علم اسماء الرجال
علم حدیث وچ اس توں مراد حدیث دا اوہ خاص شعبۂ علم اے جس وچ رجالِ حدیث یعنی راویاں دے حالات، پیدائش، وفات، استاداں و تلامذہ دی تفصیل، طلب علم دے لئی سفر، ثقہ و غیر ثقہ ہونے دے بارے وچ ماہرینِ علمِ حدیث دے فیصلے درج ہون۔
یہ علم بہت وسیع، مفید تے دلچسپ اے۔ اس علم اُتے سینکڑاں مختصر تے مطول کتاباں لکھی جا چکيتیاں ناں جنہاں وچ کئی لکھ لوک دے حالاتِ زندگی محفوظ نيں۔
اس فن اُتے مشتمل کتاباں دا مجموعہ نہایت وسیع اے تے اس دی کئی قسماں نيں:
علم اسماء الرجال راویانِ حدیث دی سوانحِ عمری تے تریخ اے، اس وچ راویاں دے ناں، حسب ونسب، قوم ووطن، علم وفضل، دیانت وتقویٰ، ذکاوت وحفظ، قوت وضعف تے انہاں دی ولادت وغیرہ دا بیان ہُندا اے، بغیراس علم دے حدیث دی جانچ مشکل اے راویاں دے حالات تے انہاں دے متعلق جرح و تعدیل دے سلسلہ وچ جو کتاباں لکھی گئياں انہاں نوں کتاباں اسماءالرجال کہندے نيں۔ انہاں کتاباں توں راویاں دے حالات, انہاں دی تریخ پیدائش تے موت تریخ, انہاں دے شیوخ تے تلامذہ, انہاں دے متعلق ائمہ دی جرح و تعدیل, انہاں دے عقائد وغیرہ دا علم ہُندا اے۔ انہاں کتاباں توں ایہ نتیجہ کڈیا جا سکدا اے کہ کونسا راوی ثقہ سی تے کونسا ضعیف۔ائمہ محدثین نے اس فن اُتے متعدد کتاباں لکھایاں نيں۔
راویانِ حدیث دے حالات ا ن دے رہن سہن ، انہاں دا ناں نسب،استاداں وتلامذہ،عدالت وصداقت اوران دے درجات دا پتہ چلانے دے علم نوں ’’علم جرح وتعدیل ‘‘ تے ’’علم اسماء رجال ‘‘کہندے نيں علم اسماء رجال وچ راویانِ حدیث دے عام حالات اُتے گفتگو کيتی جاندی اے تے علم جرح وتعدیل وچ رواۃ ِحدیث دی عدالت وثقاہت تے انہاں دے مراتب اُتے بحث کيتی جاندی اے ایہ دونے علم اک دوسرے کےلئی لازم ملزوم نيں جرح توں مراد روایانِ حدیث دے اوہ عیوب بیان کرنا جنہاں دی وجہ توں انہاں دی عدالت ساقط ہوجاندی اے او ر او ران دی روایت کردہ حدیث رد کر جاندی اے تے تعدیل سےمراد روائ حدیث دے عادل ہونے دے بارے وچ بتلیانا تے حکم لگانا کہ اوہ عادل یاضابط اے اس موضوع اُتے ائمہ حدیث اوراصولِ حدیث دے ماہرین نے کئی کتاباں تصنیف کيتیاں نيں لیکن ایہ کتاباں زیادہ تر عربی بولی وچ نيں۔
علم اسماء الرجال راویانِ حدیث دی سوانحِ عمری اورتریخ اے، اس وچ راویاں دے ناں، حسب ونسب، قوم ووطن، علم وفضل، دیانت وتقویٰ، ذکاوت وحفظ، قوت وضعف تے انہاں دی ولادت وغیرہ دا بیان ہُندا اے، بغیراس علم دے حدیث دی جانچ مشکل اے راویاں دے حالات تے انہاں دے متعلق جرح و تعدیل دے سلسلہ وچ جو کتاباں لکھی گئياں انہاں نوں کتاباں اسماءالرجال کہندے نيں۔ انہاں کتاباں توں راویاں دے حالات, انہاں دی تریخ پیدائش تے موت تریخ, انہاں دے شیوخ تے تلامذہ, انہاں دے متعلق ائمہ دی جرح و تعدیل, انہاں دے عقائد وغیرہ دا علم ہُندا اے۔ انہاں کتاباں توں ایہ نتیجہ کڈیا جا سکدا اے کہ کونسا راوی ثقہ سی تے کونسا ضعیف۔ائمہ محدثین نے اس فن اُتے متعدد کتاباں لکھی نيں۔
کتب سوالات سودھو
راویاں دے بارے وچ بہت ساری بنیادی معلومات سوال و جواب دے ذریعے جمع دی گئیاں نيں، اس فن توں دلچسپی رکھنے والے طالبان علم وڈے وڈے ائمہ و نقادِ فن توں راویاں دے بارے مٰ ں سوال کردے سن اوہ حضرات انہاں نوں جواب دیندے سن ۔ سوال کرنے والے حضرات انہاں جوابات نوں یاد کرلیندے سن یا فیر لکھ لیندے سن تے انہاں نوں کتابی شکل وچ تحریر کر لیندے سن ۔ انہاں وچوں کئی کتاباں ترتیب تے کئی کتاباں بغیر ترتیب دے تحریر کيتی گئیاں نيں جنہاں نوں موجودہ دور وچ ترتیب دے کے دوبار مدون کيتا گیا یا باقاعدہ لسٹ بنائی گئی۔
٭سوالات محمد بن عثمان بن ابو شیبہ لعلی بن المدینی فی الجرح والتعدیل۔ مولفہ محمد بن عثمان بن ابو شیبہ یہ کتاب موفق بن عبد اللہ دی تحقیق توں مطبوع اے، اس وچ 260 راویاں دے احوال نيں جو بغیر ترتیب توں نيں لیکن آخر وچ حروفِ تہجی دے اعتبار توں لسٹ مرتب کر دتی گئی اے۔
٭سوالات حمزہ بن یوسف السہمی للدارقطنی وغیرہ من المشایخ فی الجرح والتعدیل۔ مولفہ حمزہ بن یوسف السہمی یہ کتاب موفق بن عبد اللہ دی تحقیق توں مطبوع اے، اس وچ 413 راویاں دے احوال نيں جو بغیر ترتیب توں نيں لیکن آخر وچ حروفِ تہجی دے اعتبار توں لسٹ مرتب کر دتی گئی اے۔
