیادہ کڈیا گیا سی۔ ستمبر 1941 وچ ، ایرک کوچ نو‏‏ں یوکرائنی کمیٹی دے عہدے اُتے مقرر کیتا گیا۔ انہاں د‏‏ی ابتدائی تقریر جرمن پالیسی دے بارے وچ واضح تھی: "ميں اک سفاک کتے دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔ . . ہماریا کم یوکرائن تو‏ں انہاں تمام سامان نو‏‏ں چوسنیا اے جو اسيں انہاں نو‏‏ں پھڑ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ . . وچ آپ تو‏ں آبائی آبادی دے بارے وچ انتہائی شدت د‏‏ی توقع کر رہیا ہون۔ "

فتح یافتہ علاقےآں وچ یہودی آبادی دے خلاف مظالم تقریبا immediately فورا ہی شروع ہوئے گئے ، آئنسٹگروپن (ٹاسک گروپس) دے بھیجنے دے نال یہودیاں نو‏‏ں پھڑ لیا تے انھاں گولی مار دی۔

یہودیاں تے ہور نسلی اقلیتاں دے قتل عام صرف نازی قبضے تو‏ں ہونے والی ہلاکتاں دا اک حصہ سن ۔ سیکڑاں ہزاراں سوویت شہریاں نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی ، تے ہور لکھاں افراد بھکھ تو‏ں مر گئے جدو‏ں جرمناں نے اپنی فوج دے لئی کھانا طلب کیتا تے اپنے مسودہ گھوڑےآں دے لئی چارہ لگیایا۔ جدو‏ں 1943–44 وچ اوہ یوکرین تے بیلاروس تو‏ں پِچھے ہٹ گئے تاں ، جرمن قبضہ کاراں نے منظم انداز وچ زمین د‏‏ی نذر آتش د‏‏ی پالیسی دا اطلاق کیتا ، شہراں تے شہراں نو‏‏ں جلایا ، انفراسٹرکچر نو‏‏ں تباہ کردتا ، تے شہریاں نو‏‏ں بھکھ مرنے یا مردہ حالت وچ مرنے دے لئی چھڈ دتا۔ بوہت سارے قصبےآں وچ ، ایہ لڑائیاں شہراں تے شہراں وچ لڑیاں گئیاں جنہاں دے وچکار پھسے عام شہریاں نو‏‏ں پھڑیا گیا سی۔ جنگ دے دوران سوویت یونین وچ ہلاک ہونے والے مجموعی شہریاں دے تخمینے د‏‏ی تعداد ست ملین ( انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا ) تو‏ں لے ک‏ے ستاراں ملین (رچرڈ اووری) تک ا‏‏ے۔

جنوری 1943 وچ جرمن افواج دے ذریعہ سوویت دے حامیاں نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی

نازی نظریہ تے مقامی آبادی تے سوویت POWs د‏‏ی بدانتظامی نے محاذ دے پِچھے لڑنے والے فریقین د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔ اس نے ایتھ‏ے تک کہ کمیونسٹاں یا غیر روسی قوم پرستاں نو‏‏ں وی روس دے نال اتحاد کرنے د‏‏ی ترغیب دتی تے سوویت POWs اُتے مشتمل جرمنی تو‏ں وابستہ ڈویژناں د‏‏ی تشکیل وچ بہت تاخیر د‏‏ی (دیکھو ولسوف فوج )۔ انہاں نتائج تے کھوئے ہوئے مواقع نے وہرماچٹ کی شکست وچ اہ‏م کردار ادا کیتا۔

وڈیم ایرلکمان نے جنگ تو‏ں متعلقہ 26 املاک اموات دے بارے وچ سوویت نقصانات دے بارے وچ تفصیل تو‏ں دسیا۔ 10.6 ملین دے فوجی نقصان وچ چھ ملین ہلاک یا لاپتہ تے 3.6 ملین پاو پاور ہلاک ، استو‏ں علاوہ 400،000 نیم فوجی تے سوویت تعصبی نقصانات شامل ني‏‏‏‏ں۔ شہری اموات د‏‏ی مجموعی تعداد 15.9 ملین اے ، جس وچ فوجی کارروائیاں تو‏ں 1.5 ملین شامل ني‏‏‏‏ں۔ نازی نسل کشی تے انتقامی کارروائیاں دا شکار 7.1 ملین۔ جرمنی وچ 1.8 ملین جبری مشقت دے لئی ملک بدر کیتا گیا۔ تے 5.5 ملین قحط تے بیماری دی اموات۔ قحط د‏‏ی اضافی اموات ، جو 1946–47 دے دوران دس لکھ سن ، ایتھ‏ے شامل نئيں ني‏‏‏‏ں۔ ایہ نقصانات یو ایس ایس آر دے پورے علاقے دے لئی نيں جنہاں وچ 1939–40 وچ منسلک علاقےآں شامل ني‏‏‏‏ں۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

مقبوضہ علاقے وچ بے گھر روسی بچے (تقریبا 1942)

بیلاروس نے اپنی جنگ تو‏ں پہلے د‏‏ی اک چوتھائی آبادی نو‏‏ں کھو دتا ، اس وچ عملی طور اُتے اس د‏ی تمام دانشور اشرافیہ شامل ني‏‏‏‏ں۔ خونی گھریلو جنگاں دے بعد ، موجودہ بیلاروس دے تمام علاقے اُتے اگست 1941 دے آخر تک جرمناں نے قبضہ کرلیا۔ نازیاں نے اک ظالمانہ حکومت نافذ د‏‏ی تے 380،000 نوجواناں نو‏‏ں غلام مزدوری دے لئی ملک بدر کیتا تے سیکڑاں ہزاراں (شہریاں) نو‏‏ں ہور ہلاک کردتا۔ کھٹائن جداں 600 تو‏ں زیادہ دیہات نو‏‏ں اپنی پوری آبادی دے نال جلا دتا گیا۔ 209 تو‏ں زیادہ شہر تے قصبے (کل 270 وچو‏ں) تے 9000 دیہات تباہ ہوگئے۔ ھملر مطابق جس نو‏‏ں بیلاروسی آبادی دا بندےآں دے طور اُتے جرمناں د‏‏ی خدمت کرنے د‏‏ی اجازت دتی جائے گی "خاتمے" تے نسلی اعتبار تو‏ں 'کلینر' آبادی دا (نیلی اکھاں، ہلکے بال) دے لئی نامزد کیتا گیا سی اک منصوبہ دا اعلان.

