باوا بدھ سنگھ

باوا بدھ سنگھ (1878-16 اکتوبر 1931) پنجابی ادیب اتے انجنیئر سن ۔ اوہناں نے پنجابی ادب دی تریخ کاری تے کھوج دا مڈھ بنھیا تے پنجابی وچ پہلا ناٹک لکھیا۔

جیون

باوا بدھ سنگھ تیجے سکھ گورو، گرو امر داس جی دے خاندان وچوں سن ۔ اوہ باوا لہنا سنگھ دے پتر سن۔ مسیت وچوں فارسی سکھ کے اوہ مشن سکول وچّ داخل ہو گئے اتے اتھوں دسویں پاس کیتی۔ اس توں بعد ایف سی کالج، لہور وچ چلے گئے ۔ فیر اوہناں نے رڑکی توں انجنیئرنگ دی ڈگری حاصل کیتی۔

رچناواں

پنجابی ادب دی کھوج

• ہنس چوگ (1913)
• کوئل کوُ (1916)
• بمبیہا بول (1925)
• پریم کہانی
• راجا رسالو

ہنس چوگ

پنجابی ادب دی تریخ کاری دا آغاز باوا بدھ سنگھ دوارا رچت پستک ‘ہنس چوگ’ (1913) توں منیا جاندا ہے۔ اس وچ باوا جی نے پنجابی ساہت دیاں چونویاں ونگیاں دا ویروا اتے حوالہ دین دے نال نال اپنے ولوں اس دی کال ونڈ کرن دی وی کوشش کیتی ہے۔ اس پستک وچ اوہناں دی تجویز ہیٹھ لکھے انوسار اے؛

1. پرانی سماں – 11ویں صدی توں 1800ویں صدی تک
2. وچکارلا سماں- 1860 ای. توں 1925 ای. تک
3. نواں سماں – 1925 ای. توں اگے ۔

باوا بدھ سنگھ نے ہنس چوگ دی اتھانکا وچ دعوا کیتا اے کہ اس نے پنجابی دے کویاں تے کویتا دی ویاکھیا کیتی اے۔ اس پستک دا دوسرا بھاگ ‘ستجگی دربار’ اک ناٹکی درش اے ۔ جس وچ گرو نانک دیوَ جی نوں پردھان بنایا گیا ہے اتے دوسرے بانی کاراں دی جان پچھان اس دربار وچ سجے، سنتاں بھگتاں تے فقیراں دے روپ وچ کروائی گئی ہے۔ اس بھاگ وچ باوا بدھ سنگھ نے گورو صاحب دے گلپی کالپنک چتر الیکے ہن۔ ایہناں کالپنک خاکیاں نوں اوہ لوک منتاں جاں کراماتی جنم-ساکھیاں وچ پیش گھٹناواں اتے چرتراں دے آدھار اپر بناؤندا ہے۔

باوا بدھ سنگھ دی ادھٔین یاترا بانی کاراں سنبندھی پرچلت لوک رائے توں شروع ہندی ہے اتے پہلے جاں دوسرے تے ستھاپت ناں ذات، نواس، استھان، پتا دا ناں، جنم متی، ویاہ، وشیش بانی کاراں نال جڑیاں کہانیاں، اولاد، انت، پرسدھی دے کارناں اتے پرسدھ رچناواں دوآلے گھمدی ہوئی رچناواں سنبندھی مڈھلی اتے سدھارن بدھ آدھارت جان پچھان کروا کے سماپت ہو جاندی ہے۔ اس ساری ساہت سمگری نوں لیکھک نے ‘پرانا مڈھ’ سرلیکھ دتا ہے۔ ‘وچلا سماں’ سرلیکھ ادھین اس دے مغل راج دے انتم سمیں مسلمان ساہتکاراں دوارا رچے ساہت نوں شامل کیتا ہے۔ ‘نواں زمانہ’ سرلیکھ ادھین اوہ اپنے سمکالی ساہت نوں شامل کرکے پرکھدا ہے۔

