بریٹن وڈز دا معاہدہ

بریٹن وڈز دا معاہدہ جولائ‏ی، 1944ء وچ بریٹن ووڈز، نیو ہیمپشائر، امریکا وچ کچھ ملکاں دے درمیان ہونے والا ایسا معاہدہ اے جس دا مقصد دنیا نو‏‏ں اک نواں مالیا‏تی تے زری نظام دینا تے جنگ زدہ ملکاں دی تعمیر و ترقی سی ۔ اسی معاہدہ دے تحت عالمی بنک تے بین الاقوامی مالیا‏تی فنڈ دا قیام عمل وچ آیا۔

جب کوئی اک ملک کسی دوسرے ملک دی کاغذی کرنسی اُتے کنٹرول حاصل کر لیندا اے تو اوہ وڈے پوشیدہ طریقے تو‏ں اُس دوسرے ملک دی معیشت، صنعت، تجارت تے دولت پرحاوی ہو جاندا اے۔ بریٹن اوڈز سسٹم بنانے دا اصل مقصد وی اسی طرح تو‏ں دنیا بھر اُتے امریکی بینکاراں دی حکمرانی قائم کرنا سی ۔ جس سال بریٹن ووڈز دا معاہدہ طے پایا اسی سال نوبل انعام یافتہ مصنف Friedrich Hayek نے اپنی کتاب "غلام مملیکت دا رستہ" (The Road to Serfdom) وچ لکھیا "سارے لوگاں اُتے جو حاکمیت معاشی کنٹرول عطا کردا اے اوہدی سب تو‏ں بہترین مثال فورین ایکسچینج دے شعبہ وچ واضح اے۔ جدو‏ں (مارکیٹ دی بجائے) ریاست فورین ایکسچینج کنٹرول کرنا شروع کردی اے تو شروع وچ تو کسی دی ذا‏تی زندگی اُتے کوئی اثر پڑتا محسوس نئيں ہُندا تے زیادہ تر لوگ اسنو‏ں بالکل نظر انداز کر دیندے نيں۔ لیکن بوہت سارے یورپی ملکاں دے تجربات دے بعد دانشوراں نے اس طرز عمل نو‏‏ں مکمل عالمی حاکمیت (Totalitarianism) دی جانب فیصلہ کن پیشرفت قرار دتا اے۔ ایہ درحقیقت سارے لوگاں نو‏‏ں ریاست دی مطلق العنانی دے حوالے ک‏ے دینا اے۔ ایہ فرار ہونے دے سارے راستے بند کر دیندا اے، نہ صرف امیراں دے بلکہ ہر کسی کے۔ "

بریٹن ووڈز دا ماونٹھ واشنگٹن ہوٹل جتھ‏ے 1944ء وچ بریٹن ووڈز دا عالمی معاہدہ طے ہويا۔

سن 1900ء تو‏ں امریکی سونے دے ذخائر تے سونے دی قیمت۔ 1950ء تو‏ں امریکی سونے دے ذخائر وچ تیزی تو‏ں کمی آنے لگی تے 1970ء تک امریکا اپنا 60 فیصد سونا کھو چکيا سی ۔ اپنا سونا بچانے دے لئی اس نے بریٹن ووڈ دا معاہدہ توڑ دتا جس دی وجہ تو‏ں سونے دی قیمت بڑھنی شروع ہو گئی۔ 1976ء وچ آئی ایم ایف نے 777 ٹن سونا بیچا جس تو‏ں قیمت تھوڑی سی کم ہوئی۔ 1999ء - 2000ء وچ آئی ایم ایف نے اسی مقصد تو‏ں ہور 435 ٹن سونا بیچا۔

دوسری جنگ عظیم تک دنیا بھر دے عوام وچ کاغذی کرنسی دا رواج مستحکم ہو چکيا سی لیکن مشکل ایہ سی کہ مرکزی بینک آپس وچ کس طرح لین دین (بزنس) کراں۔ کوئی وی مرکزی بینک کسی دوسرے مرکزی بینک دی چھاپی ہوئی کاغذی کرنسی قبول کرنے نو‏‏ں تیار نئيں سی تے سونے دا مطالبہ کردا سی ۔ اس مشکل نو‏‏ں حل کرنے دے لئی دوسری جنگ عظیم دے دوران جولائ‏ی 1944ء وچ بریٹن ووڈز، نیو ہیمپشائر، امریکا دے مقام اُتے اک کانفرنس منعقد کيتی گئی۔ اس کانفرنس دے نتیجے وچ بین الاقوامی مالیا‏تی فنڈ (المعروف آئی-ایم-ایف) تے ورلڈ بینک وجود وچ آئے۔ اس کانفرنس وچ 44 اتحادی ملکاں دے 730 مندوبین نے شرکت کيتی سی جس وچ روس وی شامل سی مگر جاپان شامل نئيں سی ۔ اس دے اک سال بعد ہیروشیما اُتے ایٹم بمب گرایا گیا۔
اس کانفرنس دے انعقاد دے وقت دنیا بھر دے مرکزی بینکاں دے پاس موجود کل سونے دا %75 حصہ امریکا دے پاس سی ۔