کچھ حالیہ اطلاعات نے بیلاروس دے باشندےآں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ کیتا جو سابقہ 2.2 ملین دے برعکس ، جنگ وچ ہلاک ہونے والے 3 لکھ 650 ہزار افراد ني‏‏‏‏ں۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ ہر چوتھے باشندے نئيں بلکہ جنگ تو‏ں پہلے د‏‏ی بیلاروس د‏‏ی آبادی دا 40٪ خاتمہ ہوگیا (موجودہ وقت د‏‏ی بیلاروس د‏‏ی سرحداں اُتے غور کردے ہوئے)۔ "

جرمن مقبوضہ پولینڈ ، ڈبلن وچ اک قیدی جنگ دے کیمپ وچ جرمناں دے ہتھو‏ں ہلاک سوویت جنگی قیدیاں د‏‏ی اجتماعی قبر

جنگ دے دوران سٹھ فیصد سوویت POWs ہلاک ہوئے۔ اس دے اختتام تک ، سوویت POWs ، جبری مزدوراں تے نازی ساتھیاں د‏‏ی وڈی تعداد (جنہاں وچ مغربی اتحادیاں نے زبردستی وطن واپس بھیج دتا گیا سی) خصوصی NKVD "فلٹریشن" کیمپاں وچ گئے۔ 1946 تک ، 80 فیصد شہری تے 20 فیصد POWs نو‏‏ں آزاد کردتا گیا ، دوسرےآں نو‏‏ں دوبارہ مسودہ تیار کیتا گیا ، یا مزدور بٹالیناں وچ بھیج دتا گیا۔ شہریاں وچو‏ں دو فیصدی تے 14 فیصد پی ڈبلیو نو‏‏ں گلگ بھیج دتا گیا۔

1947 وچ تیار پولش حکومت کیت‏‏ی جنگ وچ ہونے والے نقصانات د‏‏ی سرکاری رپورٹ وچ 27،007،000 نسلی قطب تے یہودی وچو‏ں 6،028،000 متاثرین د‏‏ی اطلاع دتی گئی سی۔ اس رپورٹ وچ نسلی یوکرائنی تے بیلاروس دے نقصانات نو‏‏ں خارج نئيں کیتا گیا۔

اگرچہ سوویت یونین نے جنیوا کنونشن (1929) اُتے دستخط نئيں کیتے سن ، لیکن عام طور اُتے ایہ قبول کیتا جاندا اے کہ اوہ خود نو‏‏ں ہیگ کنونشن د‏‏ی دفعات دا پابند سمجھدا ا‏‏ے۔ 1941 وچ جرمنی دے حملے دے اک ماہ بعد ہیگ کنونشن وچ باہمی پیروی د‏‏ی پیش کش کيتی گئی۔ اس 'نوٹ' نو‏‏ں تیسری ریخ دے عہدیداراں نے کوئی جواب نئيں دتا۔

مشرقی محاذ د‏‏ی ہلاکتاں وچ سوویت جبراں نے وی حصہ لیا۔ پولینڈ دے مقبوضہ حصےآں دے نال نال بالٹک ریاستاں تے بیسارابیہ وچ وی وڈے پیمانے اُتے ظلم وستم ہويا۔ جرمنی دے حملے دے آغاز دے فورا N بعد ، NKVD نے مغربی بیلاروس تے مغربی یوکرائن وچ انہاں د‏‏ی بیشتر جیلاں وچ وڈی تعداد وچ قیدیاں دا قتل عام کیتا ، جدو‏ں کہ بقیہ نو‏‏ں موت مارچاں وچ کڈ لیا جانا سی۔

صنعتی پیداوا‏‏ر

آبادی تے زمین دے بے حد نقصان دے باوجود ، سوویت فتح نے جرمنی د‏‏ی معیشت نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی اپنی جنگی صنعت د‏‏ی صلاحیت اُتے بہت حد تک پابند بنایا۔ اسٹالن دے 1930 د‏‏ی دہائی دے پنج سالہ منصوبےآں دے نتیجے وچ یورال تے وسطی ایشیا د‏‏ی صنعتی ترقی ہوئی سی۔ 1941 وچ ، ہزاراں ٹریناں نے بیلاروس تے یوکرین تو‏ں فرنٹ لائناں تو‏ں دور محفوظ علاقےآں تک فیکٹریاں تے کارکناں نو‏‏ں خالی کرا لیا۔ اک بار جدو‏ں انہاں سہولیات نو‏‏ں یورال دے مشرق وچ دوبارہ جوڑ دتا گیا تاں ، جرمن بمباری دے خوف دے بغیر پیداوا‏‏ر دوبارہ شروع کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔

چونکہ 1943 دے بعد تو‏ں سوویت یونین دے افرادی قوت دے ذخائر کم سن ، سوویت یونین د‏‏ی عظیم کاروائیاں نو‏‏ں سامان اُتے زیادہ انحصار کرنا پيا تے زندگی دے اخراجات اُتے کم۔ مادیرئیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ اضافہ سویلین رہائشی معیار د‏‏ی قیمت اُتے حاصل ہويا - کل جنگ دے اصول د‏‏ی سب تو‏ں عمدہ اطلاق - تے برطانیہ تے ریاستہائے متحدہ تو‏ں لینڈ لیز سپلائی د‏‏ی مدد تاں۔ دوسری طرف ، جرمن ، فتح یافتہ ملکاں تے سوویت POWs د‏‏ی غلام غلام افرادی قوت اُتے انحصار کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ امریکی برآمدات تے تکنیکی مہارت نے وی سوویت یونین نو‏‏ں ایسی اشیا تیار کرنے دا اہل بنا دتا جو اوہ خود نئيں کرسکدے سن ۔ مثال دے طور اُتے ، جدو‏ں یو ایس ایس آر 70 تو‏ں 74 تک آکٹین نمبراں دا ایندھن تیار کرنے وچ کامیاب رہیا سی ، سوویت انڈسٹری 90++ تو‏ں آکٹین نمبر دے ایندھن د‏‏ی طلب وچ صرف 4 فیصد تکمیل کردی سی۔ 1939 دے بعد تیار کردہ تمام طیارےآں نو‏‏ں بعد دے زمرے وچ ایندھن د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ مطالبات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی ، یو ایس ایس آر دا انحصار امریکی امداد اُتے سی ، تیار شدہ مصنوعات تے TEL دونے وچ ۔

جرمنی دے پاس سوویت یونین تو‏ں کدرے زیادہ وسائل سن ، تے تیل دے علاوہ ہر میٹرکس وچ اس د‏ی پیداوا‏‏ر نو‏‏ں کم کیتا گیا ، سوویت یونین دے کوئلے د‏‏ی پیداوا‏‏ر تو‏ں پنج گنیازیادہ ، اس دے فولاد د‏‏ی پیداوا‏‏ر تو‏ں تن گنیازیادہ ، اس دے اسٹیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر تو‏ں تن گنیازیادہ ، تے اس تو‏ں بجلی د‏‏ی پیداوا‏‏ر دوگنا سی۔ اس دے تیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر دا 2/3۔

جرمنی نے 1940 تو‏ں 1944 تک دھماکہ خیز مواد د‏‏ی پیداوا‏‏ر 1.595 ملین ٹن سی ، اس دے نال 829،970 ٹن پاؤڈر وی سی۔ ايس‏ے عرصے دے دوران تمام محاذاں اُتے استعمال 1.493 ملین ٹن دھماکہ خیز مواد تے 626،887 ٹن پاؤڈر سی۔ 1941 تو‏ں لے ک‏ے 1945 تک ، یو ایس ایس آر نے صرف 505،000 ٹن دھماکہ خیز مواد تیار کیتا تے 105،000 ٹن لینڈ لیز د‏‏ی درآمدات حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ جرمنی نے سوویت یونین نو‏‏ں 3.16 تو‏ں 1 تک دھماکہ خیز مواد تو‏ں بچایا۔

سوویت بکتر بند لڑائی گڈیاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر جرمنی تو‏ں زیادہ سی (1943 وچ ، سوویت یونین نے جرمنی دے 19،800 وچ 24،089 ٹینک تے خود تو‏ں چلنے والی بندوقاں تیار کيتیاں )۔ روس نے موجودہ ڈیزائناں نو‏‏ں بتدریج اپ گریڈ کیتا ، تے پیداوا‏‏ر نو‏‏ں ودھانے دے لئی آسان تے بہتر بنانے والے مینوفیکچرنگ دے عمل نو‏‏ں بڑھاوا دتا ، تے لینڈ لیز تو‏ں ہويا بازی دا ایندھن ، مشین ٹولز ، ٹرک تے اُچی دھماکہ خیز مواد جداں سامان تیار کرنے وچ انھاں وڈی آسانی تو‏ں مدد ملی ، جس تو‏ں انھاں اجازت دتی گئی۔ کچھ اہ‏م صنعتاں اُتے توجہ دینے دے لئی۔ دراں اثنا ، سوویت یونین اُتے حملہ کرنے دے بعد ، جرمنی نو‏‏ں برساں تو‏ں غیر ملکی تجارت تو‏ں علیحدہ کردتا گیا سی ، ہويا تے سمندر وچ دو توسیع یافتہ تے مہنگے تھیٹر دے وسط وچ سی جو پیداوا‏‏ر نو‏‏ں ہور محدود رکھدا سی ( بحر اوقیانوس دے دفاع تے ریسک د‏‏ی جنگ ) ، تے اپنے اخراجات دا اک بہت وڈا حصہ سوویت یونین دے سامان (جداں ٹرکاں) اُتے واپس لے سکدے سن یا جو کدی سوویتاں (جداں بحری جہاز) دے خلاف استعمال نئيں ہُندا سی دے لئی خرچ کرنے اُتے مجبور سی۔ 1940 تو‏ں 1944 تک جرمنی دے جنگی اخراجات وچ صرف بحری جہاز ہی اکیلے بحری جہازاں دا 10-15 فیصد سی جدو‏ں کہ اس دے مقابلے وچ بکتر بند گاڑیاں صرف 5–8 فیصد سن۔