کوئل کوُ

باوا بدھ سنگھ پنجابی دا پہلا اتہاسکار ہے اتے آلوچک ہے۔ اس نے سبھ توں پہلاں اتہاسکاری کیتی۔ اس نے کھلرے پلرے پنجابی ساہت نوں اکٹھا کیتا اتے اس نوں کال کرم وچ کرم وچ بنھ کے اس دی سمیکھیا کرن دا یتن کیتا۔ اوہناں دیاں تنّ پستکاں ہن:-

1. ہنس چوگ (1914)
2. کوئل کوُ (1916)
3. بمبیہا بول (1923)

کوئل کوُ (1916) اس پستک وچ باوا بدھ سنگھ نے اس سمیں وچلے کویاں رچناواں دا ادھٔین کیتا ہے، جنہاں نے ملتانی بھاشا دے پربھاو ادھین ساہت رچنا کیتی۔ ایہناں کویاں دیاں رچناواں نوں اس نے ‘ملتانی ونڈ’ سرلیکھ ادھین وچاریا ہے۔ کوئل کوُ دی پہلی چھاپ جد چھپی سی، اس سمیں کئی مغلئی کویاں دا پتہ نہیں سی۔ پچھوں کھوج توں نویں کویاں دیاں رچناواں ملیاں، جیکن:-

1. دمودر دی ہیر
2. پیلو دا مرزا صاحبہ
3. نزابت دی وار

ایہہ پستک بمبیہا بول وچ لکھے گئے ہن۔ کوئل کوُ ‘پریم جنج’ والے بھاگ وچ ہورناں قصہ کاراں وانگ اوہ وارث شاہ دے وی ‘قلمی چتر’ اساردا ہے۔ کوئل کوُ وچ کاوَ سدھانت جویں کویتا کی ہے؟ کاوَ دے تتّ، کاوَ دا پریوجن، چھند، رس النکار دی نال بڑی مڈھلی قسم دی واقفی درج ہے۔ اس پستک دے ادھٔین توں سپشٹ ہو جاندا ہے کہ باوا بدھ سنگھ دا چنتن سوما اردو فارسی اتے انگریزی اتے بھارتی کاوَ شاستر دے کجھ مڈھلے سدھانت ہن۔ اوہ ایہناں سدھانتاں توں انتر درشٹیاں گرہن کرکے پنجابی ساہت دے کسے مولک سدھانت دی اساری ولّ رچت نہیں۔ ایہہ اوستھا کسے انتر درشٹی دی مدد نال ساہت نوں سمجھن دی نہیں. گنے متھے سدھانتاں نوں ٹھوسن دی ہے۔ ایہناں سدھانتاں وچ وستو اتے روپ دی دویت پربھاوت ہے۔ کاوَ دی پرکرتی پچھان تتاں دے سموہ دے آدھار اپر کرائی گئی ہے۔ ایہہ تتّ ہن: چنگا خیال، چنگے تے چونویں پد عر اوہناں دی سوہنی ترتیب تے چال۔ النکار اتے دیش تے سمیں دا پربھاؤ۔

بمبیہا بول

باوا بدھ سنگھ دوارا رچت پستک بمبیہا بول وچ مدھکالی کویتا دی ونڈ نوں تنّ بھاگاں وچ ونڈیا ہے۔

