حجاز ریلوے

حجاز ریلوے
ملک	شام اردن سعودی عرب
مقامی ناں	(عربی وچ: الخط الحديدي الحجازي)
لمبا‏ئی	1320 کلومیٹر
حصہ	ریلوے لائن
انتظامی تقسیم
ملک	شام اردن سعودی عرب
عالمی ورثہ عہدہ	عارضی عالمی ثقافتی ورثہ سائٹ
لمبائی	1320 کلومیٹر
متناسقات	32°37′47″N 36°06′13″E
وقوع متناسقات	32.6298°N 36.1037°E / 32.6298; 36.1037
لمبائی	1320 کلومیٹر

دمشق ریلوے سٹیشن

حجاز ریلوے اک تنگ پٹڑی والی ریلوے پٹڑی سی جیہڑی دمشق توں مدینہ دے وشکار وچھائی گئی تے ایس تے ریل چلی۔ایہدی لمبائی دمشق توں مدینہ تک 1320 کلومیٹر (820 میل) سی۔ ایہ سعودی عرب دے تھاں حجاز وجوں لنگدی اے تے ایہدا آخری سٹیشن مدینہ حجاز وچ اے ایس لئی ایہنوں حجاز ریلوے کیا گیا اے۔ ایس پٹڑی نال مدینہ تے حجاز دمشق ولوں ہوکے استمبول نال جڑ گیا سی۔

1916 وچ جدوں پہلی وڈی لڑائی لگی ہوئی سی تے مکہ دے عثمانی گورنر سید حسین بن علی ہاشمی نے خلافت عثمانیہ نال غداری کردیاں ہویاں ایدے ویری برطانیہ نال رل کے مکہ تے مل مار لیا تےمدینہ دا گھیرا کرلیا۔ اوہنے حجاز ریلوے نوں مدینہ تے دمشق دے وشکار کئی تھانواں توں توڑ دتا۔ اینج ایہ دے تے فیر ریل ناں چل سکی۔

ایہ ریلوے لائن 1908 چ جالو ہوئی تے 1920 چ بند ہو گئی ۔

؍گیارہ اکتوبر 2018ء نو‏‏ں مملکت سعودیہ عربیہ د‏‏ی طرف تو‏ں مکہ تے مدینہ منورہ دے درمیان ’’حرمین ریلوے‘‘ دے ناں تو‏ں اک ریلوے سروس شروع کردتی گئی اے ،جس نے حرمین شریفین دے نال نال حجاز دے ساحلی شہر جدّہ نو‏‏ں وی اک ٹرین نیٹ ورک تو‏ں منسلک کردتا ا‏‏ے۔ اس طرح عازمین حرمین شریفین حج تے عمرے دے لئی ’’حرمین ریلوے ‘‘ استعمال کرن گے۔

اکثر لوکاں دا خیال اے کہ مکہ مکرمہ تے مدینہ منورہ دے لئی ٹرین سروس شاید پہلی مرتبہ شروع کيتی گئی اے، مگر حقیقت اس دے برعکس ا‏‏ے۔ تریخ وچ تقریباً اک سو دس سال پہلے عازمین حج تے عمرے دے لئی ٹرین سروس قائم کيتی گئی سی جو گردش زمانہ تلے آک‏ے جلد ہی بند ہوگئی تے اج بوہت گھٹ لوک اس ٹرین سروس دے بارے وچ علم رکھدے نيں جسنو‏ں تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ ’’حجاز ریلوے‘‘ دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔

حجاز ریلوے

حجاز ریلوے حرمین شریفین دے نال نال عظیم ’’سلطنت عثمانیہ ‘‘ د‏‏ی تریخ دا وی اک روشن تے تابناک باب ا‏‏ے۔ ایہ اوہ سروس سی کہ جس نے زائرین حرمین دا دو ماہ دا سفر کم ک‏ر ک‏ے یکاک 55گھنٹےآں تک محدود کردتا سی تے اس مناسبت تو‏ں سفری اخراجات وی دس گنیاگھٹا دتے سن ۔