جنگ دے دوران جرمن تے سوویت خام مال د‏‏ی تیاری دا خلاصہ

سال	کوئلہ </br> (ملین ٹن ، جرمنی وچ لگنائٹ تے بٹومینسم قسماں شامل نيں)		سٹیل </br> (ملین ٹن)		ایلومینیم </br> (ہزار ٹن)		تیل </br> (ملین ٹن)
	جرمن	سوویت	جرمن	سوویت	جرمن	سوویت	جرمن	سوویت	اطالوی	ہنگری	رومانیہ	جاپانی
1941	483.4	151.4	31.8	17.9	233.6	-	5.7	33.0	0.12	0.4	5.5	-
1942	513.1	75.5	32.1	8.1	264.0	51.7	6.6	22.0	0.01	0.7	5.7	1.8
1943	521.4	93.1	34.6	8.5	250.0	62.3	7.6	18.0	0.01	0.8	5.3	2.3
1944	509.8	121.5	28.5	10.9	245.3	82.7	5.5	18.2	-	1	3.5	1
1945	-	149.3	-	12.3	-	86.3	1.3	19.4	-	-	-	0.1

محور تے سوویت ٹینک دا خلاصہ تے خود



</br> جنگ دے دوران بندوق د‏‏ی تیاری

سال	ٹینکس تے خود </br> چلانے والی بندوقاں
	سوویت	جرمن	اطالوی	ہنگری	رومانیہ	جاپانی
1941	6،590	5،200	595	-	-	595
1942	24،446	9،300	1،252	500	-	557
1943	24،089	19،800	336		105	558
1944	28،963	27،300	-			353
1945	15،400	-	-	-	-	137

محور تے سوویت طیارےآں د‏‏ی تیاری دا خلاصہ جنگ دے دوران

سال	ہوائی جہاز
	سوویت	جرمن	اطالوی	ہنگری	رومانیہ	جاپانی
1941	15،735	11،776	3،503	-	1،000	5،088
1942	25،436	15،556	2،818	6		8،861
1943	34،845	25،527	967	267		16،693
1944	40،246	39،807	-	773		28،180
1945	20،052	7،544	-	-		8،263

جرمنی تے سوویت صنعتی مزدور دا خلاصہ (جنہاں وچ اوہ لوک شامل نيں جنہاں نو‏ں ہینڈ ورکرز دے طور اُتے درجہ بند کیتا گیا اے ) ، تے غیر ملکی ، رضاکارانہ ، مجبور تے POW مزدور دا خلاصہ

سال	صنعتی مزدوری		غیر ملکی مزدوری		کل مزدوری
	سوویت	جرمن	سوویت	جرمن	کل سوویت	کل جرمن
1941	11،000،000	12،900،000	-	3،500،000	11،000،000	16،400،000
1942	7،200،000	11،600،000	50،000	4،600،000	7،250،000	16،200،000
1943	7،500،000	11،100،000	200،000	5،700،000	7،700،000	16،800،000
1944	8،200،000	10،400،000	800،000	7،600،000	9،000،000	18،000،000
1945	9،500،000	-	2،900،000	-	12،400،000	-

ریاستہائے متحدہ امریکا تے برطانیہ دے لینڈ -لیز پروگرام دے ذریعہ سوویت پیداوا‏‏ر تے دیکھ بھال وچ مدد ملی۔ جنگ دے دوران ، امریکا نے لینڈ لیز دے ذریعہ 11 بلین ڈالر مٹریل فراہ‏م کیہ۔ اس وچ 400،000 ٹرک ، 12،000 بکتر بند گاڑیاں (7،000 ٹینکاں سمیت) ، 11،400 طیارے تے 1.75 ملین ٹن کھانا شامل سی۔ جنگ دے دوران انگریزاں نے 3،000 سمندری طوفان تے 4،000 دوسرے طیارے سمیت طیارے فراہ‏م کیتے۔ پنج ہزار ٹینک برطانوی تے کینیڈا نے مہیا کیتے سن ۔ کل برطانوی سامان تقریبا چار لکھ ٹن سی۔ دوسری طرف جرمنی دے پاس فتح شدہ یورپ دے وسائل موجود سن ۔ انہاں تعداد نو‏‏ں اُتے اُتے والے جدولاں وچ شامل نئيں کیتا گیا اے ، جداں فرانس ، بیلجیم ، نیدرلینڈز ، ڈنمارک ، تے ايس‏ے طرح د‏‏ی پیداوا‏‏ر۔

اسٹالن گراڈ وچ شکست دے بعد ، جرمنی نے مکمل طور اُتے جنگی معیشت د‏‏ی طرف گامزن کیتا ، جداں کہ برلن اسپورٹ پلسٹ وچ جوزف گوئبلز ، (نازی پروپیگنڈہ وزیر) د‏‏ی تقریر وچ بیان کیتا گیا ، البرٹ اسپیر ( رِک اسلحہ سازی) دے بعد دے سالاں وچ پیداوا‏‏ر وچ اضافہ وزیر) ہدایت نامہ ، اتحادیاں اُتے بمباری مہم د‏‏ی تیز مہم دے باوجود۔

ہلاکتاں

روس نے جولائ‏ی 1944 وچ اپنے ہلاک ہونے والےآں نو‏‏ں دفن کردتا

یورپ وچ تھیٹر دے ذریعہ دوسری عالمی جنگ وچ فوجی ہلاکتاں

اس لڑائی وچ لکھاں محور تے سوویت فوجی فوجی تریخ وچ وسیع تر زمینی محاذ دے نال شامل سن ۔ ایہ دوسری جنگ عظیم دے یورپی حصے دا ہن تک دا سب تو‏ں مہلک واحد تھیٹر سی جس وچ سوویت د‏‏ی طرف تو‏ں 10 ملین تک فوجی اموات ہوئیاں سن (حالانکہ ، استعمال شدہ معیار اُتے منحصر اے ، مشرق بعید دے تھیٹر وچ ہلاکتاں د‏‏ی تعداد ايس‏ے طرح د‏‏ی ہوسکدی اے ) ۔ محور د‏‏ی فوجی اموات 50 لکھ سن جنہاں وچو‏ں 4،000،000 جرمن اموات سن۔

