افغانستان چ بدھ مت
جغرافیہ سودھو
پراچین یگاں توں، وچلے ایشیا دی تجارتی شاہراہ دے دندے اوپر وسن والیاں ریاستاں دے نال نال ہینیان بدھ مت دے کئی اک مدرسے وی موجود سن۔ خاص ریاستاں گندھارا اتے باختر دیاں سن۔ گندھارا وچ پاکستانی پنجاب اتے درۂ خیبر دی افغانی لانبھاں، دونواں دے علاقے رلت سان۔ ایدا نتیجتہ ایہ نکلیا کہ درۂ خیبر توں لے کے وادئ کابل تیکر دے ادھے افغانی علاقے دا نام نگر ہار پے گیا، جد کہ پنجابی علاقے نوں گندھارا آکھیا جاون لگا۔ باختر دا کھلیر وادئ کابل توں اُتر دی لانبھ ول ہویا اتے ایدے وچ دکھنی ازبکستان تے تاجکستان شامل ہوگئے۔ ایدے اُتر ول وسطی ازبکستان اتے اُتر پچھمی تاجکستان وچ سغدیہ واقع سی ۔ باختر دا دکھنی حصہ جیہڑا کابل دی وادی دے اتر ول واقع سی کپیش اکھواندا سی؛ جد کہ اتری حصے دا مغروں تخارستان ناں پے گیا۔
بدھ مت راج ہیٹھ آؤن والے مڈھلے علاقے سودھو
مہاتما بدھ دی پہلی پہل ہینیان جیون چرتراں، جویں کہ سروستی واد دی لکھت "لمے کھیڈ دا سوتر"(سنسکرت۔ للیتاوسترسوتر) دے موجب، تپسّو تے بھلّیکا، باختر دے دو تجارت پیشہ بھراواں نے بطوراوہناں دے پہلے چیلیاں دے اوہناں توں بیعت قبول کیتی۔ شاکیہ مُنی دے وچل واہی واپر دے اٹھہ ہفتیاں مغروں ایہ واقعہ پیش آیا جنہوں روائتی طور تے 537ء صدی قبل مسیح اوپر متھیا جاندا اے۔ بھلّیکا مغروں بھکشو بن گیا تے اوس نے اپنے آبائی شہر بلخ دے نیڑے اک خانقاہ تعمیر کیتی جو اجوکے مزار شریف دے نیڑے واقع اے۔ اوہ اپنے نال مہاتما بدھ دے اٹھ عدد موئے مبارک لیائا، اوہناں دیاں مبارک نشانیاں دے طور تے، تے ایہناں لئی اک استوپا بنوایا۔ لگ بھگ ایسے ہی یُگ وچ باختر ایران دی اشمینائی سلطنت دا حصہ بن گیا۔
349 ء صدی قبل مسیح وچ، دوسری بودھی پریۂ دے مغروں ، ہینیان دی مہاسانگھی روایت تھرواد توں نکھڑ کے نکلی۔ بوہت ساریاں مہاسانگھاں گندھارا ول ٹُر پئیاں۔ افغانی علاقے دے خاص شہر، حدّا اوپر جو اجوکے جلال آباد دے نیڑے وے، اوہناں نے اخیر ناگر وہار خانقاہ دی بنیاد رکھی تے اپنے نال مہاتما بدھ دی کھوپڑی بطور نشانی لے کے آئے۔
چھیتی ہی تھرواد دے اک بزرگ سمبھوت سنواسی نے ایدی نقل ماردیاں ہوئیاں کپیش دے مقام اوپر اوہناں دی روایت قائم کرن دی کوشش کیتی۔ پر اوہ کامیاب نہ ہوئے تے مہاسانگھک نے افغانستان دی مڈھلی بودھی روایت دے طور تے جڑ پھڑ لئی۔
اخیر، مہاسنگھک پنج نکے مدرسیاں وچ ونڈے گئے۔ افغانستان وچ سب توں اہم شاخ لوکوتّراواد سی، جنہیں مغروں ہندوکش پہاڑاں دی وادئ بامیان وچ اپنے پیر پکے کر لئے۔ تیجی تے پنجویں صدی عیسوی دے دوران کسے ویلے ایدے منن والیاں نے، اپنے ایس ایمان دی روشنی وچ کہ مہاتما بدھ دی حیثیت اک پاک مہا پرش ہستی دی اے، دنیا دے سب توں وڈے بُت بنائے جنہاں وچ مہاتما بدھ نوں کھلوتے ہوۓ وکھایا گیا سی۔ طالبان نے 2001ء وچ ایہ وشل بُت ڈھا دتّے۔
330ء صدی قبل مسیح وچ مقدونیہ دے سکندرِ اعظم نے اشمینائی سلطنت(ھخامشی سلطنت) دا چوکھا علاقہ، جدے وچ باختر تے گندھارا وی رلت سان، فتح کرلیا۔ اوہ ایہناں علاقیاں دی مذہبی ریت بھوں رواداری دا رویّہ رکھدا سی تے اُتوں اُتوں انج لگدا سی کہ اوس دی دلچسپی نری فوجی فتح تک سی۔ اوس دے وارثاں نے سلیوسی سلطنت قائم کیتی۔ پر317 صدی عیسوی قبل مسیح وچ ہندوستان دی موریہ سلطنت نے سلیوسیاں کولوں گندھارا کھو لیا تے ایس طراں اینے تھوڑے چِر وچ ایس علاقے اوپر صرف اوپرے اعتبار نال یونانیت نے قبضہ کیتا۔