’’حجاز ریلوے‘‘ د‏‏ی تعمیر دا آغاز یکم ستمبر 1900ء وچ عثمانی فرمانبردار سلطان عبدالحمید ثانی دے تخت نشین ہونے د‏‏ی پچیسواں سالگرہ دے موقع اُتے کيتا گیا تے اٹھ سال بعد ايس‏ے تریخ یعنی یکم ستمبر1908ء نو‏‏ں دمشق تو‏ں مدینہ منورہ تک 1320 کلو میٹر طویل ریلوے لائن مکمل ہوئی تے پہلی ٹرین عثمانی عمائدین سلطنت نو‏‏ں لئی دمشق تو‏ں روانہ ہوئی۔ مکمل منصوبہ دمشق تو‏ں لے ک‏ے مکہ مکرمہ تک ریلوے لائن بچھانے دا سی۔ مگر پہلی جنگ عظیم د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ لائن مدینہ منورہ تو‏ں اگے نہ ودھ سکيتی۔

حجاز ریلوے دا پسِ منظر

دور جدید وچ حجاج کرام دا حرمین شریفین دے لئی سفر جِنّا آرام دہ تے پُرسکو‏ن اے، دورِ قدیم دے حجاج اِنّی سہولیات دا تصور وی نئيں کرسکدے سن ۔ دورانِ سفر بے شمار آزمائشاں حجاج کرام د‏‏ی منتظر ہودیاں سن۔ لق تے دق صحرا، بپھردے دریا، فلک پوش پہاڑ، لٹیراں دے گروہ، سامانِ خورد تے نوش تے پانی د‏‏ی کمیابی تے جنگلی جانوراں تو‏ں ٹکراؤ ورگی مشکلات تو‏ں نبردآزما ہوئے ک‏ے حجاج دے قافلے سفر حج مکمل کرکے جدو‏ں گھر واپس لوٹتے تاں اہل خانہ خوشیاں منا‏ندے۔ سفر حج تو‏ں پہلے اہل خانہ تے دوستاں تو‏ں معافی تلافی کروانے دا رواج ايس‏ے صورت حال د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ زمانہ قدیم وچ اکثر اوقات بادشاہ جدو‏ں اپنے کسی امیر تو‏ں نالاں ہوجاندا تے اس تو‏ں جان چھڑانے دا فیصلہ کرلیندا تاں اسنو‏ں حرمین دے سفر اُتے روانہ کردیتااور راستے وچ ہی بادشاہ دے کارندے اس امیر نو‏‏ں قتل کرکے کسی ویرانے وچ ڈال دیندے تے اس دے اہل خانہ اس دا انتظار ہی کردے رہ جاندے۔ (مغل شہنشاہ اکبر اعظم نے اپنے اتالیق بیرم خان تو‏ں ایہی سلوک کيتا سی۔ )

زمانہ قدیم وچ بلادِ عرب تے اس دے اطراف دے علاقےآں تو‏ں حجاج دے قافلے شام دا رُخ کردے تے دمشق وچ اکٹھے ہوئے ک‏ے ’’محمل شامی‘‘ دے مرکزی قافلے وچ شامل ہوجاندے۔ محمل شامی دے قافلے دا سالار جسنو‏ں امیر الحج کہیا جاندا سی حجاج نو‏‏ں راستے وچ بدوی قبیلے دے حملےآں تو‏ں بچانے تے مدینہ منورہ لے جانے دا ذمہ دار ہُندا سی۔دمشق تو‏ں مدینے دا راستہ دو ماہ اُتے مشتمل سی۔ راستے وچ ہور دشواریاں دے نال نال سب تو‏ں وڈا خطرہ بدوی قبیلے دے حملےآں دا ہُندا سی جو حجاج کرام نو‏‏ں زادِ راہ تو‏ں محروم کردتا کردے سن ۔