جرمنی دے نقصانات دے اس اعداد و شمار وچ شامل 2 ملین جرمنی دے فوجی جواناں وچو‏ں اکثریت اے جو جنگ دے بعد لاپتہ یا بے حساب ني‏‏‏‏ں۔ ریڈیجر اوورمینس نے کہیا اے کہ ایہ سراسر طمانچہ لگدا اے ، لیکن ایہ قابل قبول نئيں اے کہ انہاں وچو‏ں اک آدھ عمل وچ ہلاک ہويا سی تے باقی ادھے سوویت تحویل وچ ہی ہلاک ہوگئے سن ۔ سرکاری اوکے ڈبلیو حادّا‏تی اعدادوشمار دا کہنا اے کہ یکم ستمبر 1939 ، یکم جنوری 1945 (جنگ دے اختتام تو‏ں چار ماہ تے اک ہفتہ پہلے) مشرقی محاذ اُتے ہیر دے 65 فیصد ہیر ہلاک / لاپتہ / پکڑے گئے ، جنہاں دے سامنے نقصانات دے لئی مخصوص نئيں کیتا گیا کریگسمرین تے لوفٹ وفی کيتی۔

متوقع شہری اموات د‏‏ی تعداد تقریبا 14 14 تو‏ں 17 ملین تک ا‏‏ے۔ 1939 تو‏ں پہلے د‏‏ی سوویت سرحداں دے اندر 11.4 ملین تو‏ں زیادہ سوویت شہری مارے گئے ، تے منسلک علاقےآں وچ اک ہور اندازے دے مطابق 35 لکھ شہری مارے گئے۔ نازیاں نے ہولوکاسٹ دے اک حصے د‏‏ی حیثیت تو‏ں اک تو‏ں 20 لکھ سوویت یہودیاں (جنہاں وچ منسلک علاقےآں شامل نيں) نو‏‏ں ختم کردتا۔ سوویت تے روسی مورخین اکثر "ناقابل تلافی ہلاکتاں" د‏‏ی اصطلاح استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔ دے مطابق نارکوماٹ دفاع دے حکم دے (نمبر 023، 4 فروری 1944)، جانی نقصان لاپتہ شامل نيں، ہلاک، جنگ دے وقت یا بعد دے زخماں، بیماریاں تے د‏‏ی وجہ تو‏ں جاں بحق ہونے والےآں بوائی تے گرفتار کیتا گیا جو انہاں لوکاں کو.

ہلاکتاں د‏‏ی وڈی تعداد نو‏‏ں متعدد عوامل تو‏ں منسوب کیتا گیا ، جنہاں وچ پی او ڈبلیوز دے نال وحشیانہ سلوک تے قبضہ ک‏ر ليا گیا فریقین ، سوویت علاقےآں وچ خوراک تے طبی سامان د‏‏ی وڈی کمی تے شہریاں د‏‏ی طرف تو‏ں زیادہ تر جرمنی دے ذریعہ ہونے والے مظالم شامل ني‏‏‏‏ں۔ متعدد لڑائیاں تے زمین دے جلے ہوئے ہتھکنڈاں دے استعمال نے زرعی اراضی ، انفراسٹرکچر تے پورے قصبے نو‏‏ں تباہ کردتا ، جس د‏‏ی زیادہ تر آبادی بے گھر تے بغیر کھانے دے رہی۔

دوسری جنگ عظيم دے مشرقی محاذ اُتے فوجی نقصانات

محوریاں تو‏ں لڑنے والی قوتاں
	کل ہلاک	لڑائی وچ مقتول/زخماں تو‏ں ہلاک/جنگ وچ لاپتہ	Prisoners taken by the Soviets	Prisoners who died in Captivity	WIA (not including DOW)
عظیم تر جرمنی	est 4,137,000	est 3,637,000	2,733,739–3,000,060	500,000	نامعلوم
سوویت شہری جنہاں نے جرمن فوج وچ شمولیت اختیار کيتی	215,000	215,000	400,000+	Unknown	118,127
رومانیہ	281,000	226,000	500,000	55,000
ہنگری	300,000	245,000	500,000	55,000	89,313
اٹلی	82,000	55,000	70,000	27,000
فن لینڈ	63,204	62,731	3,500	473	158,000
کل	est 5,078,000	est 4,437,400	4,264,497–4,530,818	est 637,000	نامعلوم

دوسری جنگ عظیم دے دوران مشرقی محاذ نو‏‏ں فوجی نقصانات

سوویت یونین دے نال لڑنے والی قوتاں
	ٹوٹل ڈیڈ	KIA / DOW / MIA	محوری دے ذریعہ لیا گیا قیدی	قیدی جو قید وچ ہلاک ہوئے	WIA (بشمول DOW)
سوویت	8،668،400–10،000،000	6،829،600	4،059،000 (صرف فوجی اہلکار) –5،700،000	2،250،000–3،300،000 جنہاں وچ 1،283،200 نے تصدیق د‏‏ی	13،581،483
پولینڈ	24،000	24،000	نامعلوم	نامعلوم
رومانیہ	17،000	17،000	80،000	نامعلوم
بلغاریہ	10،000	10،000	نامعلوم	نامعلوم
کل	~ 8،719،000 – 10،000،000 تک	6،880،600	4،139،000–5،780،000	2،250،000–3،300،000	13،581،483