٭سوالات البرقانی للدارقطنی۔ مولفہ البرقانی یہ کتابعبدالرحیم قشقری دی تحقیق توں مطبوع اے، اس وچ 621 راویاں دے احوال نيں جو بغیر ترتیب توں نيں۔ ایہ کتاب حروف معجم اُتے صرف پہلے حرف دے اعتبار توں مرتب اے۔
کتب طبقات سودھو
کچھ کتاباں ایسی نيں جو ترتیب و تنظم دے اعتبار توں طبقات اُتے مرتب نيں۔ انہاں وچ راویاں دا تذکرہ انہاں دے احوال و واقعات تے روایتاں دا ذکر طبقہ در طبقہ مصنف دے زمانہ تک کيتا جاندا اے۔ انہاں دا ابتدائی مقصد حدیث اُتے تحقیق سی، فیر ایہ راویاں تے غیر راویاں دے حالات دے لئی وی اسمتعمال ہونے لگاں۔ ابتدائی کتاباں زیادہ مشہور نيں البتہ بعد دے آنے والے علما نے اپنے تے پہلے دور دے علما دے حالات اُتے نہایت تفصیلی کتاباں لکھياں۔
- الطبقات الکبریٰ۔ مولفہ محمد بن سعد کاتب واقدی
- الطبقات الخلیفہ۔ مولفہ خلیفہ بن خیاط عصفری
- الطبقات لامم مسلم بن حجاج۔ مولفہ مسلم بن حجاج قشیری
- سئیر اعلام النبلاء۔ مولفہ ذہبی
- تذکرۃ الحفاظ۔ مولفہ ذہبی
- طبقات الحفاظ۔ مولفہ سیوطی
- طبقات شافعیۃ الکبریٰ۔ مولفہ سبکی
- طبقات حنابلہ۔ مولفہ قاضی ابو یعلیٰ
- الجواہر المضیئۃ فی طبقات الحنفیہ۔ مولفہ عبدالقدار بن ابو الوفا مصری
- الدیباج المذہب فی معرفۃ اعیان علماء المذہب۔ مولفہ ابن فرحون مالکی
کتب تریخ سودھو
کتب تریخ وچ راویاں دے حالات و واقعات دی ذکر ہُندا اے تے انہاں دے اردگرد دے ماحول دا تذکرہ وی کيتا جاندا اے۔ عام طور اُتے ایسی کتاباں وچ تریخ اُتے توجہ قم دتی جاندی اے۔
- رہتل الکمال۔ مولفہ علامہ یوسف مزی
- رہتل الرہتل۔ مولفہ حافظ ابن حجر عسقلانی
- تذکرۃ الحفاظ۔ مرتبہ علامہ ذہبی
یہ علم راویانِ حدیث کی سوانحِ عمری اورتاریخ ہے، اس میں راویوں کے نام، حسب ونسب، قوم ووطن، علم وفضل، دیانت وتقویٰ، ذکاوت وحفظ، قوت وضعف اور ان کی ولادت وغیرہ کا بیان ہوتا ہے، بغیراس علم کے حدیث کی جانچ مشکل ہے، اس کے ذریعہ ائمہ حدیث نے مراتب روات اور احادیث کی قوت وضعف کا پتہ لگایاہے۔
ابتداء سودھو
حدیث دے راوی جدوں تک صحابہ کرامؓ سن اس فن دی کوئی ضرورت نہ سی، اوہ سب دے سب عادل، انصاف پسند تے محتاط سن “لأن الصحابۃ عدول ونقلھم صحیح فلاوجہ للخلاف” (مرقات:۵/۱۷) کبارِتابعین وی اپنے علم وتقویٰ دی روشنی وچ ہرجگہ لائق قبول سمجھے جاندے سن، جدوں فتنے پھیلے تے بدعات شروع ہوئیاں تاں ضرورت محسوس ہوئی کہ راویاں دی جانچ پڑتال کيتی جائے، فتنے سب توں پہلے کوفہ تے بصرہ توں اُٹھے، اس لئی علم دی تدوین وتنقیح پہلے ایتھے ہونی ضروری سی، کوفہ وچ دوعلمی مرکز سن ۔(۱)حضرت عبداللہ بن مسعودؓ(۳۲ھ) (۲)حضرت علی کرم اللہ وجہہ(۴۰ھ)
حضرت علیؓ دے خلیفہ بندے ہی مسلماناں دا سیاسی اختلاف عراق وچ امڈآیا تے اس سیاسی تشیع توں حضرت علیؓ دے حلقے وچ بوہت سارے غلط لوک آشامل ہوئے، حضرت علیؓ دے ناں توں بہت ساریاں غلط گلاں کہنی شروع کرداں، اس ورطۂ شبہات وچ انہاں نے دین دا بنیادی تصور تک بدل ڈالیا، ایہ اسلام وچ فرقہ بندی دی طرف پہلا قدم تھا.امام ابن سیرینؒ (۱۱۰ھ) کہندے نيں کہ جدوں ایہ فتنے اُٹھے تاں علماء نے ایہ طئے کيتا:اپنے رواتِ حدیث دے ناں بتائاں، دیکھیا جائے گا کہ اہل سنت کون نيں، انہاں دی روایات لی جان گی، اہل بدعت دا وی پتہ لگایا جائے گا تے انہاں دی احادیث نہ لی جان گی۔(صحیح مسلم، باب حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الصَّبَّاحِ حَدَّثَنَا إِسْمَعِيلُ بْنُ:۱/۳۴)
کوفہ دے بعد بصرہ عراق دا دوسرا وڈا شہر سی، کوفہ توں تشیع اُٹھا تاں بصرہ توں انکار قدر دی صدا اٹھی۔سب توں پہلے بصرہ وچ جس نے عقیدۂ قدر وچ گل گل دی اوہ معبد جہنی سی (مسلم، بَاب بَيَانِ الْإِيمَانِ وَالْإِسْلَامِ وَالْإِحْسَانِ، حدیث نمبر:۹)۔