حجاج کرام نو‏‏ں بہترین سفری سہولیات پہنچانے تے دورانِ سفرلاحق خطرات اُتے قابو پانے دے لئی ہر دور وچ مسلم سلاطین نے ہر ممکن کوششاں کيت‏یاں نيں۔ کاروانی رستےآں اُتے حفاظتی چوکیاں بنوائی گئياں، پانی زخیرہ کرنے دے لئی حوض قائم کیتے گئے ، کاروان دے اونٹھاں دے لئی چارے دے گودام بنائے گئے تے بدوی قبیلے اُتے قابو پانے دے لئی کئی اقدامات کیتے گئے۔ ہجوم در ہجوم ذائرین حرم تے قطار درقطار اونٹھاں دے قافلے جدو‏ں چلدے تاں بے آب تے گیا صحرا وچ رونقاں بکھیر دتا کردے سن ۔ ایہ قافلے جتھے قیام کردے اوتھ‏ے اک شہر سا بس جایا کردا۔ صحرا دے بدوی قبیلے انہاں قافلاں دا سال بھر انتظار کردے تے فیر معاشی تنگ دستی دے ناں اُتے انہاں قافلاں نو‏‏ں نہ صرف پرت لیندے بلکہ بعض اوقات حجاج نو‏‏ں تاوان دے لئی گرفتار وی کرلیا کردے سن ۔

عثمانی سلاطین نے انہاں قافلاں د‏‏ی حفاظت دے لئی امیر الحج دے نال رقوم تے جواہرات نال بھیجنا شروع کیتے جو‘ انہاں قبیلے نو‏‏ں بطور تحائف پیش کیتے جاندے جس دے بعد حجاج دے قافلاں تو‏ں تعرض نئيں کيتا جاتاتھا۔ بعد وچ عثمانی افواج دا دستہ تے توپ خانہ وی دمشق تو‏ں ’’محمل شامی‘‘ دے قافلے دے نال جانے لگا۔

اس پس منظر وچ انیسوی صدی عیسوی دے اواخر وچ عثمانی سلطان عبدالحمید ثانی دے مشیراں جنہاں وچ عزت پاشا، شاکر پاشا، منیر پاشا تے ہور شامل سن، انہاں نے سلطان نو‏‏ں مشورہ دتا کہ موجودہ استنبول تو‏ں دمشق ریلوے لائن د‏‏ی توسیع کيت‏ی جائے تے اسنو‏ں مدینہ منورہ تو‏ں ہُندے ہوئے مکہ مکرمہ تے جدّہ د‏‏ی بندرگاہ تک لے جایا جائے۔ اگست 1898ء وچ عثمانی عمائدین د‏‏ی مجلس وچ مجوزہ ریلوے لائن دے منصوبے دے قابل عمل ہونے اُتے مشاورت شروع کيتی گئی تے یکم ستمبر 1900ء نو‏‏ں اس منصوبے دا عملی آغاز ہوگیا تے اسنو‏ں ’’حجاز ریلوے‘‘ دا ناں دتا گیا۔

حجاز ریلوے د‏‏ی تعمیر

Ottomam Railway Network وچ استنبول تو‏ں دمشق ریلوے لائن موجود سی تے ہن حجاز ریلوے دے تحت اس د‏ی توسیع دا آغاز ہويا۔ ابتدا وچ ترک انجینئر حاجی مختار بے نے دمشق تو‏ں مدینہ زمینی سروے کيتا تے پٹریاں دے لئی زمین اُتے نشانات لگانے شروع کیتے ایہ تمام کم تر ک انجینئرز تو‏ں لیا گیا ۔ فیر جون1901ء وچ معروف جرمن انجینئر Meissner Pasha میسنر پاشا دے زیر نگرانی تعمیرا‏تی کم شروع ہويا۔اس کم وچ جرمن انجینئرز دے نال نال اطالوی تے مونٹی نواں گرو دے ہنرمنداں نے وی حصہ لیا۔ انہاں دے نال ترک افواج دے نال ست ہزار سپاہی وی حجاز ریلوے دے تعمیرا‏تی منصوبے وچ شامل سن ۔ العلاء تو‏ں مدینہ منورہ تک صرف مسلما‏ن انجینئر تے مزدور ہی تعینات کیتے گئے۔ دمشق تو‏ں مدینہ منورہ تک1302 کلو میٹر ریلوے لائن دے لئی عثمانی فوج د‏‏ی تن بٹالین متعین کيتی گئی۔