موریہ بادشاہ اشوک اعظم (جنہیں 232ء توں 273ء صدی قبل مسیح تک راج کیتا) تھرواد بدھ مت دا حمائتی سی۔ اپنی راجدھانی دے اخیر وچ اوس نے مہارکّھیا دی اگوائی وچ گندھارا ول اک تھروادن تبلیغی جماعت بھیجی۔ دکھن وچ واقع قندھار دی دوری تک، ایس جماعت نے "اشوک دے ستون" کھڑے کیتے جنہاں اوپر بودھ اصولاں دے ترجمان کتبے موجود سان۔ ایہناں مبلغاں راہیں تھرواد نے افغانستان وچ اپنی معمولی جئی موجودگی قائم کرلئی۔
سروستی واد مدرسے اتے یونانی- باختر راج سودھو
اشوک اعظم دے راج دے انتمی سمے وچ، تیجی بودھی کونسل مغروں، ہینیان دا سرواستیواد نامی مدرسہ تھرواد توں وکھ ہو گیا۔ اشوک دے مرن مغروں، اودے پُتر جلوک نے سروستی واد دا کشمیر وچ درشن کرایا۔
239ء صدی قبل مسیح وچ باختر دے مقامی یونانی مالداراں نے سلیوسی سرکار دے خلاف بغاوت کیتی تے ازادی حاصل کرلئی۔ آون والے ورھیاں وچ اوہناں نے سغدیہ تے کشمیر نوں فتح کرلیا تے ایس طراں یونانی باختری راج دی بنیاد پئی۔ کشمیری راہباں نے جھٹ وچ ہینیان دے مکتب سرواستی واد نوں باختر وچ پھیلا دتا۔
197ء صدی قبل مسیح وچ یونانی باختریاں نے موریہ راج کولوں باختر نوں فتح کرلیا۔ اخیر، افغانستان دے دکھنی پوربی حصّے وچ وی سرواستی واد آگیا۔ ایدے مغروں یونانی تے ہندوستانی ثقافتاں وچکار جیہڑا میل ملاپ شروع ہویا، اودے نتیجے وچ یونانی ڈھنگ ڈھب دا بودھی آرٹ اوپر ڈاڈھا اثر اُچرج اوس دیاں انسانی شبیہاں اتے کپڑا لتا پاون دے ڈھنگ اوپر ہویا۔
ایہ گل سچ اے کہ بھاویں یونانی باختری راج وچ تھرواد نوں کدی وی استھر نصیب نئیں ہویا، ایس دا اک بادشاہ مینیند روز (پالی: میلندا، راج 155ء توں 130ء صدی قبل مسیح تک)، ہندوستان توں آون والے اک راہب ناگ سین توں متاثر ہون مغروں، تھرواد دا پجاری بن گیا۔ اپنے ایس ہندوستانی گُرو نوں بادشاہ نے کئی سوال کیتے اتے ایہناں دا ایہ مکالمہ "ملند دے سوال" (پالی: ملنداپانہو) دے نام تے مشہور اے۔ ایس دے تھوڑے چِر مغروں، یونانی باختری راج نے سری لنکا نال ناطے جوڑ لئے اتے راہباں دا اک ٹولہ راجہ دھتّا گمانی (راج101ء توں 77ء صدی قبل مسیح تک) دے حکم نال تعمیر کیتے جان والے مہان استوپا دی تقدیس بارے دعائیہ رسم وچ رلتی ہوون لئی بھیجیا۔ ایس توں جو ثقافتی سنگت پیدا ہوئی اودی وجہ توں یونانی- باختری راہباں نے زبانی طور تے"ملند دے سوالاں" نوں سری لنکا اپڑا دتا۔ مغروں ایہناں سوالاں نوں تھرواد روایت وچ، اک وادھو ضابطے اوپرمبنی لکھت دی حیثیت دے دتی گئی۔
کشان یُگ سودھو
177ء تے 165ء صدی قبل مسیح دے وچکار، گانسو تے پوربی ترکستان دے علاقے وچ پچھم ولوں چین دی ہان راجدھانی دے پھیلاؤ نے مقامی وشکارلے ایشیا دے ٹپری واس قبیلیاں وچوں بوہتیاں نوں، ہور پچھم ول دِھک دتا۔ ایہناں قبیلیاں وچوں اک نے جدا نام زیونگنو سی اک دوجے قبیلے یوئ۔جی (ویڈز- گائلز: یوئی چی) اوپر دھاڑا بول دتا تے اوہناں دے اک وڈے حصّے نوں اپنے وچ رلا لیا۔ یوئ۔جی لوکیں سفید فام باشندے سن جو اک پراچین پچھمی ہند یورپی زبان بولدے سان تے سفید فام نسل دے حدل پوربی لانبھ ول آون والے مہاجر سان۔ کجھ وسیلیاں موجب یوئ۔جی دے پنج اشرافی قبیلیاں وچوں اک، جو یونانی مآخذ وچ تخاریاں دے نام توں پچھانیا جاندا اے، اوہنے اجوکے یُگ دے پوربی قازقستان ول ہجرت کیتی جس دی وجہ توں مقامی ٹپری واس شاکا (پرانی ایرانی: ساکا) جنھوں یونانی اسکائتھی آکھدے سان، دکھن ول دھک دتا۔ تخاری تے شاکا لوک، ایہ دونویں، ایرانی زباناں بولدے سان۔ زباناں دے ایس نکھیڑ پاروں ایہ رپھڑ والی گل اے کہ ایہناں تخاریاں دی سنگت یوئ۔جیوں دی نسل نال سی یا نئیں کیونکہ ایہ لوک وی "تخاری" اکھواندے سان۔ تے ایہناں نے ہی دوجی صدی عیسوی دے وچ پوربی ترکستان دے علاقے کوشا اتے ترفان وچ پھلدیاں پھُلدیاں تہذیباں قائم کیتیاں۔ پر ایہ گل پکی اے کہ درمیانے اتری بھارت دے شاکیہ قبیلے نال، جدے وچ شکیا مونی دا جنم ہویا، شاکیاں دا کوئی تعلق نئیں سی۔