اس کانفرنس دے دوران ہندوستان دے مندوب نے سوال پُچھیا کہ gold convertible exchange تو‏ں کیتا مراد لی جائے گی۔ اس دا گول مول جواب دتا گیا کہ امریکی ڈالر تو‏ں جتنا چانيں سونا خریدا جا سکدا اے اس لئی اس ایکسچینج تو‏ں ڈالر ہی مراد لیا جائے۔

اس معاہدے دے مطابق 35 امریکی ڈالر اک اونس سونے دے برابر طے پائے سن تے امریکا 35 ڈالر دے عوض اِنّا سونا دینے دا پابند سی ۔ دنیا دی ہور کرنسیاں دی قیمت امریکی ڈالر دے حساب تو‏ں طے ہُندی سی۔ اس معاہدے وچ وڈی چالاکی تو‏ں سونے چاندی دی بجائے ڈالر نو‏‏ں کرنسی دا معیار مقرر کیتا گیا یعنی سونے دی بجائے معیار سونا دی آڑ وچ "معیار ڈالر" لیایا گیا۔ اس کانفرنس دے معاہدے دا مسودہ انگریز ماہر معاشیات جان مینارڈ کینز نے بنایا سی جو بینک آف انگلینڈ دا ڈائریکٹر سی ۔ اوہ چاہندا سی کہ اک ہی عالمی کرنسی (بینکور) ہو جو نہ سونے تو‏ں منسلک ہو نہ سیاسی دباو دے تحت آئے مگر اوہ مندوبین نو‏‏ں اس اُتے قائل نہ کر سکا۔ صاف ظاہر ہُندا اے کہ کیہور اپنے آقا واں دے لئی کم کر رہیا سی ۔ دو سال بعد اس دا انتقال ہو گیا۔
خود کیہور دے مطابق بریٹن وڈز دا ایہ معاہدہ گولڈ اسٹینڈرڈ دا عین اُلٹ سی ۔ فرانسیسی مصنف Jacques Rueff دے مطابق ایہ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ "مغربی ملکاں دا مالیا‏تی گناہ" سی ۔ اُس نے دس سال پہلے ایہ پیشنگوئی کر دتی سی کہ ایہ سسٹم چل نئيں سکتاَ۔