1. مغلئی ونڈ
2. خالصائی ونڈ
3. سکھ شرینی دی کویتا۔

مغلئی ونڈ

1. مغلئی ونڈ وچ باوا بدھ سنگھ پہلا دمودر دوارا رچت ہیر رانجھے دا قصہ ہے۔ باوا بدھ نے دمودر دے قصے دے سارے پکھ وستھار پوروک پیش کیتے ہن۔ پہلا دمودر بارے جانکاری ہے کہ ہیر تے رانجھے دا پیار ادے ہونا اتے اخیر کوٹ قبولے فیصلہ ہونا۔ ایہہ سارا قصہ باوا جی نے پیش کیتا ہے۔
2. مغلئی ونڈ وچ دوجا قصہ پیلو شاعر دوارا رچت مرزا صاحباں دا قصہ ہے، جس وچ سارے پکھ وستھار پوروک پیش کیتے ہن۔ پہلا پیلو شاعر بارے جانکاری ہے کہ پیلو بھگت سری گرو ارجن صاحب دے ویلے ہوئے ہن تے پھر ‘مرزا صاحباں’ دے ملاپ دی پیشکاری توں لے کے صاحباں نوں گھروں کڈھ کے گھوڑی تے ٹر پینا مرزا تھکیا ہون کارن جنڈ ہیٹھ وشرام کرنا تے چندڑ گھوڑیاں لے کے چڑھائی کرنا، شمیر آن کے تیر مار کے مرزے نوں پھٹڑ کر دندا ہے۔
3. مغلئی ونڈ وچ باوا بدھ سنگھ اگلا پکھ نزابت دی نادرشاہ دی وار ہے۔ باوا بدھ سنگھ کوی دے جیون بارے دسیا ہے۔ اس توں بعد باوا بدھ نے وار دے عمل کرتے بارے دسیا ہے تے پھیر وار دی پیشکاری دتی ہے۔ وار وچ ویر رس اک سوہنی کویتا ہے۔ ایہہ پرانے سمیاں دیاں لڑائیاں دا نقشہ ملدا ہے۔

خالصائی ونڈ

خالصائی ونڈ وچ سکھ راج دے پنجابی دے کویاں دا حالَ دسیا ہے۔ اس ونڈ دے کئی کوی سکھاں دے راج توں شروع ہو کے انگریزاں دے راج تک رہے۔

کوی اگرا

خالصائی ونڈ دا پہلا کوی ہے۔ اگرا اک ہندو کوی ہویا ہے۔ جس نے بکرمی وچ حقیقت رائے دی وار بنائی۔ سدھی بولی وچ وار لکھی ہے۔ حقیقت رائے دی سبھ توں پرانی وار ایہہ ہی لکھی ہوئی ملدا ہے۔

راج کوی ہاشم شاہ

خالصائی ونڈ دا دوجا کوی ایہہ کوی جات دے ترکھان، پیو دا ناؤں قاسم شاہ ایہناں دے جیون دی پیشکاری ہے۔ ایہناں جد مہاراجہ رنجیت سنگھ جی دا پیؤ مریا تاں ایہناں نے اک وار ‘مرثیہ’ لکھی۔ ہاشم نے ‘سسی’ لکھی، جس دی وستھارپوروک جانکاری ملدا ہے۔

میاں قادریار

خالصائی ونڈ دا تیجا کوی میاں قادریار وی پنجاب وچ سکھاں دے راج دے انتلے سمیں مشہور کوی ہوئے ہن۔ ایہناں دیاں مشہور رچت پستکاں ایہہ ہن: 1. معراج نامہ 2. سوہنی 3. پورن بھگت 4. ہری سنگھ نلوآ 5. راجا رسالو۔ پورن بھگت دی وار سبھناں وچوں مشہور ہے۔

پیر بخش

خالصائی ونڈ دے چوتھے کوی ہن۔ ایہہ وی سکھاں دے ویلے چنگے کوی ہوئے ہن۔ ایہناں نے سیہرپھیاں لکھیاں، جنہاں وچوں فرید شکرگنج دی سیہرفی ڈھیر مشہور ہے۔ زبان ٹھیٹھ عر کویتا وچ رس ہے۔ علم گھٹّ سی۔

حافظ میاں ﷲ بخش پیارا

ایہہ خالصائی ونڈ دے پنجویں کوی ہن۔ ایہہ کوی اج کل دے پنجابی کویاں دی اک خاص لڑی دے استاد ہوئے ہن۔ سکھاں دے راج وچ ایہناں نے لاہور وچ اک مدرسہ کھولھیا ہویا سی، جہڑا بڑا مشہور ہو گیا۔ اتھے دوروں لوک پڑھن آؤندے سن۔ ایہناں دی اپنی کویتا گھٹّ ملدی ہے۔ کوئی قصہ کہانی نہیں لکھیا۔

