ماتریدی
"ماتریدیہ" اک سنی کلامی مکتب فکر اے جو ابومنصور ماتریدی دی طرف منسوب اے، انہاں نے اسلامی عقائد تے دینی حقائق ثابت کرنے دے لئی ابتدائی طور اُتے معتزلی تے جہمیاں دے مقابلے وچ عقلی تے کلامی دلائل اُتے زیادہ انحصار کیتا۔
 | |
| عقیدہ: | ماتریدیت |
| مذہب: | اسلام |
| ابتدا تھاں: | سمرقند، ما وراء النہر |
| بانی: | ابومنصور ماتریدی |
| قریبی عقیدے: | اشعری، صوفیا |
ماتریدیہ متعدد مراحل توں گزرے نيں تے انہاں نوں اس ناں توں اس فرقے دے مؤسس دی وفات دے بعد ہی پہچانا گیا، جداں اشعری ابو الحسن الاشعری دی وفات دے بعد ہی مشہور ہوئے، اس فرقے دے تمام مراحل نوں چار بنیادی مرحلےآں وچ تقسیم کیتا جاسکدا اے:
تاسیسی مرحلہ سودھو
اس مرحلہ وچ معتزلہ دے نال انہاں دے بہت ہی زیادہ مناظرے ہوئے، ایہ مرحلہ ابو منصور ماتریدی اُتے قائم سی، اس دا مکمل ناں محمد بن محمد بن محمود ماتریدی سمرقندی، "ماتریدی"یہ نسبت جائے پیدائش دی طرف اے، جو ما وراء النہر دے علاقے وچ سمرقند دے قریب ہی اک محلے دا ناں اے۔
انہاں نوں عقل نوں مقدم کرنے والےآں دا سُرخیل سمجھیا جاندا اے تے شرعی نصوص تے آثار و روایات توں انہاں دا بہت ہی کم لگاؤ سی، جداں کہ اکثر متکلمین تے اہل اصول دا حال رہیا اے۔
ابو منصور ماتریدی متعدد مسائل وچ جہمی عقائد توں متاثر سی، جنہاں وچوں اہم ترین ایہ نيں: صفات خبریہ دی شرعی نصوص وچ تاویل، مرجئہ دی بدعات تے اقوال دا وی قائل سی ۔
ابو منصور، ابن کلاب (متوفی 240 ہجری) توں وی متاثر سی، اسی ابن کلاب نے اللہ تعالی دے بارے وچ "کلام نفسی" دا عقیدہ ایجاد کیتا سی، جس توں ابو منصور وی متاثر سی ۔
تکوینی مرحلہ سودھو
یہ دور ماتریدی دے شاگرداں تے بعد وچ اس توں متاثر ہونے والے لوکاں دا سی، اس دور وچ ماتریدیہ مستقل اک کلامی مکتب فکر بن چکيا تھا؛ ابتدائی طور اُتے سمرقند وچ ظہور پزیر ہويا تے اپنے شیخ تے امام دے افکار نشر کرنے شروع کیتے تے انہاں دا دفاع وی کیا، اس دے لئی انہاں نے لکھتاں وی لکھياں، ایہ لوک فروع وچ امام ابو حنیفہ دے مقلد سن، اسی لئی ماتریدی عقائد انہی علاقےآں وچ زیادہ منتشر ہوئے۔
اس مرحلے دے قابل ذکر افراد وچ ، ابو القاسم اسحاق بن محمد بن اسماعیل الحکیم سمرقندی تے ابو محمد عبد الكريم بن موسى بن عيسى بزدوی نيں۔
اصول و قواعد تے تالیفات دا مرحلہ سودھو
اس مرحلے وچ تالیف کثرت توں ہوئی تے ماتریدی عقائد دے لئی دلائل جمع کیتے گئے، اس لئی مذہب دی بنیاد دے لئی گذشتہ تمام مراحل توں زیادہ اہم مرحلہ ایہی اے۔