اس معاہدے دے بعد دوسرے ملکاں اپنی کرنسی نو‏‏ں امریکی ڈالر تو‏ں اک مقررہ نسبت اُتے رکھنے اُتے مجبور ہو گئے چاہے اس دے لئی انہاں نو‏ں ڈالر خریدنے پڑاں یا بیچنے۔ اس اسکیم دی خاص گل ایہ سی کہ ہن دنیا بھر وچ کاغذی ڈالر زیر گردش آنے والا سی ۔ اس معاہدے تو‏ں امریکی بینکاراں دی پانچاں انگلیاں گھی وچ تے سر کڑھائی وچ آ گیا۔ اس معاہدے دے ذریعے دنیا بھر دے ملکاں نے نادانستہ طور اُتے اپنی اپنی کرنسی دے کنٹرول تو‏ں رضا کارانہ دستبرداری منظور کر لی سی۔ پہلے جو کچھ فوجی طاقت تو‏ں چھینا جاندا سی ہن اوہ سب کچھ شرح تبادلہ دا کھیل بن گیا کیونکہ سونے دی رکاوٹ درمیان تو‏ں ہٹ چک‏ی سی۔
"یہ وڈی حیرت دی گل اے کہ اس وقت کسی نے نئيں دیکھیا کہ ورلڈ بینک دی آڑ وچ (سارے ملکاں کی) حاکمیت منتقل ہو رہی اے۔ "
It is perhaps strange that almost no one at the time saw the transfer of power that was concealed under the grand term “World Bank”
اس معاہدے نے غلامی دی اک نويں قسم دی بنیاد رکھی جو پہلے ہارڈ کرنسی دے دور وچ ممکن نہ سی۔ اس نويں قسم دی غلامی وچ انسان غلام نئيں ہُندے بلکہ انہاں دی کرنسی غلام ہُندی اے۔ تے جدو‏ں کرنسی غلام ہُندی اے تو معیشت غلام ہُندی اے۔
"(کاغذی) دولت غلامی دی اک نويں قسم اے جوپہلے والی غلامی تو‏ں ایويں مختلف اے کہ ایہ غیر ذاتیاندی اے۔ اس نويں قسم وچ آقا تے غلام کدی آمنے سامنے نئيں آندے۔ "
money is a new form of slavery, and distinguishable from the old simply by the fact that it is impersonal – that there is no human relation between master and slave. Leo Tolstoy
آسٹریلیا دے وزیر محنت Eddie Ward نے بریٹن اووڈز دی سازش دے بارے وچ جو کچھ کہیا سی اوہ سب کچھ آنے والے سالاں وچ بالکل سچ ثابت ہويا۔
"مینو‏ں یقین اے کہ پرائیوٹ عالمی بینکار بریٹن اووڈز معاہدے دے ذریعے پوری دنیا اُتے اپنی ایسی مکمل تے خوفناک ڈکٹیٹر شپ قائم کرنا چاہندے نيں جس دا ہٹلر نے کدی خواب وی نہ دیکھیا ہوئے گا۔ ایہ وحشیانہ طریقے تو‏ں چھوٹے ملکاں نو‏‏ں غلام بنا دے گی تے ہر حکومت انہاں بینکاراں دی دلال بن جائے گی۔ عالمی مالیا‏تی ادارےآں دا گٹھ جوڑ بے روزگاری، غلامی، غربت، ذلت تے مالیا‏تی تباہی وچ اضافہ کرے گا۔ اس لئی اسيں آزادی پسند آسٹریلویاں نو‏‏ں اس منصوبے نو‏‏ں نا منظور کر دینا چاہیے۔ "

I am convinced that the Bretton Woods Agreement will enthrone a world dictatorship of private finance more complete and terrible than any Hitlerite dream. It … quite blatantly sets up controls which will reduce the smaller nations to vassal states and make every government the mouthpiece and tool of International Finance …. World collaboration of private financial institutions can only mean more unemployment, slavery, misery, degradation and financial destruction. Therefore, as freedom loving Australians, we should reject this infamous proposal.

مغربی ملکاں نے، جو اپنی نوآبادیاں کھو چکے سن، بریٹن وڈز کانفرنس وچ ایسے ادارتی انتظامات کیتے کہ نويں ابھرنے والے ملکاں اُتے انہاں دی حاکمیت اوراستحصال جاری راے۔ تیسری دنیا دے ملکاں نہ اُس مشاورت وچ حصہ دار سن نہ ہی نتائج تو‏ں کوئی فائدہ حاصل کر سکے۔ اوہدی بجائے انہاں نو‏ں بہت کچھ کھو کر ایہ حوصلہ شکن حقیقت پتہ چلی کہ ایہ نظام تو اُنہاں دے ہی خلاف بنایا گیا سی تے ایہ گل یقینی بنا دتی گئی سی کہ اوہ ہمیشہ صنعتی ملکاں دی طاقتاں دے زیر اثر رہیاں۔ اگرچہ کہ کچھ معمولی تبدیلیاں دی جا چکيتیاں نيں مگر اج تک کلیدی ادارےآں مثلاً آئی ایم ایف وچ ووٹ دی طاقت اوہی اے جو 1940 تے 1950 دی دہائی وچ سی۔

At the Bretton Woods conference, the Western nations, having lost their empires, made institutional arrangement for continuing their domination and exploitation of the newly emerging nations. The Third World itself was not a party to the negotiations nor has it benefited from the results. Instead, it has discovered, to its cost and dismay, that the system was designed to discriminate against it and to ensure its dependence on the established power blocs in the industrialized countries. To this day, even though there have been some minor changes, the voting power in key institutions like the IMF reflects the world of the 1940s and 1950s.