یحییٰ بن یعمر تے حمید بن عبدالرحمن حمیری حج دے موقع اُتے حضرت عبداللہ بن عمررضی اللہ عنہ توں ملے تے انہاں لوکاں دے متعلق پُچھیا تاں آپ رضی اللہ عنہ نے فرمایا:جب تسيں انہاں لوکاں توں ملو تاں انہاں نوں کہہ دو کہ وچ انہاں توں لاتعلق ہاں تے اوہ میرے توں لاتعلق نيں، وچ بقسم کہندا ہاں کہ جے ایہ احد دے برابر سونا خیرات کرن اُسنوں اللہ انہاں توں قبول نئيں کریگا جدوں تک کہ اوہ تقدیر اُتے ایمان نہ لائاں۔ (مسلم، بَاب بَيَانِ الْإِيمَانِ وَالْإِسْلَامِ وَالْإِحْسَانِ، حدیث نمبر:۹)
علم اسماء الرجال دا احساس ایتھے توں پیدا ہويا، حضرت عبداللہ بن عباسؓ (۶۸ھ) حضرت علیؓ دی بہت ساریاں مرویات دے بارے وچ کہہ چکے سن کہ ایہ گل حضرت علیؓ نے کدی نہ کہی ہوئے گی، امام مسلم لکھدے نيں:”تابعین وچ کئی ائمہ گزرے، جنھاں نے اسماء الرجال (راویانِ حدیث) وچ کلام کيتا، انہاں وچ حسن بصری (۱۱۰ھ) تے طاؤس (۱۰۵ھ) نے معبد جہنی وچ کلام کيتا، سعید بن جبیر (۹۵ھ) نے طلق بن حبیب وچ کلام کيتا، ابراہیم نخعی (۹۵ھ) تے عامر الشعبی (۱۰۳ھ) نے حارث الاعور وچ کلام کيتا؛ ايسے طرح ایوب سختیانی، عبداللہ بن عون، سلیمان تیمی، شعبہ بن حجاج، سفیان الثوری، مالک بن انس، اوزاعی، عبداللہ بن مبارک، یحیی بن سعید القطان، وکیع بن الجراح تے عبدالرحمن بن المہدی جداں اہل علم نے رجال وچ کلام کيتا اے تے کمزور راویاں دی تضعیف دی اے، انہاں نوں اس گل اُتے اللہ بہتر جاندا اے، مسلماناں دے خیرخواہی دے جذبہ نے آمادہ کيتا، ایہ نہ سمجھیا جائے کہ انہاں دی غرض انہاں راویاں دا ضعف بیان کرنا تھا؛ تاکہ اوہ پہچانے جان، بعض اوہ راوی جنہاں دی تضعیف کيتی گئی بدعتی سن، بعض انہاں وچوں متہم فی الحدیث سن، بعض بھولنے والے سن تے کثرت توں غلطی کرنے والے سن، سو انہاں ائمہ نے چاہیا کہ انہاں دے احوال بیان کردتے جان تے اس توں دین دی خیرخواہی ملحوظ نظر سی تے دین وچ ثابت قدمی پیش نظر سی، حقوق واموال دے بارے وچ شہادت دینے توں دین دے بارے وچ شہادت دینے دی زیادہ ضرورت اے۔ (ترمذی، کتاب العلل،باب وَمَا كَانَ فِيهِ مِنْ ذِكْرِ الْعِلَلِ فِي الْأَحَادِيثِ وَالرِّجَالِ وَالتَّارِيخِ:۱۲/۴۸۲)۔
اسماء الرجال وچ پہلے لکھنے والے سودھو
جب تک راویانِ حدیث اپنی سند توں حدیثاں روایت کردے رہے راویاں دی جانچ پڑتال وی نال نال ہُندی رہی۔لیکن جدوں احادیث اک جگہ جمع ہوگئياں اس جمع شدہ ذخیرے توں ہی حدیث اگے چلی تواس دور وچ علیحدہ علیحدہ راویاں دی جانچ پڑتال دے نال حاذق محدثین دی تحقیق تے اکابراستاداں فن دا ذوق وی نال چلنے لگے ۔ ائمہ حدیث نے اک اک صحابی ، تابعی دے اصحاب دا جائزہ لیا، سب توں زیادہ کون کن دے نیڑے رہے، انہاں نوں پہچانا، ايسے نسبتِ علم توں اوہ حضرات فقیہ سمجھے گئے تے ايسے نسبت توں انہاں دے فیصلے حجت سمجھے گئے، ایہ حضرات اپنے ضبطِ تثبیت تے فقہ وروایات وچ اگلے لوکاں دے لئی امام ٹہرے۔ حافظ ذہبی اک جگہ لکھتےنيں کہ طبقۂ تابعین وچ انتہائی چھان بین دے باوجود مینوں اک راوی وی کاذب نئيں مل سکيتا،…. غلطی لگ جانا تے گل اے، حافظے دا ضعف امرہور اے ؛ لیکن جان بجھ کر جھوٹھ بولنا اس حد تک اس طبقے وچ کوئی مجروح نہ سی، کذب اپنی نمایاں صورت وچ بعد وچ نمودار ہويا اے، تابعین ايسے لئی تابعین سن کہ صحابہ انہاں دے متبوعین سن، جو صحابہ دے نقشِ پا توں راہ تلاش نہ کرے اوہ تابعین وچوں کِداں ہوسکدا اے، حضرت علی مرتضیٰؓ دے اردگرد رہنے والے لوک جے انہاں اُتے جھوٹھ باندھدے رہے تاں اوہ سبائی منافقین سن، تابعین ہرگز نہ سن، اوہ تابعین بغیر اتباع ہرگز نہ ہوسکدے سن ۔
چنانچہ حضرت علی بن المدینی (۲۳۴ھ) نے کتاب العلل وچ ، امام احمد بن حنبل (۲۴۱ھ) نے کتاب العلل ومعرفۃ الرجال وچ ، امام بخاری (۲۵۶ھ) نے تریخ وچ ، امام مسلم (۲۶۱ھ) نے مقدمہ صحیح مسلم وچ ، امام ترمذی (۲۷۹ھ) نے کتاب العلل وچ ، امام نسائی (۳۰۳ھ) نے کتاب الضعفاء والمتروکین وچ ، ابوعبدالرحمٰن بن ابی حاتم الرازی (۳۲۷ھ) نے کتاب الجرح والتعدیل وچ ، دارِقطنی (۳۸۵ھ) نے اپنی کتاب العلل وچ تے امام طحاوی (۳۲۱ھ) نے رجال اُتے بہت مفید بحثاں کيتیاں نيں۔حضرت امام طحاوی (۳۲۱ھ) باب نکاح المحرم وچ حضرت عبداللہ بن عباسؓ دے شاگرداں دا تعارف کراندے ہوئے لکھدے نيں:
حضرت عبداللہ بن عباسؓ دے شاگرداں وچ سعید بن جبیر، عطاء، طاؤس، مجاہد، عکرمہ تے جابر بن یزید سب توں زیادہ تثبت والے نيں تے ایہ سب امام تے فقہاء نيں کہ انہاں دی روایت وی مستند سمجھی جاندی اے تے انہاں دے فقہی فیصلے وی حجت منے جاندے نيں۔ (شرح معانی الآثار، باب نکاح المحرم:۱/۵۱۳)
پھرجن لوکاں نے اگے انہاں توں دین نقل کیہ اوہ وی ايسے طرح معروف ہوئے، انہاں وچ عمروبن دینار، ایوب السختیانی تے عبداللہ بن ابی بخیح وغیرہم نيں تے ایہ سب ایداں دے امام سن کہ روایت وچ مقتدا ٹھرے۔
محدثین دی سلسلہ رواۃ اُتے کس درجے دی کڑی نظر رہی اے تے اوہ ہردوراویاں دے درمیان کس کس درجے دے تعلق ورابطے دے جویار اے، امام طحاوی دا ایہ بیان اس اُتے شاہد ناطق اے، کون صاحب علم اے جومحدثین دی انہاں خدمات دا انکار کرسکے؟
امام احمدکی کتاب، کتاب العلل ومعرفۃ الرجال انقرہ توں چھپ چکی اے، دوجلداں وچ اے، ابن ابی حاتم الرازی دی کتاب الجرح والتعدیل نوجلداں وچ اے، حیدرآباد دکن توں شائع ہوچکی اے، ایہ اساسی طور اُتے امام احمد دی کتاب نوں وی نال لئے ہوئے اے، دارِقطنی اپنی کتاب نوں مکمل نہ کر پائے سن کہ وفات پائی، اسنوں انہاں دے شاگرد ابوبکر الخوارزمی البرقانی (۴۲۵ھ) نے مکمل کيتا، شمس الدین سخاوی (۹۰۲ھ) نے اس دی اک تلخیص مرتب کيتی اے، جس دا ناں “بلوغ الامل بتلخیص کتاب دارِقطنی فی العلل”ہے انہاں کتاباں وچ رجال دے علاوہ علل حدیث اُتے وی بہت مفید مباحث موجود نيں، اس توں اگلے دور وچ اوہ کتاباں لکھی گئياں جنہاں وچ اسماء الرجال ہی مستقل موضوع بنااے، انہاں وچ راویاں دے حالات تے انہاں دے طبقات دا ذکر اے تے نال راویاں دی جرح وتعدیل توں وی بحث کيتی گئی اے۔(شرح معانی الآثار، باب نکاح المحرم:۱/۵۱۳)
علم حدیث تے علم رجال دا نال نال رہنا ضروری اے۔
احادیث جمع کرنے والے ائمہ حدیث نے جو روایتاں لکھياں انہاں نوں، انہاں نے اپنے استاداں دا ناں لے کے روایت کيتا اے، جنہاں توں انہو ں نے اوہ روایات سنی سن تے فیر انہاں دی سند وی جاری کردتی جو حضورﷺ یاصحابہ کرام تک پہنچکی اے ۔جداں حدیث دے ذکر وچ سند نال آنے لگی تاں ضروری سی کہ پڑھنے والےآں اُتے انہاں راویاں دا حال وی کھلا ہوئے جو اس حدیث نوں اگے لیانے دی ذمہ داری لئی ہوئے نيں۔سو حدیث دے لئی جس طرح متن نوں جاننا ضروری اے، سند نوں پہچاننا وی ضروری ٹھہرا کہ اسماء الرجال دے علم دے بغیر علم حدیث وچ کوئی شخص کامیاب نئيں ہوسکدا، امام علی بن المدینی (۲۳۴ھ) کہندے نيں:معانی حدیث وچ غور کرنا نصف علم اے تاں معرفت رجال وی نصف علم اے۔ (مقدمہ خلاصہ رہتل الکمال، فصل وھذہ نبذۃ من أقوال الائمۃ فی ہذا:۱/۱۶۵)
کتبِ اسماء الرجال سودھو
پہلے دور دی اسماء الرجال دیاں کتاباں راویاں دے نہایت مختصر حالات نوں لئی ہوئے سن، بعد وچ ابنِ عدی تے ابونعیم اصفہانی نے سب توں پہلے معلومات زیادہ حاصل کرنے دی طرف توجہ کی، خطیب بغدادی ابن عبدالبر تے ابن عساکر دمشقی نے ضخیم جلداں وچ بغداد تے دمشق دی تاریخاں لکھياں تاں انہاں وچ تقریباً سب اعیان ورجال دے تذکرے آگئے نيں۔
جتھے تک فنی حیثیت دا تعلق اے سب توں پہلے حافظ عبدالغنی المقدسی نے اس اُتے قلم اٹھایا ،حافظ عبدالغنی المقدسی دمشق دے رہنے والے سن تے حنبلی المسلک سن، آپ نے “الکمال فی اسماءالرجال” لکھی تے انہاں دے نقوش وخطوط اُتے اگے کم ہُندا رہیا؛ انہاں نے ابتدائی اینٹاں چناں تے اگے آنے والےآں نے انہاں اُتے دیواراں کھڑی کيتیاں ۔ حافظ جمال الدین ابوالحجاج یوسف بن عبدالرحمٰن المزی نے “الکمال” نوں فیر توں بارہ جلداں وچ مرتب کيتا تے اس دا ناں “رہتل الکمال” رکھیا، آپ وی دمشق دے رہنے والے سن ؛ لیکن مسلکاً شافعی سن، آپ نے اس وچ تے اہل فن توں وی معلومات جمع فرمائاں۔پھرحافظ المزی دے شاگرد جناب حافظ شمس الدین ذہبی اٹھے تے انہاں نے “رہتل الکمال” نوں مختصر کرکے “تذھیب التہذیب” لکھی، اس دے علاوہ “میزان الاعتدال” تے “سیرالنبلاء” اور”تذکرۃ الحفاظ” ورگی بلند پایہ کتاباں وی لکھياں، جو اپنے فن اُتے وقت دی لاجواب کتاباں سمجھی جاندی نيں۔
