تشبیہ

تشبیہ دا لفظ "شبہ" توں نکلیا اے ۔ جیہدا معنا "مماثل ہوݨا" اے ۔ علم بیان دی اصطلاح وچ جد کسے اک شے دی کِسے چنگی یا بری خصوصیت نوں کسے دوسری شے دی چنگی یا بری خصوصیت دے معنے قرار دتا جاوے تاں اوہنوں تشبیہ کہیا جاندا اے ۔ تشبیہ دے پنج رُکن نیں ۔

مشبہ : اوہ شے جیہنوں کسے دوسری شے نال تشبیہ دتی جاوے ، اوہنوں مشبہ کہیا جاندا اے ۔ مشبہ بہ : اوہ شے جیہدے نال تشبیہ دتی جاوے ، اوہنوں مشبہ بہ کہیا جاندا اے ۔ وجہ شبہ : اوہ مشترک صفت جیہڑی مشبہ تے مشبہ بہ وچ ہووے ، اوہنوں وجہ شبہ کہیا جاندا اے ۔ غرض تشبیہ : اوہ مقصد جیہدی خاطر تشبیہ دتی جاوے ، اوہنوں غرض تشبیہ کہیا جاندا اے ۔ حرف تشبیہ : اوہ حرف جیہنوں تشبیہ دیݨ لئی ورتیا جاوے ، مثلن : جیہا ، ای ، طرحاں ، ورگا ، ونگوں ، ہار وغیرہ وغیرہ ۔

مثال

نازکی اوہدے بُلھاں دی کیہ کہیے

پنکھڑی اک گلاب ورگی اے

اس شعر وچ محبوب دے بُلھاں نوں گلاب دی پنکھڑی نال تشبیہ دتی اے ۔ محبوب دے بُلھ مشبہ تے گلاب دی پنکھڑی مشبہ بہ اے ۔ تشبیہ دی وجہ نزاکت دا اشتراک اے تے غرض ایہ کہ محبوب دے بُلھاں دی نزاکت تے حسن نوں ودھا کے بیان کیتا جاوے ۔ اس شعر وچ "ورگی" حرف تشبیہ اے ۔

آیا واں توں جہان وچ مثال شرار دیکھ

دم دے نہ جاوے ہستیء ناپائیدار دیکھ

اس شعر وچ انسان مشبہ، شرار مشبہ بہ، مثال حرف تشبیہ، ناپائیداری وجہ شبہ تے زندگی دی ناپائیداری نوں واضح کرنا غرض تشبیہ اے ۔

تشبیہ دے ارکان

• مشبّہ : جس چیز نوں دوسری چیز ورگا قرار دتا جاوے اوہ مشبّہ کہلوندی اے ۔
• مشبہ بہ : اوہ چیز جیہدے نال کسے دوسری چیز نوں تشبیہ دتی جاوے یا مشبہ نوں جس چیز نال تشبیہ دتی جاوے ۔
• حرفِ تشبیہ : اوہ لفظ جیہڑا اک چیز نوں دوسری چیز ورگا ظاہر کرن لئی استعمال ہُندا اے ، حرف تشبیہ کہلوندا اے ۔ مثللن ہو بہو،نِرا پورا ، اوداں دا اوداں ، مثل ، گویا ، صورت ، جوں، ورگا ، ورگی ، ونگوں ، جیہا، جیہے، جیہی وغیرہ۔ حرف تشبیہ نوں اداتِ تشبیہ وی کہیا جاندا اے ۔
• وجہِ شبہ : وجہ شبہ توں مراد اوہ خوبی اے جیہدی بنا تے مشبہ نوں مشبہ بہ نال تشبیہ دتی جاوے ۔
• غرضِ تشبیہ : اوہ مقصد یا غرض جیہدے لئی تشبیہ دتی جاوے ۔