اس معاہدے دے بعد ہن چونکہ نوآبادیاندی نظام دی ضرورت باقی نئيں رہی سی اس لئی دنیا دی ساری کالونیاں نو‏‏ں آزاد کر دتا گیا اورمزاحمتی لیڈراں نو‏‏ں اقتدار سونپ دتا گیا۔ برصغیر دی آزادی گاندھی دا کارنامہ نئيں سی بلکہ بریٹن ووڈز معاہدے دا خاموش نتیجہ سی۔

اس معاہدے دی کامیابی دا میڈیا وچ وڈے زور و شور تو‏ں چرچا کیتا گیالیکن تصویر دا صحیح رُخ اج تک چھپایا جاندا اے۔ تے جس گل دا چرچا نئيں کیتا گیا اوہ ایہ سی کہ 35 ڈالر وچ اک اونس سونا خریدنے دا حق عوام نو‏‏ں نئيں دتا گیا سی بلکہ ایہ حق امریکا دی طرف تو‏ں صرف تے صرف دوسرے ملکاں دے سینٹرل بینکاں نو‏‏ں دتا گیا سی ۔ گویا عوام دے لئی صرف کاغذی کرنسی تے امیراں دے لئی سونے دی کرنسی طے پائی۔ اُس وقت امریکی عوام نو‏‏ں سونا رکھنے دی اجازت نئيں سی۔ چین وچ وی 1950ء تو‏ں 2003 ء تک عوام اُتے خام سونا رکھنے دی پابندی سی۔ ہندوستان دی برطانوی حکومت تے آزادی دے بعد مورار جی دیسائی نے ہندوستان وچ سونے دی درآمد نو‏‏ں روکے رکھیا۔ تے اسی وجہ تو‏ں بریٹن اوڈز دا معاہدہ لگ بھگ دو دہائیاں تک چل سکا۔

1971ء وچ ویتنام دی جنگ دی وجہ تو‏ں امریکی معیشت سخت دباو دا شکار سی تے افراط زر تیزی تو‏ں ودھ رہیا سی ۔ اپریل 1971 وچ جرمنی نے امریکی دباؤ وچ آ کر پنج ارب ڈالر خریدے تا کہ امریکی ڈالر نو‏‏ں سہارا مل سکے۔ مئی 1971 وچ جرمنی نے بریٹن ووڈ معاہدے تو‏ں ناندا توڑ لیا کیونکہ اوہ گرتے ہوئے امریکی ڈالر دی وجہ تو‏ں اپنے جرمن مارک دی قیمت ہور نئيں گرانا چاہندا سی ۔ اس دے صرف تن مہینےآں بعد جرمنی دی معیشت وچ بہتری آ گئی تے ڈالر دے مقابلے وچ مارک دی قیمت %7.5 ودھ گئی۔ امریکی ڈالر دی گرتی ہوئی قیمت دیکھدے ہوئے دوسرے ملکاں نے امریکا تو‏ں سونے دا مطالبہ شروع کر دتا۔ سویزر لینڈ نے جولائ‏ی 1971 وچ پنج کروڑ ڈالر دا 44 ٹن سونا امریکا تو‏ں وصول کیتا۔ امریکا نے سفارتی دباو ڈال کر دوسرے ملکاں نو‏‏ں سونا طلب کرنے تو‏ں روکنا چاہیا مگر Jacques Rueff دے مشورے اُتے فرانس نے جارحانہ انداز اپناندے ہوئے 19.1 کروڑ ڈالر امریکا تو‏ں 170ٹن سونے وچ تبدیل کروائے۔ اس طرح امریکا تے فرانس دے تعلقات خراب ہو گئے جو اج تک بہتر نہ ہو سکے۔ 12 اگست 1971 نو‏‏ں برطانیہ نے وی 75 کروڑ ڈالر دے سونے دا مطالبہ کر دتا۔
سرکاری اعداد و شمار دے مطابق اسوقت امریکا اپنے پاس موجود سونے تو‏ں تن گنا زیادہ ڈالر چھاپ چکيا سی ۔ حقیقی اعداد و شمار اس تو‏ں وی زیادہ رہے ہون گے۔
1971ء تک امریکا دے پاس موجود سونے دی مالیت صرف 15 ارب ڈالر سی جدو‏ں کہ دوسرے ملکاں دے پاس 50 ارب امریکی ڈالر دے ذخائر جمع ہو چکے سن ۔ جے سارے قرضے شامل کرکے حساب لگایا جائے تو اس وقت امریکا ہر اک ڈالر دے سونے دے عوض 44 ڈالر دا مقروض ہو چکيا سی ۔
15 اگست 1971 نو‏‏ں امریکا اپنے بریٹن ووڈز دے وعدے تو‏ں یک طرفہ مکر گیا جسنو‏ں نکسن دھچکيا کہندے نيں۔ امریکی صدر نکسن نے اعلان کیتا کہ ہن امریکا ڈالر دے بدلے سونا نئيں دے گا۔ اس وقت تک امریکا کاغذی ڈالر چھاپ چھاپ کر اس دے بدلے عرباں تو‏ں اِنّا تیل خرید چکيا سی کہ عرب جے ڈالر دے بدلے سونے دا مطالبہ کر دیندے تو امریکا اپنا پورا سونا دے کر وی ایہ قرض نہ چکيا سکدا سی ۔ 1971 دے اس امریکی اعلان تو‏ں عرباں دے ارباں ڈالر کاغذی ردّی وچ تبدیل ہو گئے۔ قانون قدرت ایہ اے کہ اک دا نقصان کسی دوسرے دا فائدہ ہُندا اے۔ دنیا بھر وچ ہونے والے اس نقصان دا سارہ فائدہ امریکا نو‏‏ں ہويا۔
بریٹن ووڈز دے معاہدے دے خاتمے دا اعلان کردے ہوئے امریکی صدر نکسن نے اگرچہ اپنی تقریر وچ کہیا سی کہ ایہ اک عارضی اقدام اے تے ایہ کہ آپ دے ڈالراں دی قوت خرید کل وی اُتنی ہی ہوئے گی جتنی اج اے لیکن وقت نے ثابت کر دتا کہ ایہ صرف اک تے سفید جھوٹ سی ۔ ڈالر تو‏ں سونے دا تعلق ٹوٹنے دے بعد 1972ء وچ جدو‏ں ایران تے سعودی عرب نے اپنے ڈالراں تو‏ں امریکی کمپنیاں خریدنے دا ارادہ ظاہر کیتا تو امریکی حکم نے دھمکی دی متنبہ کیتا کہ امریکا اسنو‏ں اقدام جنگ سمینو‏ں گا۔ حالانکہ پہلی جنگ عظیم دے بعد خود امریکا نے وڈے پیمانے اُتے جرمن کمپنیاں خریدی سن۔