پھرشیخ الاسلام حافظ ابن حجر عسقلانی نے “تذہیب التہذیب” نوں اپنے انداز وچ مختصر کيتا تے “رہتل التہذیب” لکھی جو بارہ جلداں وچ اے ؛ پھرخود ہی اس دا خلاصہ “تقریب التہذیب” دے ناں توں لکھیا اے، اس دے علاوہ آپ نے “لسان المیزان” وی لکھی، جو چھ ضخیم جلداں وچ اے تے حیدرآباد دکن توں شائع ہوئی اے۔
پھرشیخ الاسلام حضرت علامہ بدرالدین عینی (۸۵۵ھ) نے “معانی الاخبار من رجال شرح معانی الآثار” لکھی تے طحاوی دے رجال جمع کيتے، تلخیص “کشف الاستار” دے ناں توں علامہ ہاشم سندھی نے لکھی اے۔
ان دے بعد حافظ صفی الدین الخزرجی (۹۱۳ھ) نے “خلاصۂ تذہیب رہتل الکمال” لکھی، ایہ کتاب مطبع کبریٰ، بولاق توں (۱۳۰۱ھ) وچ شائع ہوئی۔
علم رجال اُتے لکھی گئی چند اہم کتاباں :
- (۱)رجال یحییٰ بن سعید القطان (۱۹۰ھ)
- (۲)طبقات ابن سعد ابن سعد (۲۳۰ھ)
- (۳)معرفۃ الرجال امام احمد بن حنبل (۲۴۱ھ)
- (۴)تریخ امام بخاری (۲۵۶ھ)
نقدرجال دے ایہ ابتدائی نقوش سن، اگے انہاں وچ کچھ وسعت پیدا ہوئی، اس دوسرے دور وچ پنج کتاباں زیادہ معروف ہوئیاں۔
- (۱)کامل ابن عدی (۳۶۵ھ)
دارِقطنی دی رائے اے کہ اسماء الرجال وچ ایہی اک کتاب کافی اے، ذہبی نے وی اسنوں بے مثل کہیا اے۔
- (۲)تریخ نیشاپور ابونعیم اصفہانی (۴۳۰ھ)
- (۳)تریخ بغداد خطیب بغدادی (۴۶۳ھ) ۱۴/جلداں وچ اے۔
- (۴)الاستیعاب ابن عبدالبرمالکی (۴۵۳ھ)
- (۵)تریخ دمشق ابن عساکر (۵۷۱ھ) ۸/جلداں وچ اے ۔
اسماء الرجال دا امتیاز سودھو
یہ اوہ علم اے جس دے موجد خالصۃ مسلمان نيں او ردوسری کوئی قوم اپنے مذہبی علمی حلفےآں وچ اس دی نظیر پیش نئيں کرسکدی، مشہور جرمن مستشرق ڈاکٹر اسپینگر ’’الاصابہ فی احوال الصحابہ‘‘ دے ۱۸۸۱ء دے ایڈیشن دے دیباچہ وچ لکھدا اے: کوئی قوم دنیا وچ ایسی نئيں گزری اورنہ اج موجود اے جس نے مسلماناں دی طرح اسماء الرجال دا عظیم الشان فن ایجاد کيتا ہوئے جس دی بدولت پنج لکھ مسلماناں دا حال معلوم ہوسکدا اے۔
علم اسماء الرجال دی ضرورت سودھو
مولانا عبدالقیوم جونپوریؒ اس فن دی ضرورت اُتے بحث کردے ہوئے لکھدے نيں:
یہ تحقیق کيتی جائے کہ جو حضرات سلسلہ روایت وچ نيں اوہ کون لوک سن، کِداں سن، انہاں دے مشاغل کيتا سن، انہاں دا چال چلن کیواں دا سی، سمجھ بجھ کِداں دی سی، سطحی الذھن سن، یا نکتہ رس عالم سن، یا جاہل، کس تخیل تے کس مشرب دے سن، سن پیدائش تے سن وفات کيتا سی؟ شیوخ کون سن ؟ تاکہ انہاں دے ذریعہ توں حدیث دی صحت، سقم دریافت کيتی جاسکے، انہاں جزئی گلاں دا دریافت کرنا اوران دا پتہ لگانا سخت مشکل سی ؛لیکن محدثین نے اپنی عمراں اس کم وچ صرف کيتیاں اوراک شہر دے راویاں توں انہاں دے متعلق ہر قسم دے حالات دریافت کیتے، انہاں نوں تحقیقات دے ذریعہ توں اسماء الرجال دا اک عظیم الشان فن ایجاد ہوگیا اے ،جس دے ایجاد دا شرف مسلماناں نوں حاصل ہويا ؛لیکن مینوں افسوس دے نال لکھنا پڑدا اے کہ جو کتاباں اسماء الرجال وچ لکھی گئیاں نيں عام اس توں کہ اوہ متقدمین دی ہاں یا متاخرین دی انہاں وچ تعصبات مذہبی دے علاوہ ذاتی مناقشات تے فروعی تے سیاسی اختلافات اورہم عصری نوک جھونک دی بنا اُتے لوکاں دی جرح کيتی گئی اے، بعض حضرات نے تاں ایداں دے امور نوں وی جرح دا باعث قرار دے دتا کہ جو نہ شرعی اورنہ اخلاقی اورنہ عرفی حیثیت توں قابل اعتراض نيں، جداں کھنکار کر تھوکنا یا سیروسیاحت وچ گھوڑے دوڑانا یا مطلقا خوش طبعی یا مطلقا نو عمری یا قلت روایت یا مسائل فقہیہ یا ہور علوم وچ مشغولیت وغیرہ، ایتھے تک کہ علامہ ذہبی (۷۴۷ھ) دا دامن وی اس توں پاک نئيں اے، البتہ حافظ ابن حجر عسقلانیؒ (۸۵۲ھ) نے اس فن وچ جو کتاباں لکھایاں نيں اوہ اک وڈی حد تک افراط و تفریط توں پاک نيں، لہذا انہاں کتاباں دے مطالعہ دے وقت ایہ یادرکھنا چائیے کہ جو جرحاں امور متذکرہ بالا دے ماتحت دی گئیاں نيں اوہ عقلاً میرے نزدیک قابل التفات نئيں نيں، تنقید رجال دے اصول جنہاں نے سب توں پہلے قائم کیئے اوہ شعبہ بن الحجاج (۱۶۰ھ) نيں جو جرح و تعدیل دے امام کہلاندے نيں (لیکن انہاں توں وی بعض دفعہ تشدد ہوجاندا اے )۔