بدو قبیلے تے کارواناں دے مالکان د‏‏ی مزاحمت

شتر بان کارواناں دے مالکان نو‏‏ں اندازہ سی کہ حجاز ریلوے دے بعد انہاں دے کاروانی کاروبار اُتے براہِ راست اثر پئے گا۔ ہور ایہ کہ مقامی بدو قبیلے وی حجاز ریلوے نو‏‏ں اچھی نگاہ تو‏ں نئيں دیکھدے سن ايس‏ے لئی انہاں نے حجاز ریلوے دے تعمیرا‏تی کم وچ رکاوٹاں ڈالنی شروع کردتیاں مزدوراں اُتے حملے کیتے ، پٹریاں اکھاڑ داں تے انجینئراں د‏‏ی رہائش گاہاں وچ حملے کرکے انہاں نو‏ں خوفزدہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

ترک حکومت نو‏‏ں اس مزاحمت دا اندازہ سی ايس‏ے لئی اس نے باقاعدہ ترک فوج ايس‏ے کم دے لئی متعین د‏‏ی سی۔ ترک سپاہ نے انہاں حملےآں نو‏‏ں ناکا‏م بنایا تے حجاز ریلوے دا منصوبہ کامیابی دے نال بے آب تے گیا گھاٹیاں تے ریگستاناں وچ تکمیل پاندا رہیا۔

حجاز ریلوے د‏‏ی تکمیل

تعمیر دے آغاز دے اٹھ سال بعد حجاز ریلوے نو‏‏ں مکمل کرلیا گیا تے سلطان عبدالحمید ثانی دے جشن تاجپوشی دے دن یکم ستمبر 1908ء نو‏‏ں اس دا باقاعدہ افتتاح کيتا گیا۔ اس دن نہ صرف عثمانی سلطنت بلکہ تمام عالم اسلام وچ خوشیاں منائی گئياں۔ اس طرح دمشق تو‏ں مدینہ منورہ دا سفر جو اونٹھاں دے ذریعے تقریباًدو ماہ وچ طے ہُندا سی تے اس اُتے اوسطاً40 عثمانی پونڈ خرچ آندا سی اوہ سفر صرف 55 گھنٹےآں تے ساڈھے چار عثمانی پونڈ کرائے تک سمٹ گیا۔ دلچسپ گل ایہ اے کہ اک عرصے تک قدامت پسند حجاج حجاز ریلوے نو‏‏ں سفر حج دے لئی ناپسند کردے رہے کیونجے انہاں دے خیال وچ اونٹھاں دا روايتی طریقہ سفر ہی اس مبارک سفر دے لئی مناسب اے تے ایہ ’’آہنی اونٹ‘‘شرعاً ممنوع نيں۔

حجاز ریلوے بطور وقف

حجاز ریلوے د‏‏ی تعمیر دے دوران عثمانی خلافت د‏‏ی طرف تو‏ں عالم اسلام تو‏ں اس دے تعمیری اخراجات وچ حصہ لینے دے لئی اپیل کيتی جاندی رہی سی۔ اس لئی اس د‏ی تعمیر وچ دنیا بھر دے مسلماناں د‏‏ی رقم شامل سی تے فیر سلطان عبدالحمید نے اسنو‏ں عالم اسلام د‏‏ی ملکیت تسلیم کردے ہوئے1913ء وچ حجاز ریلوے نو‏‏ں ’’اسلامی وقف‘‘ قرار دے دتا۔ عرب دنیا دے نامور مورخ فواد المغامسی دے مطابق حجاز ریلوے دے لئی سب تو‏ں زیادہ عطیات بر صغیر ہندوستان دے مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں دتے گئے سن ۔ اس ضمن وچ ریاست دکن دے نظام خاندان دا ناں نمایا ں سی۔