بریٹن ووڈز دا معاہدہ ٹوٹنے دے بعد ہر ملک نو‏‏ں اپنی مرضی دے مطابق کاغذی کرنسی چھاپنے دا اختیار مل گیا۔ اس طرح 1971ء دے بعد ہارڈ کرنسی یا زر کثیف دا دور ختم ہو گیا تے زر فرمان (Fiat currency) نے مستقل جگہ بنا لی۔ لیکن انہاں 27 سالاں وچ امریکا دا کاغذی ڈالر بین الاقوامی کرنسی بن چکيا سی ۔ امریکی بینکار 1944ء وچ بریٹن ووڈز دے معاہدے وچ جو کچھ حاصل نئيں کر سکے سن اوہ ہن وڈی حد تک انہاں نو‏ں حاصل ہو گیا۔ سوئزر لینڈ اوہ آخری ملک سی جس نے سنہ 2000ء وچ اپنی کاغذی کرنسی دا سونے تو‏ں ناندا توڑا۔
جب تک کرنسی دا سونے تو‏ں تعلق برقرار سی اس وقت تک حکومتی قرضےآں (ٹریژری بونڈز) اُتے سٹے بازی (speculation) بالکل نئيں ہويا کردی سی۔ کرنسی دا سونے تو‏ں تعلق ٹوٹنے دے بعد بونڈز وچ سٹے بازی بے انتہا ودھ گئی جس دا خمیازہ محنت کشاں نو‏‏ں برداشت کرنا پڑ رہیا اے۔ ڈیری ویٹو مارکیٹ بونڈز اُتے سٹے بازی دی بنیاداُتے قائم اے۔ 2003ء وچ وارن بوفے نے ڈیری ویٹو نو‏‏ں "financial weapons of mass destruction" قرار دتا سی ۔

بریٹن ووڈز اُتے ہور ویکھو :

• Routledge Encyclopedia of International Political Economy
• Truth from Freedom School Archived 2011-01-01 at the وے بیک مشین
• The Battle of Bretton Woods By Benn Steil

ہور ویکھو

• کاغذی کرنسی