فرید دین

ایہہ خالصائی ونڈ دے چھویں کوی ہن۔ ایہہ سکھاں دے راج وچ چنگے مشہور کوی ہوئے ہن۔ ایہہ فارسی وچ کویتا لکھدے سن۔ پنجابی وچ وی ایہناں دے شاگرداں وچوں ارڑے رائے مشہور سی۔

میاں حسین

ایہہ خالصائی ونڈ دے ستویں کوی ہن۔ نام غلام حسین، جھناں دے علاقے دے رہن والے جاپدے سن۔ ایہناں دیاں دو سیہرپھیاں ‘ہیر حسین’ کرکے مشہور ہن۔ بولی مٹھی اتے رسدائک۔ کویتا برہوں اتے پریم نال بھرپور ہے۔

میاں اشرف

ایہہ خالصائی ونڈ دے اٹھویں کوی ہن۔ میاں اشرف جہلم دے علاقے دے رہن والے جاپدے ہن۔ ایہناں دی اک سی حرفی مشہور ہے۔ ہیر دے قصے وچوں سہتی اتے جوگی (رانجھے) دا جھگڑا لکھیا ہے۔

میاں امام بخش

ایہہ خالصائی ونڈ دے نوویں کوی ہن۔ میاں امام بخش جی پنجابی بولی دے اک چنگے کوی ہن۔ ایہہ وی سکھاں دے راج دے انت تے انگریزاں دے آدی وچ ہی ہوئے سن۔ ایہناں دی رچنا ‘چندر بدن’ اس پچھوں ‘بہرام گر’ قصہ چھپیا۔ ایہناں دی مشہوری بہرام گر دے قصے نے چنگی کیتی۔ بولی ٹھیٹھ ہے ایہناں دی کویتا اک سدھی سادی کویتا ہے۔

نہالا کوی

ایہہ خالصائی ونڈ دے دسویں کوی ہن۔ نہالا کون سی؟ کد ہویا، اس دا پتہ نہیں پر اس دیاں لکھیاں ہوئیاں دو واراں 1. سخی سرور دا ویاہ 2. سخی سرور تے جتی Legends of the Punjabi وچ لکھیاں ہن۔ ایہہ وار سکھاں دے راج دے کول لکھی جاپدی ہے۔ ٹھیک پتہ نہیں۔

سائی داس

ایہہ خالصائی ونڈ دا گیارھواں کوی ہے۔ ایہہ وی سکھاں دے راج دے انتلے سمیں ہوئے ہن۔ سیہرفی دی شرینی وچ بینت لکھے ہن۔ بولی شدھ ہے، کدھرے اک حرف دے دو-دو، تنّ-تنّ بینت لکھ مارے۔

شاہ محمد

ایہہ خالصائی ونڈ دا بارھواں کوی ہے۔ شاہ محمد وڈالا ویرم تحصیل، ضلع امرتسر وچ سنّ 1780-82 وچ پیدا ہویا۔ شاہ محمد نے جنگ نامہ سنگھاں اتے فرنگیاں توں علاوہ قصہ سسی پنوں دی وی رچنا کیتی۔ پرنتو جو پرسدھی اتے سفلتا اس نوں جنگ نامے توں ملی ہے، اوہ قصہ سسی پنوں توں حاصل نہیں ہوئی۔

سکھ شرینی دی کویتا

سکھ شرینی دی کویتا نے ہندی دھارنا دی دھارنا دھاری۔ اس شرینی دے موڈھی سکھ گورو صاحبان ہی سن۔ اس کویتا دا مکھ گورو اتے واہگورو تے بھگتی بھاوَ ہی رہا۔ ایہہ اصل وچ سکھی کویتا سی۔