ساکےآں نے پہلاں تے 139ء صدی قبل مسیح وچ بادشاہ مینند روز دے راج یُگ وچ یونانی- باختریاں کولوں سغدیہ فتح کرلیا، فیر باختر وی کھو لیا۔ اوتھے ساکا لوکاں نے بدھ مت قبول کرلیا۔ 100ء صدی قبل مسیح تک، تخاریاں نے ساکےآں کولوں سغدیہ تے باختر دے علاقے جت لئے۔ ایتھے اپنے پیر پکے کرن مغروں، اوہناں نے بدھ مت نوں وی اپنے اندر جذب کرلیا۔ ایتھوں ہی کشان سلطنت دی بنیاد پئی، جیہڑی اخیر کشمیر، اتری پاکستان تے اتر پچھمی ہندوستان تک پھیل گئی۔
سب توں مشہور کشان راجہ کنشک (راج 78ء توں 102ء صدی قبل مسیح تک) سی، جیس دی پچھمی راجدھانی کپیش سی۔ اوہ ہینیان دے سروستی واد سوچ دا سہائت کار سی۔ ایس مدرسے دی ضمنی شاخ ویبھاشک تخارستان وچ خاص طور تے پچھانو سی۔ تخاری راہب گھوشک ابھی دھرم اوپر ویبھاشک تفسیراں دے لکھاریاں وچوں اک سان (ودیا دے خاص موضوع ) جنہوں کنشک راہیں منعقد ہون والی چوتھی بودھی کونسل نے اپنی منظوری دتی۔ کونسل دے مُکن مغروں جد گھوشک تخارستان واپس آئے تے اوہناں نے پچھمی ویبھاشک (بالہکا) مدرسے دی بنیاد رکھی۔ بلخ دے مقام اوپر واقع اک وڈی خانقاہ نووہار چھیتی ہی پورے وسطی ایشیا وچ اُچے بودھی گیان دا مرکز بن گئی جیس دا جوڑ وسط اتری ہندوستان دی نالندہ خانقاہ نال کیتا جاسکدا سی۔ ایتھے اچرج ویبھاشک ابھی دھرم دی شکشا اوپر زور دتا جاندا سی اور صرف اوہناں راہباں نوں داخلہ ملدا سی جنہاں نے پہلاں توں ایس موضوع اوپر کجھ لکھت کیتی ہووے۔ چونکہ ایتھے مہاتما بدھ دی اک دندانی یادگار محفوظ سی ایس لئی ایہ چین توں ہندوستان جان والی شاہراہِ ریشم اوپر واقع زیارت گاہواں وچوں خاص مرکز منّی جاندی سی۔
زرتشت بلخ وچ تقریباً ٦00عیسوی صدی قبل مسیح وچ پیدا ہویا۔ ایہ (بلخ) اوس ایرانی پنتھ والے زرتشتیتاں دا مقدس شہر سی جس (پنتھ) دا اپراجن زرتشت دی دتی ہوئی شکشا ہیٹھ ہویا سی اتے جدے وچ اگ دی پوجا اوپر زور دتا جاندا سی۔ کنشک نے مذہبی رواداری دی یونانی- باختری پالیسی اوپر عمل کیتا۔ ایس طراں، بلخ وچ بدھ مت تے زرتشت دھرم، امن چین نال اکٹھے رہے، رلت تجربے توں گزرے تے دوہناں نے اک دوجے دی اگوائی اوپر اثر پایا۔ مثال دے طور تے اوس یگ دیاں اوہ خانقاہواں جیہڑیاں غاراں وچ بنایاں گئیاں سان، اوہناں وچ مہاتما بدھ دی دیواری تصویراں اک نورانی ہالے نال ملدیاں نیں تے اوہناں اوپرجو لکھتاں موجود نیں اوہناں وچ مہاتما بدھ نوں "بدھ مزدہ" آکھیا گیا اے۔ ایہ اک اکٹھ سی مہاتما بدھ تے آہورہ مزدہ دا جو زرتشت دھرم دا سب توں وڈا دیوتا اے۔
22٦ء صدی قبل مسیح وچ ساسانی راج نے افغانستان وچ کشان راج نوں نشٹ کر دتا۔ گو کہ ساسانی زرتشت دھرم دے ڈاڈھے حامی سان، فیر وی اوہناں نے بدھ مت نوں برداشت کیتا اتے ہور بدھ خانقاہواں بنان دی اجازت دے دتی۔ ایہ واقعہ اوہناں دے ہی راج یگ دا اے جد لوکوتراواد دے منن والیاں نے بامیان دے مقام اوپر مہاتما بدھ دے دو وشال بُت کھڑے کیتے۔
ساسانیاں دی رواداری وچ صرف اک وار تریڑ تیجی صدی عیسوی دے دوجے حصے وچ اوس ویلے پئی جد راج دی دھرمی پالیسی زرتشتی وڈے راہب کتریر دے ہتھ وچ سی تے اوس نے افغانستان وچ کئی بودھی خانقاہواں نوں ڈھاون دا حکم دتا کیونکہ اودے بھوں بدھ مت تے زرتشت دھرم دا ملاپ بدعت سی۔ خیر، اودے مرن مغروں بدھ مت دا حال مُڑ کے چنگا ہو گیا۔
سفید فام ہُن اتے ترکی شاہی لوک سودھو