مثلن

جُملہ	مشبہ	مشبہ بہ	حرف تشبیہ	وجہ شبہ	غرض تشبیہ
بچہ چَند ورگ خوبصورت اے	بچہ	چَند	ورگ	خوبصورتی	بچے دی خوبصورتی ظاہر کرنا

تشبیہ دیاں قِسماں

تشبیہ دیاں بہت ساریاں قِسماں نیں ۔

پہلی قِسم

تشبیہ دو قِسماں دی ہُندی اے:

حسی تشبیہ

جد دوواں پاسےوں مشبہ تے مشبہ بہ پیکر محسوس ہوݨ یعݨی ظاہری حواس خمسہ دے ذریعے محسوس کیتے جا سکدے ہوݨ ۔

مثال دے طور تے جد کہیے:

خسرو شجاعت و بہادری وچ شیر ورگا اے ۔

کیونکہ خسرو تے شیر دوویں اکھاں نال دیکھے جا سکدے نیں ، اس لئی ایہ تشبیہ حسی اے ۔

تشبیہ غیر حسی

جے کہیے:

علم و دانش حیات جاوداں ونگوں نیں ۔

اس جملے وچ علم و دانش تے حیات جاوداں دوویں غیر حسی نیں ، اس لئی ایہ تشبیہ غیر حسی اے ۔

دوجی قِسم

مشبہ تے مشبہ بہ دے اعتبار نال تشبیہ دیاں قِسماں باعتبار مشبہ و مشبہ بہ تشبیہ حسی بہ حسی تشبیہ عقلی بہ عقلی تشبیہ عقلی بہ حسی حسی بہ عقلی

حسی توں مراد اوہ چیزاں نیں جیہڑیاں حواس خمسہ (پنج حِساں) دے ذریعے محسوس کیتیاں جا سکݨ ۔

عقلی توں مراد اوہ چیزاں نیں جیہڑیاں حواس خمسہ (پنج حِساں) نال محسوس نہ کیتیاں جا سکݨ ۔

تیجی قِسم

انواع تشبیہ بہ لحاظ شکل

تشبیہ ملفوف

• تشبیہ مفروق

تشبیہ جمع

اک چیز نوں کئی چیزاں نال تشبیہ دیݨا مثلن:

لب توست یا چشمہ کوثر است

عقیق است یا خود نی شکر است

(حکیم سنائی) (تیرے بُلھ نیں یا چشمۂ کوثر اے یا عقیق اے یا نیشکر(گنے آلی چینی) اے)

تشبیہ تفضیل

تشبیہ تفضیل ایہ اے کہ تشبیہ دیݨ توں بعد مشبہ نوں مشبہ بہ اُتے برتری یا فوقیت دتی جاندی اے یا اداتِ تشبیہ(حروف تشبیہ) دے طور تے ایہجیہے کلمات دا استعمال کیتا جاندا اے جیہڑے مشبہ نوں مشبہ بہ تے فضیلت دیندے نیں ۔

خورشید زیر سایہ زلف چو شام اوست

طوبی غلام قد صنوبر خرام اوست

(سعدی)