بھائی ویر سنگھ

بھائی ویر سنگھ سکھ شرینی دی کویتا دے پہلے کوی ہن۔ اج توں کوئی ڈیڈھ سال دے قریب ہوئے جد ایہناں نے اک بارانماہ گورو گوبند سنگھ جی دی مہما وچ لکھیا، جو بیر رس دی کویتا دا اک سندر نمونہ ہے۔ مکدی گلّ اس بارانماہ وچ سری دسم گورو جی دی زندگی دے کارنامیاں دا جھلکا دسیا ہے۔ بیر رس دیاں اچیاں کویتاواں دا رس دسیا ہے۔

بھائی لچھی رام

ایہہ سکھ شرینی دے کویتا دے دوجے کوی ہن۔ اس کوی دا اگا پچھا نہ-معلوم ہے۔ ایہناں دے کجھ اک سینچی لکھت وچوں ملے ہن۔ ایہہ گورو گھر دے پریمی ہن۔ اپنی وار دے مڈھ وچ ستگورو اتے واہگورو دی اپما کیتی ہے۔ سری گورو امرداس جی، گورو گوبند سنگھ جی ناں دی وڈیائی نام لے کے کیتی ہے۔

مٹھڑے

ایہہ سکھ شرینی دی کویتا دا اگلا پکھ ہے۔ ایہہ سندر من بھاؤنی کویتا کسے درد بھرے برہا والے کوی نے سکھاں دے راج وچ کہی۔ کوی ہندو متّ دا جاپدا ہے کیونکہ بھومکا ہندی بھاشا وچ ہے۔

ناول

• دلیر کور

ناٹک

• چندر ہری (1909)
• مندری چھل
• دامنی
• نعر نویلی

ترجما

• سنگار شتک، بھرتھری ہری
• نیتی شتک، بھرتھری ہری
• ویراگ شتک، بھرتھری ہری (1919)