پنجویں صدی عیسوی دے شروع وچ سفید فام ہُن، جنہاں نوں یونانی لوک ہفتالی اتے ہندوستانی تُروشکا آکھدے سان، اوہناں نے ساسانیاں کولوں افغانستان سمیت پرانے کشان علاقیاں دا چوکھا حصّہ کھو لیا۔ پہلاں تے سفید فام ہُناں نے خود اپنے دھرم دا پرچار کیتا جو کہ زرتشت دھرم نال رلدا ملدا سی۔ پر فیر، چھیتی ہی اوہ بدھ مت دے ڈاڈھے حمائتی بن گئے۔ ہان چینی زائر فاشیان (فا-شین) نے 399 صدی عیسوی تے 414 صدی عیسوی دے وچکار اوہناں دے علاقے دا دورہ کیتا اور اوس نے کئی ہینیاں مدرسیاں دی اگوائی دی کتھا لکھی ہے۔
ترک شاہی لوک ترک نسل دے سان اتے کشاناں دی اولاد سان۔ ساسانیاں دے ہتھ کشان راج ہارن مغروں اوہناں نے پشلے راج دے کجھ حصّے، جو اتر پچھمی اتے اتری ہندوستان وچ واقع سان، اپنے راج ہیٹھ کرلئے۔ چوتھی صدی عیسوی دے شروع وچ ہندوستان دے گپتا راج دے قیام تک اوہناں نے ایہناں اوپر راج کیتا، فیرناگرہار ول نس گئے۔ اوہناں نے پنجویں صدی عیسوی دے وچکار سفید فام ہُناں کولوں اوہناں دے راج دے کجھ حصّے فتح کرلئے اتے اپنا راج وادئ کابل اتے کپیش تک ودھا لیا۔ کشاناں اتے اپنے توں پہلے دے سفید فام ہُناں وانگوں، ترکی شاہیاں نے افغانستان وچ بدھ مت دا ساتھہ دتا۔
515ء صدی عیسوی وچ سفید ہُن بادشاہ مہرا کُلا نے، اپنے دربار دے رسکی غیر بودھی جتھیاں دے اثر ہیٹھ آکے بدھ مت نوں دبا دتا۔ اوس نے خانقاہواں تباہ کردتیاں اتے اتر پچھمی ہندوستان دے نیڑلے تے دوراڈہے علاقیاں وچ بوہت سارے راہباں نوں کوہ چھڈیا، گندھارا تے اچیچ کشمیر وچ۔ ناگرہار دے ایہناں حصیاں وچ جیہڑے اودے انصرام وچ سان، ایہ انہیاۓ ذرا گھٹ سی۔ اودے پترنے ایس پالیسی نوں پُٹھا کر دتا اتے ایہناں سب علاقیاں وچ نویاں خانقاہواں بنوائیاں۔
لہندے ترک سودھو
اتری پچھمی ترکستان توں آئے ہوئے پچھمی ترکاں نے درمیانی ایشیائی شاہراہ ریشم دے پچھمی حصّے اوپر 5٦0ء وچ قبضہ کرلیا۔ ہولی ہولی اوہ ناگرہار دے ہور زيادہ پورب ول ترک شاہیاں نوں دھِک کے باختر وچ کھلر گئے۔ بوہت سارے پچھمی ترک لیڈراں نے مقامی لوکاں کولوں بدھ مت قبول کرلیا اتے 590 ءصدی عیسوی وچ اوہناں نے کپیش دے مقام اوپر اک نویں بودھی خانقاہ بنا دتی۔ 622ء وچ شمالی ہندوستان توں آون والے اک راہب پربھاکر مترا دی اگواہی وچ، لہندے ترک راجہ تونگ شی قاغان نے باقاعدہ طور تے بدھ مت قبول کرلیا۔
ہان چینی زائر زونزنگ (سون-سانگ) نے لگ بھگ٦30ء صدی عیسوی وچ ہندوستان ول اپنے سفر دوران پچھمی ترکاں نال ملاقات کیتی۔ اوس نے دسیا اے پئی اوہناں دے راج دے باختری حصّے، اچرج بلخ وچ نووہار خانقاہ دے مقام اوپر بدھ مت خوب ودھ رہیا سی۔ اوس نے راہباں دی یونیورسٹی دا ذکر نرا اوس دے گیانی ماحول بارے ہی نئیں کیتا سغوں ریشمی کپڑے اتے نگینیاں والے گہنیاں نال سجاۓ ہوۓ مہاتما بدھ دے اوہناں سندر بُتاں بارے وی کیتا اے جو مقامی زرتشتی رسماں نال جوڑ رکھدے سان۔ اوس ویلے ایس خانقاہ دیاں خوتان دے نال گوہڑیاں سنگتاں سان جو پوربی ترکستان وچ واقع اک بلیدان بودھی ریاست سی اتے اوس نے شکشا دین لئی اوتھے بوہت سارے راہباں نوں گھلیا۔ زونزنگ نے نووہار دی نیڑلی اک خانقاہ دا ذکر وی کیتا اے جو ترقی یافتہ ہینیان مراقبے وپاش یان (پالی: وپاسن) دی مشق لئی مخصوص کردتی گئی سی۔ جدا مطلب ہے ناپائداری اتے کسے شخص دی خود مختار پچھان دے گھاٹے دا چوکھا گیان۔
زونزنگ نے ترکی شاہیاں ہیٹھ ناگرہار وچ بدھ مت دا بڑا مندہ حال ویکھیا سی۔ گندھارا دے پنجابی حصّے وانگوں ایہ علاقہ وی اک صدی توں زیادہ پہلے دے راجا مہرا کلا دے ہنسا توں پوری طراں اپنے آپ نوں سنبھال نئیں سی سکیا۔ بھاویں ناگرہار نوں مہاتما بدھ دی متبرک کھوپڑی دی موجودگی باعث بودھی دنیا دی مقدس ترین زیارت گاہواں وچوں اک منیا جاندا سی، فیر وی اوس دا آکھنا اے کہ اوتھوں دے راہب اچار وہار توں کورے ہو چکے سان۔ اوہ ہر زائر کولوں ایہناں متبرک شیواں دی زیارت لئی سونے دا اک سکہ لیندے سان اتے نالے ایس علاقے وچ پڑھائی لکھائی دا کوئی وی ٹھکانہ نئیں سی۔
