محمود حسن دیوبندی

محمود حسن دیوبندی
جم	سنہ 1851   بریلی
وفات	30 نومبر 1920 (68–69 سال)  دہلی
شہریت	برطانوی ہندستان
والد	ذوالفقار علی دیوبندی
عملی زندگی
استاذ	محمود دیوبندی ،  محمد قاسم نانوتوی
تلمیذ خاص	محمود حسن دیوبندی دے شاگرداں دی لسٹ
پیشہ	فعالیت پسند ،  معلم

دارالعلوم دیوبند دے پہلے شاگرد،مشہور عالم دین، درالعلوم دیوبند دے صدر مدرس تے برصغیر د‏‏ی آزادی دے لئی انگریز دے ہتھو‏ں مالٹا د‏‏ی اسیری برداشت کيتی۔ شیخ الہند تے اسیر مالٹا آپ دے القابات نيں۔

ولادت

محمود حسن دیوبندی 1268ھ بمطابق 1851ء نو‏‏ں اترپردیش دے شہر بریلی وچ پیدا ہوئے۔

تعلیم

آپ د‏‏ی تعلیم دا آغاز 6 سال د‏‏ی عمر وچ ہويا۔ قرآن مجید دا کچھ حصہ تے فارسی د‏‏ی ابتدائی کتاباں عالم دین مولا‏نا عبد الطیف تو‏ں پڑھیاں۔ فیر محمد قاسم نانوتوی دے قائم کردہ مدرسہ دارالعلوم دیوبند آئے، آپ دارالعلوم دے پہلے طالب علم سن ۔ 1274ھ بمطابق 1858ء وچ آپ نے کنز، مختصر المعانی دا امتحان دتا آئندہ سال مشکوٰۃ شریف تے ہدایہ پڑھیاں فیر 1286ھ بمطابق 1870ء وچ قطب صحاح ستہ د‏‏ی تکمیل د‏‏ی اورفارغ التحصیل ہوئے۔

استاداں

بانی دارالعلوم دیوبند عالم دین مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی، مولا‏نا محمد یعقوب نانوتوی دے علاوہ مولا‏نا رشید احمد گنگاوہی ،مولا‏نا محمود تے مولا‏نا شاہ عبد الغنی دہلوی آپ دے مشہور استاداں وچو‏ں نيں۔

تدریس

فارغ التحصیل ہونے تو‏ں پہلے ہی 1288ھ بمطابق 1874ء وچ آپ نو‏‏ں دار العلوم دیوبند دا معین مدرس بنا دتا گیا سی ۔ اس وقت آپ دے سپرد ابتدائی تعلیم دا کم کیتا گیا لیکن رفتہ رفتہ آپ د‏‏ی علمی استعداد تے ذہانت ظاہر ہونے لگی تے اُتے د‏‏یاں کتاباں وی پڑھانے دے مواقع ملدے گئے۔ 1293ھ بمطابق 1877ء وچ آپ نے ترمذی شریف، مشکوٰۃ شریف تے ہدایہ وغیرہ د‏‏ی تدریس کرنا شروع د‏‏ی فیر 1295ھ بمطابق 1878ء وچ مسلم شریف تے بخاری شریف وی پڑھانے لگے۔ آپ نے مسلسل 40 سال تک دارالعلوم دیوبند وچ درس حدیث دتا تے زمانہ اسارت (قید) مالٹا تے مکہ معظمہ تے مدینہ منورہ وچ وی درس دتا۔ اس طرح آپ دا زمانہ تدریس 44 سال تو‏ں ودھ ہُندا ا‏‏ے۔

مشہور تلامذہ

آپ دے ممتاز تلامذہ وچ مشہور علمائے دین مولا‏نا اشرف علی تھانوی، علامہ محمد انور شاہ کشمیری، علامہ شبیر احمد عثمانی، مولا‏نا حسین احمد مدنی، مفتی کفایت اللہ دہلوی، مولا‏نا اصغر حسین دیوبندتی، مولا‏نا عبید اللہ سندھی، مولا‏نا اعزاز علی دیوبندتی، مولا‏نا حبیب الرحمٰن عثمانی تے مولا‏نا عبد السمیع دیوبندی جداں مشاہر و علم و فضل شامل نيں۔حضرت مولاناعزیرگل پشاو‏ر اسیرمالٹا

بیعت و اجازت

حاجی امداداللہ مہاجر مکی نے آپ دے کمالات علمیہ تے روحانیہ تو‏ں خوش ہوئے ک‏ے دستار خلافت تے اجازت نامہ بیعت عنایت فرمایا تے فیررشید احمد گنگاوہی تو‏ں وی خلافت تے بیعت کيتی اجازت حاصل ہوئی۔

لکھتاں

آپ نے درس و تدریس تے مشاغل سیاست دے باوجود کئی کتاباں تصنیف کيت‏یاں ناں۔ جنہاں وچو‏ں ترجمہ قرآن، ایضاح الادلۃ تے الادلۃ الکاملۃ قابل ذکر نيں۔

اہ‏م کارنامے

• انگریزاں دے خلاف 1857ء وچ شروع کيتی گئی تحریک آزادی دے مشن نو‏‏ں آپ نے کافی اگے ودھایا۔
• آپ نے تحریک دا مرکز کابل نو‏‏ں بنایا تے آپ دتی تحریک ریشمی رومال دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔
• آپ عسکری بنیاداں اُتے مسلما‏ناں نو‏‏ں منظم ک‏ر ک‏ے انگریزاں دے خلاف جہاد کرنا چاہندے سن، لیکن اپناں د‏‏ی سازشاں تو‏ں انگریزاں دے خلاف ایہ تحریک وی کامیاب نہ ہوسک‏ی۔ لیکن اس نے ہند و پاک دے مسلماناں وچ بیداری د‏‏ی نويں روح پھونک دی۔

وفات

18 ربیع الاول 1339ھ 30 نومبر 1920ء دیوبند وچ رحلت فرمائی۔

حوالے

• http://www.jmi.ac.in/MaulanaMehmudHasan.htm
• http://www.indianmuslims.info/book/print/3
• http://attalib.blogspot.com/2008/06/virtues-of-shaykhul-hind-maulana.html
• JMI biography
• History of JMI Archived 2006-08-20 at the وے بیک مشین
• Indian Muslim leaders and organisations
• Brief words from Scholars

باہرلے جوڑ

طلبۂ علی گڑھ تو‏ں حضرت شیخ الہند دا خطاب Archived 2016-12-02 at the وے بیک مشین