عرف (فقہ)
فقہ اسلامی دی اک اصطلاح، «وہ امر جو عام طور اُتے عوام و خواص دے درمیان چنگا سمجھیا جانے دی وجہ توں رائج تے عقول سلیمہ اسنوں تسلیم کردی ہوں»۔[۱] اس تعریف وچ امر دا لفظ قول تے فعل دوناں نوں عام اے۔
ایہی تعریف علامہ ہبۃ اللہ بیری نے شرح اشباہ وچ مستصفی توں نقل کيتی اے۔
| ” | عادت تے عرف اوہ چیز اے جو نفوس انسانی وچ عقول سلیمہ دے چنگا سمجھنے دی وجہ توں رچ بس جائے تے سلیم طبیعتاں اسنوں قبول کرن۔ | “ |
قسماں سودھو
عرف دو قسماں نيں، اک اوہ جو تمام بلاد اسلام وچ عام ہوئے تے اس اُتے تمام ارباب حل و عقد متفق ہون، اسنوں عرف عام یا عادت عام کہندے نيں۔ ایہ اجماع دی اک صورت اے، جس دی حجت وچ ائمہ اربعہ وچ کِسے دا اختلاف نئيں اے۔ دوسری اوہ جو تمام بلاد اسلام وچ عام نئيں ہوئے تے اس اُتے تمام اہل حل و عقد دا اتفاق نہ ہوئے بلکہ کسی اک بلد تے اس دے ارباب حل و عقد وچ رائج ہوئے۔ اسنوں عرف خاص یا عادت خاصہ کہندے نيں۔ متقدین احناف صرف عرف عام دا اعتبار کردے نيں عرف خاص دا نئيں۔ لیکن بلخ، بخارا تے خوارزم دے مشائخ تے ابو للیث تے ابو علی نے عرف و خاص دا اعتبارکیا اے۔ بالکل ایہی صورت شوافع دے ایتھے معلوم ہُندی اے، اس لئی ’العادۃ محکمۃ‘ دے اصول دا علامہ سیوطی نے بیع دے چند فتوےآں دے نال ابن اصلاح تے عراقی دے دو فتوےآں نوں نقل کيتا اے۔ انہاں توں معلوم ہُندا اے کہ شوافع عادت خاصہ دا اعتبار کردے نيں۔ امام شافعی دے بارے وچ علی حسب اللہ لکھدے نيں، انہاں نے اپنے مذہب جدید دے بوہت سارے احکام دی بنا اہل مصر اُتے رکھی اے تے اہل عراق تے اہل حجاز دے عرف اُتے مبنی احکام نوں چھڈ دتا اے۔ گویا عرف و عادۃ خواہ عام ہوئے یا خاص احناف اورشوافع دونے دے ایتھے معتبر اے۔
شرائط عرف سودھو
عرف و عادۃ نوں ماخذ قانون دینے دی لازمی شرط ایہ اے کہ اوہ عرف کتاب اللہ تے سنت نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلاف نہ ہوئے۔ کیوں کہ نص شریعی دا قانونی وزن بہر حال عرف توں زیادہ اے۔ لیکن جے عرف شرعی دلیل دے مخالف ہوئے تاں اسنوں رد کردینے وچ کوئی شبہ نئيں اے۔
- عرف صالح قول دے لئی فقہانے بعض شرائط پیش کيتياں نيں۔
- عرف نص شرعی توں معارض نہ ہوئے۔
- قانون سازی دے وقت عرف باقی ہوئے۔
- عرف غالب و عام ہوئے۔
- معاشرے وچ اس دا پورا کرنا ضروری تصور کيتا جائے۔
- معاملہ کرنے والےآں نے اس دے خلاف کوئی شرط عائد نہ دی ہوئے۔