نالے، گوکہ پنجویں تے چھیویں صدی عیسوی وچ، مہایان کشمیر تے پنجابی گندھارا توں افغانستان ول بہتیرا کھلر گیا سی، زونزنگ نے ایس نوں صرف کپیش اتے ناگرہار دے پچھم وچ واقع ہندوکش دے علاقیاں وچ پایا۔ ناگرہار(ننگرہار تے اتری باختر دی وڈی بودھی روائت سروستی واد ہی رہی۔
اموی یُگ اتے اسلام دا آون سودھو
حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم دی وفات دے پنج ورہیاں مغروں، ٦37ء وچ عرباں نے فارسی ساسانیاں نوں شکست دتی تے٦٦1ء وچ خلافت امیہ دی بنیاد رکھی۔ اوس نے ایران اتے مشرق وسطٰی دے کافی وڈے حصّے اوپر حکومت کیتی۔ ٦٦3ء وچ اوہناں نے باختر اوپر حملہ کردتا جنہوں ترک شاہیاں نے اوس ویلے تک لہندے ترکاں(لہندی ترک خاگانیٹ) کولوں کھوہ کے اپنے قبضے وچ کرلیا سی۔ امیہ فوجاں نے بلخ دے آلے دوالے دا علاقہ نو وہار خانقاہ سمیت فتح کرلیا جیس دے نتیجے وچ ترکی شاہی وادئ کابل ول پچھاں نوں ہٹ گئے۔
عرباں نے غیر مسلم دھرماں نوں ایس گل دی اجازت دے دتی کہ فتح کیتے ہوۓ علاقیاں دے لوک، جے اوہ چاہون، تے اپنے دھرم اوپر قائم رہن، ایس شرط اوپر کہ اوہ امن نال اک راہ داری محصول (عربی۔ جزیہ) ادا کردے رہن۔ بھاویں باختر دے کجھ بودھاں نے، ایتھوں تیکرکہ نووہار دی خانقاہ دے راہباں دے اک صدر نے اسلام قبول کرلیا۔ پرایس علاقے دے زیادہ تر بودھاں نے اک وفادار غیر مسلم دے طور تے جنھاں نوں اک اسلامی ریاست دے اندر محفوظ جنتا دا رتبہ حاصل سی، اپنی ذمّی حیثیت قبول کرلئی۔ نووہار خانقاہ کھلّی رہی اتے اوس دا کم کار جاری رہیا۔ ہان چینی زائر یجینگ (آئی-چنگ) نے ٦80ء دے دھاکے وچ نووہار دا دورہ کیتا اور ایہ دس پائی کہ شکشا دے اک سروستی واد گڑھ دی شکل وچ ایہ خانقاہ ترقی کر رہی سی۔
اٹھویں صدی عیسوی دے شروع وچ اک اموی فارسی لکھاری، الکرمانی نے نووہار دا تفصیلی حال لکھیا اے، جو دسویں صدی عیسوی دی کتاب "دیساں دی کتاب" (عربی۔ کتاب البلدان) لکھاری:الہمدانی وچ محفوظ اے۔ اوس نے ایہ تفصیل ایس طراں بیان کیتی اے کہ اسلام دی سب توں پوتّرعبادت گاہ، مکّہ وچ واقع کعبہ نال ایس دی سنگت دا بیان مسلماناں دی بدھی وچ جھٹ نال آجان والے شبداں وچ ہووے – اوس دے بیان موجب وڈے مندر دے وچکار اک چورس پتھر سی، جیہڑا کپڑے نال ڈھکیا ہویا سی اتے یاتری اوس دے دوالے گیڑے لاوندے تے متھا ٹیکدے سان اوس طراں ہی جویں کعبے دوالے (مسلمان) کردے نیں۔ چورس پتھر توں مراد اوہ استھان اے جدے اوپر اک استوپ کھڑا کیتا ہویا سی جویں کہ باختری مندراں وچ ہوندا اے۔ اوہ کپڑا جیس نے اوس استوپ نوں ڈھکیا ہویا سی، اُکّا ہی ایرانی ریت مطابق سی جیس توں آدر تے ستکار دا پتہ لگدا اے تے جنہوں مہاتما بدھ دے بتاں اتے اوس دے نال استوپاں اوپر برابر لاگو کیتا جا سکدا اے۔ الکرمانی دے بیاناں توں اموی عرباں دے اک کھلے (دل دے) اتے آدرواد رویّے دی سوہ لگدی اے تاں جے غیر مسلم دھرم، مثلاً بدھ مت دے وچاراں نوں سمجھیا جا سکے، جنہاں نال اوہناں نوں اپنے نویں فتح کیتے ہوۓ علاقیاں وچ واہ پیا سی۔
تبتی ایکا سودھو