اس مرحلے دے قابل ذکر عالماں وچ :ابو معين نسفی، اورنجم الدين عمر نسفی شامل نيں۔
انتشار تے مذہبی پھیلاؤ دا مرحلہ سودھو
ماتریدیہ دے لئی انتہائی اہم ترین مرحلہ اے کہ اس مرحلے وچ ماتریدی مذہب خوب پھیلا حتیٰ کہ اس توں زیادہ پھیلاؤ کدی نئيں ہويا تھا؛ اس دی وجہ ایہ سی کہ انہاں نے دولہ عثمانیہ دی خوب تائید کیندی، اسی وجہ توں ماتریدی مذہب اوتھے تک پھیلا جتھے تک دولہ عثمانیہ پھیلی، چنانچہ ایہ مذہب زمین دے مشرق، مغرب، عرب ملکاں، غیر عرب ملکاں، ہندوستان، ترکی، فارس تے روم تک پھیل گیا۔
اس مرحلے وچ متعدد کبار محققاں نے اپنا ناں پیدا کیا، جداں: کمال بن ہمام۔
ماتریدی مکتب فکر کے پیروکار ہندوستان تے اس دے آس پاس دے مشرقی ملکاں چین، بنگلہ دیش، پاکستان تے افغانستان وچ بہت زیادہ نيں، اسی طرح اس فرقے دا پھیلاؤ ترکی، روم، فارس تے ما وراء النہر دے علاقےآں وچ خوب ہويا، حالے تک انہاں علاقےآں وچ اکثریت انہی دی اے۔
نظریات و عقائد سودھو
ماتریدیہ دے ہاں اصولِ دین(عقائد) دی ماخذ دے اعتبار توں دو قسماں نيں:
- الٰہیات (عقلیات): ایہ اوہ مسائل نيں جنہاں نوں ثابت کرنے دے لئی عقل بنیاد ی ماخذ اے تے نصوص شرعیہ عقل دے تابع نيں، اس زمرے وچ توحید دے تمام مسائل تے صفاتِ الٰہیہ شامل نيں۔
- شرعیات (سمعیات): ایہ اوہ مسائل نيں جنہاں دے امکان دے بارے وچ عقل دے ذریعے جزمی فیصلہ کیتا جاسکدا اے، لیکن اسنوں ثابت یا رد کرنے کرنے دے لئی عقل نوں کوئی چارہ نئيں ؛ جداں: نبوّات، عذابِ قبر، احوالِ آخرت، یاد رہے! کہ کچھ ماتریدی نبوّات کوبھی عقلیات وچ شمار کردے نيں۔
فیر انہاں نے اصولِ دین نوں عقلیات تے سمعیات دو حصےآں وچ تقسیم کیتا گیا، ایہ تقسیم اک فکر اُتے اے تے اوہ ایہ کہ عقائد ایداں اصولاں اُتے مبنی نيں جنہاں دا عقل توں ادراک ناممکن اے تے نہ ہی نصوص بذاتہٖ خود ثابت کر سکدیاں نيں، بلکہ عقلی دلیل توں ثابت ہونے والے امور دے لئی تائید دا کم کردیاں نيں۔
ماتریدیہ نے وی ہور کلامی فرقےآں معتزلہ تے اشاعرہ دی طرح معرفتِ الٰہیہ کتاب وسنت توں پہلے عقل دے ذریعے حاصل کرنے دے متعلق گفتگو دی تے اسنوں واجب قرار دتا، بلکہ اسنوں مکلف دے لئی واجب اولی وی قرار دتا، اس توں ودھ کے ایتھے تک کہہ دتا کہ جے اس نے ایہ نہ کیہ تاں اسنوں سزا وی ہوئے گی تے اس دا کوئی وی عذر قبول نئيں کیتا جائےگا، چاہے انبیا تے رسل دی بعثت توں پہلے ہی کیوں نہ ہو۔حوالےدی لوڑ؟