موارد تشبیہ

کلام وچ جس قدر تشبیہات استعمال کیتیا جاݨ اینا ای کلام عمدہ ترین ہُندا اے ۔

1. تشبیہ قامت سرو۔ صنوبر۔ نہال۔ شمشاد۔ طوبی۔ سرو آزاد۔ سرو چمن۔ تیر۔ سروناز۔ سروسہی۔
2. تشبیہ خرام بہار۔ برق۔ نسیم۔ صبح۔ صباء۔ رفتار۔ آب۔ شمیم۔ گل۔ نسیم سحر۔ وغیرہ۔
3. تشبیہ موئے سر شب۔ نیم شب۔ شب دیجور۔ شب یلدا۔ ظلمات۔ مشک۔ عنبر۔ دام۔ شام۔ وغیرہ۔
4. تشبیہ فرق سر راہ ظلمات۔ خط۔ استوا۔ کہکشاں۔ خط۔ برق۔ وغیرہ۔
5. تشبیہ زلف، کاکل ،گیسو سنبل۔ دستہ سنبل۔ ریحان۔ کمند۔ زنجیر۔ مار۔ طناب۔ تازیانہ۔ رشتہ۔ رسن۔ دام۔ تاتار۔ ختن۔ چین۔ شب دراز۔ لام۔ میم۔ چوگان۔ وغیرہ۔
6. تشبیہ رخ ماہ۔ آفتاب۔ شمع۔ کعبہ۔ مصحف۔ گل۔ شعلہ۔ لالہ۔ ارغوان۔ صبح۔ روز۔ گلستان۔ گلزار۔ چمن۔ بہشت۔ باغ۔ ارم۔ شعلہ طور۔ مشعل۔ صفحہ۔ وغیرہ۔
7. تشیہ خال ہندو۔ زنگی۔ زنگی بچہ۔ حبشی۔ حبشی زادہ۔ نقطہ۔ مشک دانہ۔ دانہ۔ سویدا۔ مردمک۔ حجر الاسود۔ تخم۔ فلفل۔ سیاہ۔ وغیرہ۔
8. تشبیہ جبیں آئینہ۔ لوح۔ سیمیں۔ ماہ۔ ہلال۔ بدر۔ خورشید۔ ماہ نو۔ زہرہ۔ مشتری۔ سہیل۔ وغیرہ۔
9. تشبیہ ابرو موج۔ محراب۔ تلوار۔ کمان۔ صمصام۔ ہلال۔ قوس و قزح۔ ذو الفقار۔ خنجر۔ شمشیر۔ حلقہ۔ کمند۔ کلید۔ ہلال عید۔ نون۔ خط نسخ۔ غنہ۔ وغیرہ۔
10. تشبیہ چشم بادام۔ نرگس۔ ترگ۔ ہندو۔ زہرہ۔ جادوگر۔ ساحر۔ جام۔ کاسہ۔ ساغر۔ آہو۔ غزال۔ حرف صاد۔ حرف عین۔ فسونگر۔ بابل۔ وغیرہ ۔
11. تشبیہ مژگاں خنجر۔ تیغ۔ سنان۔ نیزہ۔ تیر۔ خار۔ سوزن۔ تشتر۔ خدنگ۔ پیکان۔ نیش۔ وغیرہ۔
12. تشبیہ گردن صراحی۔ دستہ۔ عاج۔ بیاض۔ صبح۔ گردن آہو۔ وغیرہ۔
13. تشبیہ ناک الف۔ شبو۔ سیمیں۔ غنچہ۔ شبو۔ تلوار۔ تیر۔ وغیرہ۔
14. تشبیہ لب غنچہ۔ برگ۔ عنالب۔ آب حیات۔ پستہ۔ خرما۔ موج۔ کوثر۔ موج نسیم۔ مسیحا۔ شہد۔ شکر۔ قند۔ نبات۔ مصری۔ لعل۔ یاقوت۔ عقیق۔ ہلال۔ آتش۔ شفق۔ اخگر۔ موج شراب۔ رشتہ جان۔ وغیرہ۔
15. تشبیہ دہن غنچہ۔ نقطہ۔ موہوم۔ صفر۔ عدم۔ صدف۔ کوزہ۔ نبات۔ پستہ۔ وغیرہ۔
16. تشبیہ دندان گوہر۔ در۔ ژالہ۔ الماس۔ انجم۔ دانہ۔ انار۔ موتی۔ پروین۔ سلک۔ گوہر۔ وغیرہ۔
17. تشبیہ خندہ برق۔ لمعہ۔ غنچہ۔ نیم۔ شگفتہ۔ صبح۔ شکرین۔ وغیرہ۔

ہور دیکھو

• استعارہ
• تشبیہ
• کنایہ
• مجاز مرسل
• کہاوت
• محاورہ
• تلمیح