٦80ء وچ عراق وچ کربلا دا واقعہ پیش آیا۔ ایس لڑائی نے وسطی ایشیا ولوں عرباں دی توجہ موڑ دتی تے اوتھے اوہناں دے راج نوں کمزور کردتا۔ ایس صورت حال توں فائدہ چُکن لئی 705ء وچ تبتیاں نے ترکی شاہیاں نال اک معاہدہ کیتا اتے اوہناں نال رل کے باختر وچوں اُموی فوجاں نوں نسان دی اک ناکام کوشش کیتی۔ نیڑے تریڑے سٹھ ورے پہلاں تبتیاں نے چین اتے نیپال راہیں بدھ مت بارے جانکاری حاصل کیتی سی، بھاویں اوس ویلے اوہناں دی اپنی کوئی خانقاہ نئیں سی۔ 708ء وچ ترکی شاہی شہزادہ نزاکتر خان اُمویاں نوں اوتھوں کڈن وچ کامیاب ہو گیا اتے اوہنیں باختر وچ اک بڑے سِر پھرے جوشیلے بودھاں دا راج قائم کرلیا، ایتھوں تیکر کہ اوس نے نووہار دے پشلے صدر خانقاہ دا گاٹا لاہ دتا جیس نے اپنا دھرم چھڈ کے اسلام قبول کرلیا سی۔
715ء وچ عرب جرنیل قتیبہ بن مسلم نے ترک شاہیاں اتے اوہناں دے تبتی ساتھیاں کولوں باختر کھو لیا۔ اوس نے نووہار وچ پشلی بغاوت دی وجہ توں بوہت تباہی مچائی۔ کئی راہب پورب ول خوتان تے کشمیر نوں نس گئے تے اوہناں نے اچرج کشمیر وچ بدھ مت نوں پھیلایا۔ تبت نے ہن اچانک سیاسی مصلحت ہیٹھ، اموی فوج جیہڑی اوہناں نال لڑ رہی سی، نال صلح کرلئی۔
نووہار نے شتابی ہی اپنے آپ نوں سنبھال لیا اتے مُڑ کے پہلاں وانگوں اپنا کم شروع کردتا جیس توں ایس گل دا پتہ لگدا اے کہ باختر وچ بودھی خانقاہواں نوں جو نقصان پہنچیا سی، اوہدے پچھے کوئی دھرمی منشا نئیں سی- جے انج ہوندا تے فیر اوہ اوہناں نوں مڑ کے بناون دی اجازت نہ دیندے۔ اموی لوگ تے نری بدھ مت بارے اپنی اوسے پالیسی نوں دوہرا رہے سان جو اوہناں نے ایس ہی صدی وچ اوس ویلے اپنائی سی، جد اجوکے دکھنی پاکستان دے سندھ دے علاقے نوں اوہناں نے فتح کیتا سی۔ اوہناں نے صرف کجھ خاص خانقاہواں نوں تباہ کیتا جنہاں بارے اوہناں نوں ایہ شک ہویا کہ اوہ اوہناں دے قبضے دے خلاف سازش نوں ودھداوا دے رہیاں نیں، پر فیر اوہناں نوں وی نویں سرے توں اپنی تعمیر اتے ترقی دی اجازت دے دتی۔ اوہناں دا مڈھلا مقصد پیسے دی لُٹ مار سی اتے اوہناں نے بودھاں اوپر اک انتخابی محصول اتے مقدس درگاہواں دے یاتریاں اوپر اک یاتر محصول لا دتا۔
پشلے اموی خلیفیاں دی مذہبی روا داری دے عام رویّے دے باوجود، عمر ثانی (راج یگ 717ء توں 720ء تک) نے ایہ فرمان جاری کیتا کہ بنو امیہ دے سارے سنگی ساتھی ضرور اسلام قبول کرن۔ پر، ایہ قبولیت، اپنی خوشی نال ہونی چاہیدی اے اتے ایس رضامندی دا بھرواس اسلام دے اصولاں دی جانکاری اوپر ہووے دی۔ اپنے سنگیاں دی خوشی حاصل کرن لئی تبتیاں نے 717ء وچ اپنا اک سفیر اموی دربار نوں گھلیا تاں جے اک مسلمان استاد نوں بلایا جاسکے۔ خلیفہ نے الحَنَفِی نوں گھل دتا۔ ایس واپر توں کہ اوس استاد نوں تبت وچ دھرم تبدیل کرن بارے کوئی وی دستاویزی ثبوت رکھن والی کامیابی نہ ہوئی، توں ایہ پتہ لگدا اے کہ اموی اپنا دھرم پھیلان اوپر بوہتا زور نئیں پاندے سان۔ تے نالے، الحنفی نوں جیس ٹھنڈے دل نال جی آیاں نوں آکھیا گیا، اوس دی وڈی وجہ اوہ بے بنیاد خوف سی جیہڑا تبتی دربار دے مخالف جتھیاں نے اوتھے پھیلایا ہویا سی۔
آون والے دھاکیاں وچ، وسطی ایشیا اوپر اپنا راج قائم کرن لئی عرباں، چینیاں، تبتیاں، ترکی شاہیاں اتے دوجے کئی ترک نسل دے قبیلیاں وچکار جیہڑی کھچ تان ہوئی، اوس دی وجہ توں سیاسی اتے فوجی سنگتاں دی شکل وی چھیتی چھیتی بدلی ہوندی رہی۔ ترک شاہیاں نے بنو امیہ کولوں کپیش مُڑ کے کھو لیا اتے 739ء وچ، ترک شاہیاں اتے خوتان دے وچکار بیاہ دی اک سنگت دی خوشی منان لئی، شہنشاہ تبت دے کابل دے اک سفر دے واسطے نال، تبتاں نے اپنی سنگت مُڑ کے ترک شاہیاں نال قائم کرلئی۔ بنو امیہ دا راج اتری باختر اوپر ہمیش قائم رہیا۔
عباسی راج دا شروع دا یگ سودھو