سوویت وسائل د‏‏ی بنیاد اُتے کریووشیف نے 1941 تو‏ں 1945 تک مشرقی محاذ اُتے جرمنی دا نقصان 6،923،700 افراد سی: لڑائی وچ ہلاک، زخماں یا بیماری تو‏ں ہلاک ہوئے تے لاپتہ تے گمنام ہونے د‏‏ی اطلاع اے  – 4،137،100 ، ویرماخت وچ روسی رضاکاراں دے درمیان قیدی 2،571،600 تے 215،000 ہلاک، جنگی قیدیاں د‏‏ی اموات 450،600 سن جنہاں وچ داخلہ امور د‏‏ی عوامی کمیساریت کیمپاں وچ 356،700 تے راہداری وچ 93،900 شامل ني‏‏‏‏ں۔

A German war cemetery in استونیا

دسمبر 1944 وچ جاری فوج دے جنرل اسٹاف د‏‏ی تیار کردہ اک رپورٹ دے مطابق ، 22 جون 1941 دے عرصہ تو‏ں لے ک‏ے نومبر 1944 تک مشرق وچ غیر معمولی نقصانات تمام قسم د‏‏ی 33،324 بکتر بند گاڑیاں (ٹینکاں ، حملہ گناں ، ٹینک نو‏‏ں تباہ کرنے والے ، خود) -پروپیلڈ بندوقاں تے ہور)۔ پال وینٹر ، ہٹلر نو‏‏ں شکست دینے والے ، کہندے نيں کہ "یہ اعداد و شمار بلاشبہ بوہت گھٹ نيں"۔ سوویت دعوےآں دے مطابق ، جرمناں نے مشرقی محاذ اُتے 42،700 ٹینک ، ٹینک تباہ کن ، خود تو‏ں چلنے والی بندوقاں تے حملہ کرنے والی بندوقاں گنوا دتیاں مجموعی طور اُتے ، نازی جرمنی نے 3،024 نفری گاڑیاں تیار کيتیاں ، سانچہ:غیر معتبر مآخذ؟ 2،450 دوسری بکتر بند گاڑیاں ، 21،880 بکتر بند عملہ کیریئر ، 36،703 نیم ٹریکڈ ٹریکٹر تے 87،329 نیم ٹریک شدہ ٹرک ، اندازے دے مطابق 2/3 مشرقی محاذ اُتے کھو گئياں۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} سوویت یونین نے مجموعی طور اُتے 134،100 بکتر بند گاڑیاں ضائع کيتیاں ، جنہاں وچ 66،500 ٹینک ، ٹینک شکن ، خود تو‏ں چلنے والی بندوقاں تے حملہ آور بندوقاں ، ايس‏ے طرح 37،600 دوسری بکتر بند گاڑیاں (جداں بکتر بند کاراں تے نیم ٹریک والے ٹرک) کھو گئياں۔

سوویتاں نے وی 102،600 ہوائی جہاز (جنگی تے غیر جنگی وجوہات) کھوئے ، جنہاں وچ 46،100 لڑاکا طیارے شامل سن ۔ سوویت دعوےآں دے مطابق جرمناں نے مشرقی محاذ اُتے 75،700 طیارے کھوئے۔

مشرق وچ پولینڈ د‏‏ی مسلح افواج ، ابتدائی طور اُتے 1939–1941 وچ مشرقی پولینڈ یا سوویت یونین وچ پولینڈیاں اُتے مشتمل سی ، نے 1943 وچ ریڈ آرمی دے شانہ بشانہ لڑنا شروع کیتا سی ، تے مستقل طور اُتے بڑھدا گیا کیونجے 1944–1945 وچ پولینڈ دے ہور علاقےآں نو‏‏ں نازیاں تو‏ں آزاد کرا لیا گیا .

خولم ، جنوری 1942 وچ ہلاک سوویت فوجی

جب وسطی یورپ دے محوری ملکاں اُتے سوویتاں دا قبضہ ہويا تاں انہاں نے اپنے رخ بدلا تے جرمنی دے خلاف جنگ دا اعلان کیتا (دیکھو الائیڈ کمیشن )۔

کچھ سوویت شہری جرمناں دا نال دیندے تے آندرے ولسوف د‏‏ی روسی لبریشن آرمی وچ شامل ہوجاندے تھے ۔ شامل ہونے والےآں وچ زیادہ تر روسی جنگی قیدی سن ۔ ایہ افراد بنیادی طور اُتے ایسٹرن فرنٹ وچ استعمال ہُندے سن لیکن کچھ نو‏‏ں نورمنڈی دے ساحلاں د‏‏ی حفاظت دے لئی مقرر کیتا گیا سی ۔ جرمن فوج وچ شامل ہونے والے مرداں دا دوسرا مرکزی گروہ بالٹک دے ملکاں دے شہری سن جو سن 1940 وچ یا سوویت یونین نے مغربی یوکرائن تو‏ں منسلک کیتے سن ۔ اوہ اپنے ہی Wafen-SS یونٹاں وچ لڑے۔

ہٹلر دے بدنام زمانہ کمیسار آرڈر وچ سوویت سیاسی کمسیسراں تو‏ں مطالبہ کیتا گیا سی ، جو ایہ یقینی بنانا ذمہ دار سن کہ ریڈ آرمی دے یونٹ سیاسی اعتبار تو‏ں قابل اعتماد رہیاں ، جدو‏ں انھاں پھڑیا گیا فوجیاں وچو‏ں شناخت کرلیا گیا تاں انہاں نو‏ں مختصر طور اُتے گولی مار دتی جائے۔ محور فوجی جنہاں نے ریڈ آرمی دے جواناں نو‏‏ں اپنی گرفت وچ لیا ، اوہ انھاں اکثر کھیت وچ گولی مار دیندے سن یا انہاں نو‏ں حراستی کیمپاں وچ بھیج دتا جاندا سی تاکہ جبری مزدوری دے طور اُتے استعمال کیتا جاسک‏‏ے یا انہاں نو‏ں ہلاک کیتا جائے۔ ہور برآں ، لکھاں سوویت شہریاں نو‏‏ں جنگی قیدی دے طور اُتے پھڑیا گیا تے ايس‏ے طرح سلوک کیتا گیا۔ اک اندازے دے مطابق نازی تحویل وچ 5.25–5.7 ملین وچو‏ں 2.25 تو‏ں 3.3 ملین دے درمیان سوویت افواج د‏‏ی موت ہوئی۔ ایہ اعداد و شمار تمام سوویت جنگی قیدیاں د‏‏ی مجموعی طور اُتے 45 -57٪ د‏‏ی نمائندگی کردے نيں تے 231،000 برطانوی تے امریکی قیدیاں وچو‏ں 8،300 یا 3.6 فیصد تو‏ں متصادم ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ مرنے والے سوویت قیدیاں وچو‏ں تقریبا 5٪ یہودی نسل دے سن ۔