مختصر ایہ ؛کہ حدیث دی صحت و سقم دریافت کرنے دے لئی اصول حدیث دی اس قدر ضرورت سی کہ جے کوئی محدث اس علم توں غافل ہُندا تاں اسنوں وڈی دقتاں دا سامنا پیش آندا، خصوصاً اس وقت جدوں کہ فتن دے دروازے کھل گئے، بدعات دا شیوع ہويا، سیاسی انتشار دے علاوہ الحادو زندقہ نے زور پھڑیا، عقائد وچ فرقہ بندی شروع ہوگئی اورہر شخص اپنے خیالات دی تائید وچ حدیثاں پیش کرنے لگیا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ رطب ویابس حدیثاں انہاں مجموعےآں وچ شامل ہوگئياں، جنہاں دے جانچنے اُتے کہنے دے لئی اصول دی سخت ضرورت پیش آئی؛ چنانچہ علامہ ابن سیرینؒ توں میزان الاعتدال وچ منقول اے کہ اسناد دے جانچنے دی ضرورت واقعات فتن دے بعد ہوئی،سب توں پہلے اس موضوع اُتے بقول حافظ ابن حجر عسقلانی اورقاضی ابومحمد الرامہرمزی( ۳۶۰ھ) نے قلم اٹھایا اوراصول حدیث وچ اک کتاب لکھی جس دا ناں المحدث الفاصل اے ،لیکن ایہ پایہ تکمیل نوں نہ پہنچی تے دوسرے حاکم ابو عبداللہ النیشا پوری نے خامہ فرسائی کی؛ مگر انہاں دی کتاب غیر مرتب رہی،اس دے بعد ابو نعیم اصفہانی(۴۳۰ھ) نے حاکم دی کتاب نوں پیش نظر رکھ دے اس وچ بوہت سارے اضافے کیتے؛ مگر اوہ تشنہ کم رہی اوروہ بعد دے آنے والےآں دے لئی کم چھڈ گئے فیر خطیب بغدادی (۴۶۳ھ) وچ پیدا ہوئے جنہاں نے قوانین روایت وچ اک کتاب لکھی جس دا ناں الکفایہ اے تے طریق روایت وچ دوسری کتاب لکھی جس دا ناں "الجامع لآداب الشیخ والسامع" اے ؛بلکہ فنون حدیث وچ کوئی فن نئيں چھڈیا کہ جس وچ انہاں نے کوئی مستقل کتاب نہ لکھی ہوئے۔
لیکن اسيں ایہ ذکر کيتے بغیر نئيں رہ سکدے کہ خطیب توں وی بعض امور وچ سخت فروگذاشتاں ہوئیاں نيں، جے انہاں وچ تعصب دا پہلو کار فرما نہ ہُندا تاں اوہ بے شک جلالت قدر دے آسمان اُتے مثل آفتاب سن ۔
علم رجال دے اہم مباحث سودھو
اس دے اہم مباحث ایہ نيں:
- (۱)اسلام وچ تنقید و تبصرے دا درجہ کيتا اے ؟۔
- (۲)علم اسناد دی دینی حیثیت کيتا اے ؟۔
- (۳)فن اسماء الرجال دی تدوین کِداں ہوئی؟۔
- (۴)علم حدیث دے لئی فن دا نال نال رہنا کيتا ضروری اے ؟۔
- (۵)جرح و تعدیل توں کيتا مراد اے ؟۔
- (۶)جرح و تعدیل دے عام لفظاں کيتا کیہ نيں؟۔
- (۷)جرح و تعدیل دے وڈے وڈے امام کون سن ؟۔
- (۸)اسماء الرجال وچ کن کن کتاباں اُتے اعتماد کيتا جاسکدا اے ؟۔
- (۹)حدیث دے طلبہ اس فن توں کِداں استفادہ کرن؟۔
- (۱)اسلام وچ تنقید و تبصرہ
پہلا اہم موضوع ایہ اے کہ اسلام وچ تنقید و تبصرہ دا کیہ حکم اے ؟شیخ الحدیث حضرت مولانا سید بدر عالم مدنیؒ نے اس اُتے بہت مفید بحث لکھی اے:
خبرواحد دی حجیت دے سلسلہ وچ ایتھے دو غلط فہمیاں تے وی نيں، اک ایہ کہ محدثین دا گروہ محض اک جامد گروہ اے جسنوں فن روایت توں کوئی لگاؤ نئيں ہُندا، اوہ دقیانوسی خبراں نوں اکھ میچ کر مان لینا علم تے دین سمجھدا اے تے نقد و تبصرہ نوں بددینی تصور کردا اے ،دوم ایہ کہ ادیان سماویہ دا مبنی صرف روایت اُتے اے، درایت نوں ایتھے کوئی دخل نئيں دراصل پہلی غلط فہمی وی ايسے دی اک فرع اے، انہاں دو غلط فہمیاں دی وجہ توں بعض ناواقف توحدیث دا رتبہ تریخ توں وی کمتر تصور کردے نيں۔
بنی اسرائیل وچ فن روایت دا فقدان سودھو
بنو اسرائیل وچ اعتدال کلیۃ مفقود تھا،جب اوہ تحقیق اُتے آندے تاں کوہ طورپر کلام باری بلاواسطہ سن کر وی سو طرح دے شبہات نکالنے لگدے اورجب تقلید کرنے اُتے آمادہ ہُندے تاں جوان دے احبا رو رہبان انہاں دے سامنے ڈالدے اسنوں اندھاں دی طرح مٹکنے دے لئی تیار ہوجاندے؛ غرض نقد وتبصرہ تے فہم و فکر دی انہاں وچ کوئی استعداد نہ سی، حضرت الشیخ مولانا بدر عالم مدنی مذکورہ بالاتبصرہ دے بعد لکھدے نيں:
روایت تے درایت دے اس غیر متوازن دور وچ اسلام آیا اوراس نے انہاں دونے دا توازن قائم کرکے صحیح تنقید دی راہ دکھلائی اوراس دے لئی اک ایسا معتدل آئین مرتب فرمایا جس وچ نہ افراط ہوئے نہ تفریط، اس نے دسیا کہ ہر کان پئی خبر دی طرف دوڑ پڑنا وی غلط اے تے تحقیق و تفتیش دے سلسلہ وچ بد گمانی دی حد تک پہنچ جانا وی غلو تے وہم پرستی اے، انسان دا طریقہ ایہ اے کہ اوہ بے اعتمادی دی حالت وچ اکھ میچ کر تغلیط تے اعتماد دی صورت وچ بے دلیل تصدیق کرلیا کردا اے ،مگر قرآن نے ایتھے دوست دشمن اپنے تے پرائے دا فرق ختم کرکے سب دے لئی یکساں تحقیق و تبیین دا قانون مقرر کردتا اے۔