750ء وچ اک عرب جتھے نے خلافت امیہ دا تختہ الٹ دتا اتے عباسی راج دی بنیاد رکھی۔ اوہناں نے اتری باختر اوپر اپنا اقتدار قائم رکھیا۔ نہ صرف ایہ کہ عباسیاں نے اوتھے بودھاں لئی ذمّی منے جان دی اپنی پالیسی جاری رکھی، اوہناں نے بدیسی، اچیچا ہندوستان دی، ثقافت وچ ڈاڈھی دلچسپی لئی۔ 7٦2ء وچ خلیفہ المنصور (راج 754ء توں 775ء تک) نے اک نویں عباسی راجدھانی بغداد دا نقشہ بناون لئی ہندوستان دے تعمیرات دے ماہراں نوں کم تے لایا۔ ایہ نام بغداد اوس نے سنسکرت لفظ بھاگ داد توں لیا سی جیس دا مطلب اے "رب داتحفہ "۔ خلیفہ نے اک شکشا گھر(عربی۔ بیت الحکمت ) وی بنوایا جیس دے وچ ترجمے دا اک شعبہ وی رلت سی۔ اوہناں نے کئی تہذیباں اتے دھرماں دے گیانیاں نوں وی بلوایا تاں جے عربی وچ لکھتاں دے ترجمے کیتے جاون، اچیچا منطق اتے سائنس بارے لکھتاں دے۔
شروع دے عباسی خلیفے اسلام دے معتزلۃ اسکول دے پچھی سان جو عقل راہیں قرآن دی تشریح کرنا منگدے سان۔ چوکھی توجہ پرانے یونانی گیان اوپر سی، پر سنسکرت ریتاں اوپر وی دھیان دتا جاندا سی۔ خیر، بیت الحکمت وچ نرے سائنسی لکھتاں دے ہی ترجمے نئیں کیتے گئے۔ بودھ عالماں نے عارفانہ اتے اچاری گلاں باتاں نال جڑے ہوۓ کجھ مہایان تے ہینیان سوتراں دا وی عربی وچ ترجمہ کیتا۔
اگلے خلیفہ، المہدی (راج 775ء توں 785ء تک) نے سندھ وچ عباسی فوجاں نوں سوراشٹر اوپر دکھنی پورب ول حملہ کرن دا حکم دتا۔ عرب وچ اک ویری دعویدار، جیس دے مہدی یا مسیح موعود ہون دا اعلان وی کردتا گیا سی، ایس حال ہیٹھ ایہ حملہ خلیفہ دی اوس مہم دا حصہ سی جیس دا مقصد اسلامی دنیا وچ مکھ منتری دی حیثیت وچ اپنی ساکھ اتے راج دا قیام سی۔ عباسی فوج نے ولابھی دے مقام اوپر بودھ خانقاہواں اتے جین مندر تباہ کردتے۔ فیر وی، جیسا کہ سندھ اوپر بنو امیہ دی فتح دے معاملے وچ ویکھیا گیا سی، عباسی فوج صرف اوہناں اڈیاں نوں مُکانا چاہندی سی جنہاں اوپر اوہنوں اپنے راج دے خلاف سازشاں رچاون دا شک ہوندا سی۔ حتّٰی کہ خلیفہ المہدی دے راج وچ وی عباسیاں نے اپنی باقی دی سلطنت وچ صرف بودھی خانقاہواں نوں ہتھ نئیں لایا تاکہ اوہ اوہناں کولوں اپنی کھٹی دے طور تے فائدہ چُک سکن۔ ایس توں اڈ، المہدی نے بغداد وچ بیت الحکمت دے ترجمے دے کم نوں ودھاوا دینا چالو رکھیا۔ اوہ ہندوستانی ثقافت نوں تباہ نئیں سی کرنا چاہندا، سغوں ایہنوں سمجھنا چاہندا سی۔
نو وہار خانقاہواں دے بودھی سربندھ مکھیاں (سنسکرت۔ پرامکھ ؛عربی۔ برمک) وچوں اک برمک دا مسلمان پوترا یحیٰ ابن برمک دوجے عباسی خلیفہ الرشید (راج 786ء توں 808ء تک) دا وزیر سی۔ اوس دے اثر ہیٹھ، خلیفہ نے ہندوستان دے بوہت سارے عالم تے استاد، اچرج بودھاں نوں بغداد آون دی دعوت دتی۔ اوس یُگ وچ لکھی گئی اک "کتاب الفہرست" وچ، جیہڑی مسلم اتےغیر مسلم دونواں طراں دی لکھتاں اوپر مشتمل اے، بودھی کتاباں دی اک ویروا وی شامل اے۔ ایہناں وچ مہاتما بدھ دی پچھلی حیاتیاں بارے تفصیل نال لکھی گئی اک کتاب "مہاتما بدھ دی کتاب"(عربی۔ کتاب البدھ) وی اے جنہوں عربی وچ منتقل کیتا گیا سی۔
اوسے یگ وچ، اپنی ودیہ تہذیبی اتے علمی پدھر راہیں زمینداراں اتے اوپرلے طبقے دے پڑھے لکھے شہریاں وچ اسلام دے پیر پکے ہوندے جا رہے سان۔ بدھ مت دی شکشا لئی، کسے خانقاہ وچ جانا ضروری سی۔ بھاویں ایس زمانے وچ نووہار دی سرگرمیاں اجے چالو سان، پراپنی گنجائش دے لحاظ نال ایہ خانقاہ حدل سی اتے ایس وچ داخل ہون توں پہلاں چوکھی تربیت لوڑی دی ہندی سی۔ ایس دے اُلٹ، اسلام دی اعلیٰ تہذیب اتے ایس دی شکشا سوکھی سی۔ بدھ مت نوں اچرج، پنڈاں وچ غریب کسان طبقیاں وچ، چوکھیاں دھرمی درگاہواں وچ رائج پوجا دی رسماں دی شکل وچ مضبوطی حاصل رہی۔
ایس پورے علاقے وچ ہندو دھرم وی موجود سی۔ 753ء وچ آون والے ہان چینی یاتری وُوکانگ (وُو-ک'انگ) نے ایہ دسیا اے کہ اچیچا کابل دی وادی وچ ہندو اتے بودھ، دونواں دھرماں دیاں عبادت گاہواں موجود سان۔ جویں جویں تجارت پیشہ لوکاں وچ بدھ مت گھٹدا گیا، ہندو دھرم وچ وی مضبوطی آوندی گئی۔