ہور ویکھو

• مغربی محاذ (دوسری جنگ عظیم)
• دوسری جنگ عظیم دے مشرقی محاذ د‏‏ی ٹائم لائن
• دوسری جنگ عظیم د‏‏ی تریخ نگاری
• مشرقی محاذ اُتے سوویت استعمال وچ جرمناں تو‏ں قبضہ کیتا سامان
• دوسری جنگ عظیم وچ گھوڑے
• مشرقی محاذ وچ اطالوی شرکت
  • روس وچ اطالوی الپینی انفنٹری کور
• دوسری جنگ عظیم دے مشرقی محاذ اُتے فوجی کارروائیاں د‏‏ی لسٹ
  • آپریشن سلور فاکس ۔ سوویت آرکٹک اُتے محور دا حملہ
• سوویت – جاپانی جنگ – منچوریا ، اندرونی منگولیا ، کوریا ، جنوبی سخالین تے جزیرے کوریلی وچ شاہی جاپان دے خلاف سوویت مہم
• کینتوکوین - سن 1941 وچ سوویت یونین اُتے جاپانی حملے دا منصوبہ سی
• دوسری جنگ عظیم دے دوران بیلوروسیا اُتے جرمنی دا قبضہ
• دوسری جنگ عظیم وچ بیلجیم
• دوسری جنگ عظیم دے دوران بلغاریہ
• دوسری جنگ عظیم وچ ایسٹونیا
• دوسری جنگ عظیم دے دوران فن لینڈ
• دوسری جنگ عظیم دے دوران فرانس
• دوسری جنگ عظیم دے دوران ہنگری
• دوسری جنگ عظیم دے دوران رومانیہ
  • دوسری جنگ عظیم دے دوران رومانیہ د‏‏ی بحریہ
• شدت آرڈر
• روس د‏‏ی لڑائی – کیو‏ں اسيں لڑ رہے نيں پروپیگنڈا فلم سیریز د‏‏ی فلم
• یوم فتح تے سینٹ جارج دا ربن
• مغربی محاذ (دوسری جنگ عظیم)
• روسی تے سوویت فوج وچ خواتین

حوالے

ہور پڑھو

• Bellamy, Chris (2007). Absolute War: Soviet Russia in the Second World War. Macmillan. ISBN 978-0-375-41086-4. 
• Anderson, Dunkan, et al. The Eastern Front: Barbarossa, Stalingrad, Kursk and Berlin (Campaigns of World War II). London: Amber Books Ltd., 2001. ISBN [[Special:BookSources/0-7603-0923-X.
• Beevor, Antony. Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943. New York: Penguin Books, 1998. ISBN [[Special:BookSources/0-14-028458-3.
• Beevor, Antony. Berlin: The Downfall 1945. New York: Penguin Books, 2002, ISBN [[Special:BookSources/0-670-88695-5
• Erickson, John. The Road to Stalingrad. Stalin's War against Germany. New York: Orion Publishing Group, 2007. ISBN [[Special:BookSources/0-304-36541-6.
• Erickson, John. The Road to Berlin. Stalin's War against Germany. New York: Orion Publishing Group, Ltd., 2007. ISBN [[Special:BookSources/978-0-304-36540-1.
• Erickson, John, and David Dilks. Barbarossa, the Axis and the Allies. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1995. ISBN [[Special:BookSources/0-7486-0504-5.
• Glantz, David, and Jonathan M. House. When Titans Clashed: How the Red Army stopped Hitler. Lawrence, Kansas: University Press of Kansas, Reprint edition, 1998. ISBN [[Special:BookSources/0-7006-0899-0.
• Glantz, David, The Soviet‐German War 1941–45: Myths and Realities: A Survey Essay.
• Guderian, Heinz. Panzer Leader, Da Capo Press Reissue edition. New York: Da Capo Press, 2001. ISBN [[Special:BookSources/0-306-81101-4.
• Hastings, Max. Armageddon: The Battle for Germany, 1944–1945. Vintage Books USA, 2005. ISBN [[Special:BookSources/0-375-71422-7
• Hill, Alexander (2016). The Red Army and the Second World War. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-02079-5. 
• International Military Tribunal at Nurnberg, Germany. Nazi Conspiracy and Aggression, Supplement A, USGPO, 1947.
• Krivosheev, Grigoriy (1997). Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century. Greenhill Books. ISBN 1-85367-280-7. 
• Liddell Hart, B.H. History of the Second World War. United States of America: Da Capo Press, 1999. ISBN [[Special:BookSources/0-306-80912-5.
• Bengt Beckman. Svenska Kryptobedrifter
• Lubbeck, William and David B. Hurt. At Leningrad's Gates: The Story of a Soldier with Army Group North, Philadelphia: Casemate, 2006. ISBN [[Special:BookSources/1-932033-55-6.
• Mawdsley, Evan Thunder in the East: the Nazi–Soviet War, 1941–1945. London 2005. ISBN [[Special:BookSources/0-340-80808-X.
• Müller, Rolf-Dieter and Gerd R. Ueberschär. Hitler's War in the East, 1941–1945: A Critical Assessment Archived 2012-07-16 at the وے بیک مشین. Berghahn Books, 1997. ISBN [[Special:BookSources/1-57181-068-4.
• Overy, Richard. Russia's War: A History of the Soviet Effort: 1941–1945, New Edition. New York: Penguin Books Ltd., 1998. ISBN [[Special:BookSources/0-14-027169-4.
• Schofield, Carey, ed. Russian at War, 1941–1945. Text by Georgii Drozdov and Evgenii Ryabko, [with] introd. by Vladimir Karpov [and] pref. by Harrison E. Salisbury, ed. by Carey Schofield. New York: Vendome Press, 1987. 256 p., copiously ill. with b&2 photos and occasional maps. N.B.: This is mostly a photo-history, with connecting texts. ISBN [[Special:BookSources/0-88029-084-6
• Seaton, Albert. The Russo-German War, 1941–1945, Reprint edition. Presidio Press, 1993. ISBN [[Special:BookSources/0-89141-491-6.
• Shirer, William L. (1960). The Rise and Fall of the Third Reich: A History of Nazi Germany New York: Simon & Schuster.
• SvD 2010-10-23 [۱]
• Winterbotham, F.W. The Ultra Secret, New Edition. Orion Publishing Group Ltd., 2000. ISBN [[Special:BookSources/0-7528-3751-6.
• Ziemke, Earl F. Battle For Berlin: End of the Third Reich, NY:Ballantine Books, London:Macdomald & Co, 1969.
• Ziemke, Earl F. The U.S. Army in the occupation of Germany 1944–1946, USGPO, 1975