قرآن نے ایہ تعلیم دتی کہ ہر خبرکی تحقیق و تبیین کرلیا جائے کہ اوہ خواہ فاسق شخص ہی دی خبر کیوں نہ ہو،ہر چند کہ فاسق آدمی دی خبر رد کردینے وچ وی مضائقہ نئيں سی مگر قرآن کِسے خبر کارد کرنا وی پسند نئيں کردا، فاسق آدمی وی صحیح خبر دے سکدا اے، پس اس دی ہر خبر کارد کردینا وی قرین مصلحت اورطور انصاف نئيں اے۔
"يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَافَعَلْتُمْ نَادِمِينَ"۔ (الحجرات:۶)
ترجمہ: اے ایمان والو جدوں کوئی فاسق شخص تواڈے پاس کوئی خبر لے کے آیا کرے تاں اس دی تحقیق کرلیا کرو کدرے ایسا نہ ہوئے کہ تسيں بے تحقیق کِسے قوم اُتے حملہ کردو بعد وچ اپنے کيتے اُتے شرمندہ ہونا پئے۔
دوسری طرف اس نے تجسس تے بدظنی دی وی ممانعت فرمائی؛کہ ایسی تحقیق توں وی نظام عالم برباد ہُندا اے۔
"يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَاتَجَسَّسُوا۔ (الحجرات:۱۲)
ترجمہ: اے ایمان والو بہت ساریاں بدگمانیاں توں بچا کرو؛ کیونجے بعض بد گمانی گناہ دی حد تک ہُندیاں نيں تے تجسس اورلبھ کر لوکاں دے عیب وی تلاش کرنے دی خصلت مت اختیار کرو۔
ہرچیز دی تحقیق دے لئی اس دی اہلیت چاہیئے سودھو
ہر خبر دی تفتیش دا سلیقہ ہر انسان نئيں رکھدا، بعض خبراں ایسی ہُندیاں نيں ؛کہ انہاں دی تفتیش خاص افراد ہی کرسکدے نيں،ایہ تفتیش دے محکمہ جات دی طرف اشارہ اے ،ہر خبر دی تحقیق دے لئی اس دے مناسب اہلیت درکار اے۔
"وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْرَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ "۔ (النساء:۸۴)
ترجمہ: جدوں انہاں دے پاس کوئی امن یاڈر دی کوئی خبر آندی اے تاں اسنوں مشہور کردیندے نيں، اگراسنوں رسول یا اپنے علماء وحکام تک پہنچادیندے تاں جو انہاں وچ ملکہ استنباط رکھنے والے شخص سن اوہ اس کوپورے طورپر معلوم کرلیندے۔
روايتی پہلو وچ جو چیز سب توں زیادہ حائل ہوسکدی اے اوہ مخبر تے شاہداں دا بیان اے ؛ اس لئی انہاں کویہ تعلیم دتی گئی ؛کہ اپنے بیان تے گواہی وچ پوری احتیاط توں کم لاں، جھوٹھ یا طرفداری دا شائبہ نہ آنے پائے؛ اس لئی جھوٹھ بولنے یا اک دوسرے اُتے جھوٹھا الزام لگانے دی اِنّی مذمت کيتی گئی کہ اس توں بد تر سوسائٹی دا کوئی عیب نہ رہیا۔
ان بنیادی اصول دی روشنی وچ مذہب اسلام جِنّی ترقی کردا رہیا،اسی قدراس دے بنیادی تنقید دے اصول وی نال نال ترقی کردے رہے؛ حتی کہ اسناد، جرح و تعدیل، احوال روات ہر اک دے لئی جدا جدا مستقل فن مرتب ہوگئے، علامہ جزیرےی نے "تو جیہ النظر" وچ حدیث دے سلسلہ وچ ۵۲ قسم دے علوم بالتفصیل بیان فرمائے نيں جنہاں دے مطالعہ دے بعد احادیث دے مفید یقین ہونے وچ اک منٹ دے لئی وی شبہ کرنے دی گنجائش نئيں رہندی۔
- (۲)علم اسناد دی دینی حیثیت
حدیث دا متن Text حدیث دی سند Chain of Transitters اُتے موقوف اے، سند صحیح متصل توں کوئی گل ثابت ہوجائے تاں اس دی تمام ذمہ داریاں لازم آجاندیاں نيں، حدیث جے حجت اے اوراس اُتے عمل واجب اے تاں اس دی سند معلوم کرنا اوراسکے راویاں دی جانچ پڑتال کرنا سب علم دین قرار پائے گا،یادرکھئے واجب دا مقدمہ وی واجب ہُندا اے، قرآن کریم وچ اے:
"إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا"۔ (الحجرات:۶)
ترجمہ: جے کوئی فاسق تواڈے پاس کوئی خبر لیائے تاں اس دی تحقیق کرلیا کرو۔
اس توں ثابت ہُندا اے کہ قرآن کریم دی رو توں راوی دی گل کيتی تحقیق کرنا اک عظیم دینی ذمہ داری اے جو سامع اُتے عائد ہُندی اے ،سو اسناد کوپہچاننا اورراویاں نوں جاننا خود دین ہوئے گا، امام ابن سیرینؒ (۱۱۰ھ) فرماندے نيں:
"إِنَّ هَذَا الْعِلْمَ دِينٌ فَانْظُرُوا عَمَّنْ تَأْخُذُونَ دِينَكُمْ"۔
(مقدمہ مسلم،باب حدثنا حسن بن الربیع حدثنا حماد:۱/۳۳)
ترجمہ: بے شک ایہ علم دین اے سو دیکھ لیا کرو کہ کن لوکاں توں تسيں اپنا دین اخذ کررہے ہو، امام نووی نے اس اُتے ایہ باب بنھیا اے۔