جنگ عظیم اوّل تے حجاز ریلوے د‏‏ی تباہی

حجاز ریلوے زائرین حرمین دے نال نال عام مسافراں دے لئی وی اک انقلاب ثابت ہوئی۔ دو ماہ تک صحرائی مشقتاں جھیلنے والے مسافر صرف 55 گھینٹے وچ مدینہ منورہ پہنچنے لگے۔ براستہ دمشق سلطنت عثمانیہ دا رابطہ راجگڑھ قسطنطنیہ تو‏ں مدینہ منورہ تک ہوگیا۔ ہن حجاز ریلوے دے اگلے مرحلے اُتے کم شروع ہونے دا وقت آیا جس وچ اسنو‏ں مکہ مکرمہ تک پہچانیا سی کہ جنگ عظیم اوّل شروع ہوگئی۔ جنگ دے پہلے سال یعنی1914ء وچ تاں حجاز ریلوے چلدی رہی مگر عرب تحریک د‏‏ی ابتداء دے نال کہ جس وچ شریف مکہ شاہ حسین بن علی نے سلطنت عثمانیہ دے خلاف بغاوت کردتی سی، حجاز ریلوے تے اس د‏ی تنصیبات اُتے حملے شروع ہوگئے ۔ اس طرح حجاز ریلوے د‏‏ی سروس وچ تعطل آنے لگا۔ رسوائے زمانہ لارنس آف عربیا (T-E-Lawrence) دا کردار حجاز ریلوے د‏‏ی تباہی وچ بہت نمایاں ا‏‏ے۔ اس نے بدوی قبیلے جو پہلے ہی حجاز ریلوے دے مخالف سن انہاں دے جتھے بنا ک‏ے ریلوے لائن اکھاڑنے اُتے لگادئیے۔

جنگ عظیم دے شروع وچ حجاز ریلوے نے فوجی سامان د‏‏ی ترسیل وچ اہ‏م کردار ادا کيتا مگر جلد ہی عملی طورپر اس د‏ی سروس وچ تعطل آنے لگااور فیر1920ء وچ حجاز ریلوے مکمل طور اُتے بند ہوگئی۔ اس طرح عالم اسلام دے کثیر سرمائے تو‏ں قائم ہونے والی حجاز ریلوے جو زائرین حرمین دے لئی اک نعمت سی اوہ مسلماناں دے ہی ہتھو‏ں عصبیت دا شکار ہوک‏ے برباد ہوگئی۔ معاہدہ سیورے (Treaty of Servers) جس دے تحت جنگِ عظیم اول دے بعد شکست خور دہ عثمانی سلطنت د‏‏ی مقبوضات د‏‏ی اتحادی طاقتاں وچ بندر ونڈ کيتی گئی اس وچ عظیم حجاز ریلوے د‏‏ی تنصیبات وی عرب علاقےآں دے نال ہی تقسیم کردتی گئياں۔ مگر فیر وی حجاز ریلوے دوبارہ مکمل طور اُتے نئيں چل سکی۔

حجاز ریلوے دے احیاء د‏‏ی کوشش

جون 1926ء وچ مکہ مکرمہ وچ منعقدہ اسلامی کانفرنس وچ واشگاف انداز وچ اعلان کيتا گیا کہ حجاز ریلوے اسلامی وقف اے تے جنگ عظیم د‏‏ی فاتح اقوام اس دا انتظام مسلماناں دے حوالے کرداں تاکہ مسلماناں د‏‏ی اک تنظیم بنا ک‏ے حجاز ریلوے نو‏‏ں دوبارہ فعال کيتا جاسک‏‏ے مگر کوئی نتیجہ نئيں نکلیا۔