حوالے

پنجابی لکھاری
ناول لکھاری	اوم پرکاش گاسو  • امرتا پریتم  • سنت سنگھ سیکھوں  • سوہن سنگھ سیتل  • شاہ چمن  • کرنل نرندرپال سنگھ  • کرمجیت کسا  • گربخش سنگھ پریتلڑی  • گردیال سنگھ  • جسونت سنگھ کنول  • نانک سنگھ  • نرنجن تسنیم  • بلدیو سنگھ سڑکناما  • بوٹا سنگھ شاد • بھائی ویر سنگھ  • رام سروپ انکھی  • محمد منشا یاد  • فرزند علی
شاعر	اللہ یار خاں جوگی • شاہ مراد  • امتوج  • سوِیتوج  • شمیل  • اوتار سنگھ پاش  • لُطف علی  • سنت رام اداسی  • شِو کمار بٹالوی  • سرجیت پاتر  • ہربھجن ہلواروی  • گیانی گرمکھ سنگھ مسافر  • گرچرن رامپوری  • جسونت ظفر  • جسونت دید  • جلھن جٹ  • جگتار  • تارا سنگھ  • نند لال نورپوری  • پرمندر سوڈھی  • پروفیسر موہن سنگھ  • باوا بلونت  • بسمل فریدکوٹی  • بھائی ویر سنگھ  • لال سنگھ دل  • پورن سنگھ  • بلبیر آتش  • بابا نجمی  • شریف کنجاہی  • افضل پارس  • مولا بخش کشتہ  • راجا رسالو • احمد راہی  • اختر حسین اختر  • سائیں اختر  • منیر نیازی  • سجاد حیدر • فقیر محمد فقیر  • فضل حسین گجراتی  • جوگی جہلمی  • ظفر اقبال  • درشن سنگھ آوارا • لوک راج (شاعر) • احسان اللہ طاہر  • استاد دامن • ستھرا شاہ • ساجن بابو  • منور حسین چشتی  • اعزاز احمد آذر  • ارشاد سندھو  • غلام حسین ندیم  • طارق گجر  • طارق عزیز  • سرفراز انور صفی
مخولیا شاعر	انور مسعود  • سید سلیمان گیلانی  • امام دین گجراتی • عبیر ابوذری • خالد مسعود • گیانی ہری سنگھ بڑبولا • کنول مشتاق • ہزارا سنگھ رمتا • عاشق راں • ڈاکٹر انعام الحق جاوید • م ش عالم • راجا نثار احمد یاور • مسافر لودھی • مجید سالک • مشتاق عالم گوگا • محمد صدیق میرپوری
عورت لکھاری	امرتا پریتم  • اجیت کور  • سکھوِندر امرت  • دلیپ کور ٹواݨا  • نینا ٹواݨا  • بچنت کور  • منجیت ٹواݨا  • ڈاکٹر ہرشندر کور  • ترسپال کور • ہاجرہ مشکور ناصری • فرخندہ لودھی • پِیرو پریمن  • منجیت اندرا • شفقت سلطانہ
صوفی شاعر	شاہ حسین  • شاہ شرف  • ہاشم شاہ  • بلھے شاہ  • وارث شاہ  • بابا وجید  • بابا فرید  • علی حیدر  • سلطان باہو  • خواجہ غلام فرید  • سائیں مولا شاہ  • بابو رجب علی  • عاصم بخاری  • نوشہ گنج بخش  • میاں محمد بخش
کہاݨی کار	سنتوکھ سنگھ دھیر  • سنت سنگھ سیکھوں  • سجان سنگھ  • صوبا سنگھ  • کلبیر سنگھ کانگ  • کرپال سنگھ کسیل  • کرتار سنگھ دگل  • گلزار سنگھ سندھو  • گربچن سنگھ بھلر  • گربخش سنگھ پریتلڑی  • جیت سنگھ سیتل  • پیارا سنگھ داتا  • پریم گورکھی  • بلونت گارگی
غزل گو	سادھو سنگھ ہمدرد  • سرجیت پاتر  • جگتار • جسوندر (غزل گو)  • دیپک جیتوئی
قصا کار	احمدیار  • ہاشم شاہ  • پیلو  • قادریار • مولوی غلام رسول  • جوگا سنگھ  • فضل شاہ  • میاں محمد بخش  • امام بخش • دمودر • مقبل • حافظ برخوردار • احمد گجر
وار تے جنگنامہ	شاہ محمد  • پیر محمد
ناٹک لکھاری	اجمیر سنگھ اولکھ  • ایشور چندر نندا
ڈاکٹر لکھاری	ڈاکٹر جسونت گلّ  • ڈاکٹر ہرشندر کور  • ڈاکٹر عارف محمود  • ڈاکٹر شہباز ملک  • ڈاکٹر حسن رضوی • ڈاکٹر جاوید سوز  • ڈاکٹر محمد بشیر گورایا • ڈاکٹر سرفراز حسین
تریخ لکھاری تے ہور	کرم سنگھ  • کاہن سنگھ نابھا  • ڈاکٹر کرپال سنگھ  • ڈاکٹر. گنڈا سنگھ  • تیرا سنگھ چن  • گرنام سنگھ تیر  • ایشر سنگھ ایشر  • گیانی گردتّ سنگھ • گیانی دتّ سنگھ • بلبیر سنگھ  • اچھرو سنگھ  • باوا بدھ سنگھ
لکھاری	ایشور چترکار • صاحب سنگھ  • پنڈت شردھا رام • تیجا سنگھ  • گیانی گیان سنگھ  • ڈاکٹر چرن سنگھ  • لال سنگھ کملا اکالی  • برج لال شاستری  • ہرندر سنگھ روپ  • پریتم سنگھ  • سرون سنگھ  • عجائب کمل  • ارشاد احمد پنجابی
تنقید نگار	ستندر سنگھ نور  • لابھ سنگھ کھیوا • ڈاکٹر سرفراز حسین
ہور	سادھو سنگھ دھامی  • نرندر سنگھ کپور
اردو لکھاری	سعادت حسن منٹو  • ساحر لدھیانوی  • اُپیندر ناتھ اشک  • راجندر سنگھ بیدی  • مجید امجد