"بَاب بَيَانِ أَنَّ الْإِسْنَادَ مِنْ الدِّينِ وَأَنَّ الرِّوَايَةَ لَا تَكُونُ إِلَّا عَنْ الثِّقَاتِ وَأَنَّ جَرْحَ الرُّوَاةِ بِمَا هُوَ فِيهِمْ جَائِزٌ بَلْ وَاجِبٌ"۔
(مسلم،باب بیان انہاں الاسناد من الدین:۱/۳۲)
ترجمہ: سند لانادین وچوں اے، روایت ثقہ راویاں توں ہو، راویاں اُتے اس پہلو توں جرح کرنا جوان وچ ہوئے جائز اے ؛بلکہ ایہ واجب اے۔ علم اسناد دی ایتھے تک اہمیت ہوگئی کہ حضرت عبداللہ بن مبارکؒ (۱۵۶ھ) نے اس دا سیکھنا دین قرار دتا،آپ فرماندے نيں:
"الْإِسْنَادُ مِنْ الدِّينِ وَلَوْلَا الْإِسْنَادُ لَقَالَ مَنْ شَاءَ مَا شَاءَ"۔
(مقدمہ مسلم،باب وحدثنی محمد بن عبداللہ بن:۱/۳۸)
ترجمہ: علم اسناد وی دین دا ہی اک حصہ اے اوراگرسند ضروری نہ ہُندی تاں جو شخص جو چاہے کہہ سکدا سی۔
قبول روایت دا معیار آپ دے ہاں اِنّا وقیع سی ؛کہ جو شخص سلف (پہلے بزرگاں ) نوں برا بھلا کہے،اس دی روایت نہ لینے دا حکم فرماندے سن، اک جگہ فرماندے نيں:
"دَعُوا حَدِيثَ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ فَإِنَّهُ كَانَ يَسُبُّ السَّلَفَ"۔
(مقدمہ مسلم،باب وحدثنی محمد بن عبداللہ بن:۱/۳۸)
ترجمہ: عمرو بن ثابت دی روایت چھوڑدو اوہ تاں سلف صالحین نوں برا کہندا سی۔
حافظ شمس الدین سخاوی(۹۰۲ھ) اک جگہ لکھدے نيں:
راویاں دی تریخ اوران دی وفات دے سنین دا جاننا دین دا اک عظیم الوقعت فن اے ،مسلمان قدیم توں اس توں کم لیندے آئے نيں،اس توں استغنا نئيں بردا جاسکدا نہ اس توں زیادہ کوئی تے موضوع اہم ہوسکدا اے، خصوصا اس دی قدر اعظم توں تے اوہ راویاں دے حالات نوں کھولنا اوران دے حالات دی انہاں دے ماضی، حال تے استقبال دے نال تفتیش کرنا اے، اعتقادی ابواب تے فقہی مسائل اس کلام توں ماخوذنيں جو ضلالت توں بچ کر ہدایت دے تے گمراہی اوراَنھّا پن توں ہٹا کر راہ دکھائے۔ (فتح المغیث، باب تواریخ الرواۃ والوفیات:۳۱۰/۳)
اک سوال اوراس دا جواب سودھو
مشہور اے کہ حضرت علیؓ نے فرمایا: "انظر الی ماقال ولا تنظر الی من قال" (اسنوں دیکھو! جوکِسے نے کہیا اے، ایہ نہ دیکھو کہ کس نے کہیا اے ) معلوم ہويا کہ سانوں متن توں غرض ہونی چاہیدا سند توں نئيں؟۔
اگریہ گل حضرت علیؓ توں ثابت وی ہوئے تاں اس دا موضوع دانائی اورحکمت دیاں گلاں نيں،قانون تے تریخ دیاں گلاں نئيں،حکمت مومن دی گمشدہ چیز اے ،جتھے وی ملے اس نے اپنی متاع پالی،وہ اس دا سب توں زیادہ حقدار اے ،جو شخص کوئی گل نقل کرے یا کوئی قانون بیان کرے تاں اسنوں بغیر جانے کہ کون کہہ رہیا اے لے نئيں لیا جاندا؛ بلکہ دیکھیا جاندا اے کہ ایہ شخص کتھے توں نقل کررہیا اے تے ایہ کہ اوہ خود کیواں دا شخص اے ،دیانت دارہے یانہ؟ کس حکومت دا نمائندہ تے کس قانون دا ترجمان اے ؛ جے اس دے پاس اس گل کيتی جو اوہ کہہ رہیا اے سند نہ ہوئے تاں اس دا کوئی اعلان ہر گز قابل قبول نہ ہوئے گا ۔
شریعت وی قانونِ الہٰی اے اوریہ نقل توں ہی پہچانی جاندی اے ،البتہ اس دے بعض پہلو استنباط توں کھلدے نيں، شریعت کِسے تجربے تے حکمت توں مرتب نئيں ہُندی،نہ ایہ کدی حکمت عملی دے ناں توں ترتیب پاندی اے ،حضرت شاہ ولی اللہ محدث دہلوی رحمہ اللہ لکھدے نيں:
امت نے اتفاق کيتا اے کہ اوہ معرفت شریعت وچ سلف اُتے اعتماد کرن، تابعینؓ نے صحابہؓ اُتے تبع تابعینؓ نے تابعینؓ اُتے تے ايسے طرح ہر طبقہ دے علماء نے اپنے توں پہلاں اُتے اعتماد کيتا اے تے عقل اس دی تحسین اُتے دلالت کردی اے ؛ اس لئی کہ شریعت نقل اوراستنباط توں ہی پہچانی جاندی اے تے نقل بغیر اس دے قائم نئيں رہ سکدی؛کہ ہر طبقہ اسنوں اپنے پہلاں توں اتصال دے نال لیندا رہے۔
(عقد الجید:۵۴،مترجم طبع: کراچی)
پس! علم شریعت دے لئی ایہ جاننا ضروری اے کہ گل کتھے توں آرہی اے ،اس دا ماخذ کيتا اے ؟ گل کتھے توں اے اوراسنوں اگے روایت کرنے والے کس قوم دے لوک نيں؟ کیہ انہاں اُتے اعتماد کرکے آخرت دی تمام زندگی انہاں لوکاں دی نقل و روایت دے سپرد کيتی جاسکدی اے ؟ دنیوی امور دے کِسے اہم فیصلے توں ایہ فیصلہ کدرے زیادہ اہم اے ۔