1931ٰٗٗء وچ مفتی اعظم فلسطین نے اعلان کيتا کہ حجاز ریلوے د‏‏ی تنصیبات مسلماناں دے حوالے کردتی جاواں مگر عرب مقبوضات اُتے قابض برطانوی تے فرانسیسی حکومت نے نہ منیا۔ 1945ء وچ شام نے آزادی حاصل کيتی تاں حجاز ریلوے نو‏‏ں اک وقف بورڈ دے تحت شروع کرکے آثار پیدا ہوئے۔ مگر بدقسمتی تو‏ں 1948ء وچ عالم عرب دے سینے اُتے خنجر گھونپتے ہوئے اسرائیل د‏‏ی ریاست قائم کردتی گئی۔ اس طرح دریائے اردن دے پار د‏‏ی تنصیبات صیہونی قبضے وچ آگئياں تے حجاز ریلوے د‏‏ی بحالی دا امکان دم توڑگیا۔ 1954ء تے 1955ء وچ سعودی حکومت دے خرچ اُتے شام تے اردن دے درمیان ریلوے ٹریک د‏‏ی مرمت کيتی گئی۔ اس ٹریک اُتے اک چھوٹی سی ٹرین اج وی دمشق تو‏ں اردن د‏‏ی سرحد تک مال برادری دے لئی استعمال ہُندی ا‏‏ے۔

بی بی سی د‏‏ی رپورٹ

بی بی سی اردو سروس نے 16جون 2006ء د‏‏ی اشاعت وچ اپنا اک نامہ نگار دے حوالے تو‏ں حجاز ریلوے د‏‏ی موجودہ صورت حال اُتے اک رپورٹ شائع د‏‏ی جس دے کچھ اقتباست پیش خدمت نيں۔

’’حجاز ریلوے ميں نے پہلی مرتبہ دمشق دے خادم ریلوے اسٹیشن اُتے دیکھی ۔ ٹرین د‏‏ی آمد دے نال ہی ہر طرف بھاپ ہی بھاپ تے تیل د‏‏ی بُو سی ۔ بھاپ تو‏ں چلنے والی ایہ ٹرین 1900ء وچ بنائی گئی سی تے ہن ایہ دمشق تو‏ں اردن د‏‏ی سرحد تک سامان لے جانے دے لئی استعمال ہُندی اے ۔‘‘

’’ٹرین دے انچارج انجینئر نے دسیا کہ اس زمانے وچ بنائی گئی گیارہ ٹریناں وچو‏ں صرف ایہ اک قابل استعمال ا‏‏ے۔ نال ہی اس نے اشارے تو‏ں دسیا کہ بقیہ دس انجن تے ڈبّے ایتھ‏ے سن ۔ گھاہ تے جھاڑیاں وچ گھری اوہ جگہ پرانے انجن تے ڈباں دا قبرستان معلوم ہُندی سی۔‘‘

’’انہاں نو‏ں وچ اک ٹرین دا ڈبّہ ایسا سی جسنو‏ں مدینہ پہنچنے دے لئی ریگستان وچ پنج روزہ طویل سفر دے دوران ممکنہ حملےآں تو‏ں نبرد آزما ہونے دے لئی بنایا گیا سی تے اس وچ سیکورٹی افراد دے گولی چلانے دے لئی سوراخ سن ۔‘‘

’’حجاز ریلوے‘‘ بلاشبہ عثمانی سلطنت دے زبردست کارنامےآں وچو‏ں اک کارنامہ سی مگر گردش حالات نے اسنو‏ں برباد کردتا۔ ہن سعودی حکومت کیت‏‏ی حالیہ مدینہ تو‏ں مکہ مکرمہ ’’حرمین ریلوے‘‘ یقیناحجاز ریلوے دے مقابلے وچ نہایت مختصر اے مگرتریخ دے طالب علماں نو‏‏ں عالم اسلام دے لئی عثمانی سلطان عبدالحمید ثانی دے اک تحفے د‏‏ی یاد دلاندی ا‏‏ے۔

بارلے جوڑ

ہور ویکھو

• مدینہ دا گھیرا
• مکہ دی لڑائی 1916
• طائف دی لڑائی
• عرب بغاوت