- ماتریدیہ دے ہاں توحید دا مفہوم ایہ اے کہ : اللہ تعالی نوں ذات وچ اک سمجھیا جائے، اس دا کوئی ہمسر نئيں تے نہ ہی اس دا کوئی حصہ دار اے، اوہ اپنی صفات وچ یکتا اے، اس دا کوئی وی شبیہ نئيں اے تے اپنے افعال وچ اکیلا اے، مخلوقات ایجاد کرنے وچ اس دا کوئی وی شراکت دار نئيں اے۔
- ماتریدی اللہ تعالی دی صرف اٹھ صفات دے قائل نيں، اگرچہ انہاں اٹھ دی تفصیل دے بارے وچ وی انہاں دا آپس وچ اختلاف اے، اوہ اٹھ صفات ایہ نيں: حیات، قدرت، علم، ارادہ، سماعت، بصارت، کلام تے تخلیق۔
- ماتریدیہ کہندے نيں کہ اللہ دی کلام حقیقت تاں اے لیکن اوہ کلامِ نفسی اے جو اللہ تعالی دی ذات دے نال قائم اے، اللہ دی کلام سُنی نئيں جاسکدی، اورجو آواز سنائی دیندی اے اوہ اصل وچ قدیم نفسی صفت دی تعبیر ہُندی اے، اسی لئی انہاں دے ہاں لوکاں دے ہتھوں وچ لکھیا ہويا قرآن مجید مخلوق ہو سکدا اے تے اس قول دی وجہ ایہ لوک معتزلہ توں جاملے تے اجماع ائمہ دی مخالفت کر پائی، حالانکہ ائمہ کرام نے اس عقیدے نوں غلط قرار دتا بلکہ قرآن مجید نوں مخلوق کہنے والے نوں کافر وی کہیا اے۔
- ماتریدیہ ایمان دے بارے وچ کہندے نيں کہ : ایمان صرف دل توں تصدیق دا ناں اے، لیکن بعض لوکاں نے بولی توں اقرار نوں وی ایمان دی تعریف وچ شامل کیااے، لیکن ایمان وچ کمی زیادتی دا سب ماتریدی انکار کردے نيں تے ماتریدی ایمان دے متعلق استثنا دی حرمت دے قائل نيں، انہاں دے ہاں ایمان تے اسلام دونے ہی مترادف نيں، انہاں وچ کوئی فرق نئيں۔
- ماتریدی آخرت وچ اللہ دے دیدار نوں تاں مندے نيں لیکن کس جہت وچ اللہ دا دیدار ہوئے گا اس دا انکارکردے نيں، حالانکہ ایہ دونے گلاں آپس وچ ٹکراندی نيں کہ شروع وچ تاں اک چیز نوں ثابت کیتا اے لیکن بعد وچ اس دی حقیقت دا انکار کر دتا۔
ہور پڑھو سودھو
- "الموسوعة الميسرة في الأديان والمذاهب والأحزاب المعاصرة" (1/ 95-106)
- "الماتريدية"، ماسٹر لیول دا مقالہ اے، از باحث: احمد بن عوض اللہ لهيبی حربی۔
- "الماتريدية وموقفهم من توحيد الأسماء والصفات"، ایہ وی ماسٹر لیول دا مقالہ اے، از باحث: شمس الدین افغانی سلفی
- "منهج الماتريدية في العقيدة" از ڈاکٹر محمد بن عبد الرحمن خميس۔
- "الاستقامة" از شيخ الاسلام ابن تيميہ
- "مجموع فتاوى ورسالے العثيمين" (3/ 307-308)
ہور ویکھو سودھو
باہرلے جوڑ سودھو
حوالے سودھو
سانچہ:Islam topics سانچہ:Islamic Theology سانچہ:Islamic philosophy