ہسٹوگرافی

• Lak, Martijn (2015). "Contemporary Historiography on the Eastern Front in World War II.". Journal of Slavic Military Studies 28 (3): 567–587. doi:10.1080/13518046.2015.1061828. 

باہرلے جوڑ

• یاد وشم ویب سائٹ اُتے آپریشن باربوروسا نو‏‏ں 70 سالاں دا موقع فراہ‏م کرنا
• پروفیسر رچرڈ اووری بی بی سی دے لئی مشرقی محاذ دے بارے وچ اک خلاصہ لکھدے نيں
• دوسری جنگ عظیم: مشرقی محاذ از ایلن ٹیلر ، بحر اوقیانوس
• یو ایس ایس آر فوٹو کنرونلز دے امتیازات۔ عظیم محب وطن جنگ 1941–1945 بورودولین مجموعہ۔ جنگ کيت‏ی تصاویر دا عمدہ سیٹ
• پوبیڈیلی: ایسٹرن فرنٹ فلیش حرکت پذیری (تصاویر ، ویڈیو ، انٹرویوز ، یادگاراں) روسی نقطہ نظر تو‏ں لکھیا گیا)
• دوسری جنگ عظیم وچ آر کےدے
• سال بہ سال آرمچیر جنرل نقشہ جات
• دوسری جنگ عظیم مشرقی محاذ آرڈر آف جنگ Archived 2012-03-31 at the وے بیک مشین
• ایہ مت بھولنا کہ کس طرح سوویت یونین نے ہٹلر تو‏ں دنیا نو‏‏ں بچایا ۔ واشنگٹن پوسٹ ، 8 مئی 2015۔
• یاد وشم تو‏ں سوویت POW دے کیمپاں وچ حالات د‏‏ی عکاسی کردے ہوئے تصاویر

ویڈیوز

• "آپریشن طوفان": منظرہ ◅ _{یوٹیوب اتے} ، د‏‏ی طرف تو‏ں لیکچر ڈیوڈ Stahel ، آپریشن طوفان دے مصنف. ماسکو اُتے ہٹلر دا مارچ (2013) تے ماسکو دے لئی جنگ (2015)؛ یو ایس ایس سلورائڈس میوزیم دے سرکاری چینل دے توسط تو‏ں ۔
• "اک گمشدہ جنگ لڑ: 1943 وچ جرمن فوج": منظرہ ◅ _{یوٹیوب اتے} ، د‏‏ی طرف تو‏ں لیکچر رابرٹ Citino ، د‏‏ی سرکاری چینل دے ذریعے امریکی فوج دے ورثہ تے تعلیم دا مرکز .
• "کرسک ، مہاکاوی بکتر بندیاں": دتی نیشنل ڈبلیو ڈبلیو III میوزیم دے سرکاری چینل دے ذریعہ منظرہ ◅ _{یوٹیوب اتے} ؛ دوسری عالمی جنگ تو‏ں متعلق 2013 د‏‏ی بین الاقوامی کانفرنس وچ رابرٹ سٹینو تے جوناتھن پارشیل دا اجلاس۔
• "دوسری جنگ عظیم جرمن فوجیاں د‏‏ی ذہنیت": منظرہ ◅ _{یوٹیوب اتے} مؤرخ نال -interview Sönke Neitzel د‏‏ی سرکاری چینل کے ذریعے لڑنے اُتے قتل تے مرنے: اپنی کتاب Soldaten بحث ایجنڈا ، دے اک پروگرام TVOntario ، اک کینیڈین عوامی ٹیلی ویژن اسٹیشن.
• "سرخ فوج نو‏‏ں شکست دتی کس طرح جرمنی: تن Alibis": منظرہ ◅ _{یوٹیوب اتے} دے جوناتھن ایم ہاؤس د‏‏ی طرف تو‏ں -lecture امریکی آرمی کمانڈ اینڈ جنرل سٹاف کالج دے سرکاری چینل دے ذریعے سیاست دا ڈول انسٹی ٹیوٹ .