عباسیاں دے خلاف بغاوتاں سودھو
شروع دے عباسیاں نوں بغاوتاں نے ستا ماریا سی۔ اک بغاوت نوں دباون لئی سغدیہ دی راجدھانی سمرقند ول جاندیاں ہویاں 808ء وچ خلیفہ ہارون الرشید پرلوک سدھارے۔ مرن توں پہلاں اوہناں نے اپنی سلطنت اپنے دو پُتراں وچ ونڈ دتی۔ المامون نوں، جو سغدیہ دی مہم وچ اپنے پیو دے نال سی، باختر سمیت ادھا پوربی حصّہ ملیا۔ الامین نوں جیہڑا دوناں وچوں بوہتا بلیدان سی ادھے پچھم دا بوہتا اُچا تے آدر حصہ ملیا جیس دے وچ بغداد اتے مکّہ وی رلت سان۔
عباسی سلطنت دا جیہڑا ادھا حصہ الامین کول سی، اوس اوپر قبضہ کرن دی عام حمایت حاصل کرن لئی المامون نے سغدیہ وچ زمیناں تے دولت ونڈی۔ فیر اپنے بھرا اوپر حملہ کر دتا۔ ایس دے نتیجے وچ دوہاں پاسے مارا ماری دی جو جنگ چھڑی، اوس دے دوران، اپنے تبتی اتحادیاں نال رل کے کابل دے ترکی شاہیاں نے، سغدیہ اتے باختر دے عباسی مخالف باغیاں نال ہتھہ ملا لیا تاں جے صورت حال توں فائدہ چُک سکن اتے عباسی حکومت دا تختہ اُلٹان دی کوشش کر سکن۔ المامون دے وزیر تے جرنیل الفضل نے اپنے بادشاہ نوں جہاد دا اعلان کرن تے راضی کیتا، ایس سنگت دے خلاف اک مقدس جنگ، تاکہ خلیفہ دا مان ہور ودھ جائے- صرف اوہوای بادشاہ جو خالص ایمان رکھدے ہون، ایہو جۓ لوکاں دے خلاف جیہڑے اسلام اوپر دھاڑا بولن، اپنے دھرم دی رکھشا لئی جہاد دا اعلان کر سکدے سان۔
اپنے بھرا نوں شکست دین مغروں مامون الرشید نے ایس جہاد دا اعلان کر دتا۔ 815ء وچ اوہناں نے ترکی شاہی حاکم، جنہاں نوں کابل شاہ آکھیا جاندا سی، اسلام قبول کرن اوپر مجبور کر دتا۔ مسلماناں بھوں دھرم وچ سب توں بھیڑی شے بت پرستی سی۔حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم توں پہلاں گزریل کافر عرب قبیلے، بتاں دی پوجا کردے سان اتے اوہناں دے مجسمے مکہ وچ خانہ کعبہ وچ رکھدے سان۔ اسلام نوں پھیلاوندیاں ہویاں پیغمبرِ اسلام نے سارے بتاں نوں توڑ دتا۔ ایسے لئی، اطاعت قبول کرن دی نشانی دے طور تے، المامون نے شاہ نوں مہاتما بدھ دا اک سونے دا بُت مکّہ بھجوان دا آکھیا۔ اپنا اعتبار جمان لئی، بلا شبہ پروپیگنڈے لئی، المامون نے کعبے وچ ایس بت دا وکھالا دو ورہے تیکر جاری رکھیا، ایس اعلان دے نال کہ اللہ نے تبت دے بادشاہ نوں اسلام دی راہ وکھا دتی اے۔ عربی لوک تبت دے بادشاہ اتے اودے طابع کابل دے ترکی شاہ وچکار پلیکھا کھاندے سان۔ 817ء وچ، عباسیاں نے مہاتما بدھ دے بُت نوں سونے دے سکّے ڈھالن لئی پگھلا لیا۔
ترکی شاہیاں دے خلاف اپنی کامیابی مغروں، عباسیاں نے تبتیاں ہیٹھ علاقے گلگت اوپر، جو اجوکے اتری پاکستان وچ واقع اے، حملہ کر دتا، تے تھوڑے جیہے چِر وچ ہی ایہنوں وی اپنے راج وچ رلا لیا۔ فیر اک تبتی قیدی کمانڈر نوں ذلیل کرن لئی بغداد واپس گھل دتا۔
طاہری، صفاری اتے ہندوشاہی راج سودھو
لگ بھگ ایسے یگ وچ ، عباسی راج دے مختلف حصیاں وچ، مقامی فوجی لیڈراں نے خود مختار اسلامی ریاستاں قائم کرنیاں شروع کر دتیاں جیہڑے بغداد وچ خلیفہ دے بس برائے نام اطاعت گزار سان۔ اپنی خود مختاری دا اعلان کرن والا پہلا علاقہ اتری باختر سی جتھے 819ء وچ جرنیل طاہر نے طاہری راج قائم کر دتا۔
ایس طراں دے ڈاڈھے ضروری معاملیاں ول اپنی توجہ موڑدیاں ہوئیاں، عباسی جویں ہی کابل اتے گلگت توں مُڑے، تبتاں اتے ترکی شاہیاں نے اپنے پرانے علاقیاں اوپر فیر قبضہ کر لیا۔ ایہناں علاقیاں دے موہریاں دی جبری دھرم بدلی دے باوجود، عباسیاں نے اوتھے بدھ مت اوپر کوئی ظلم نئیں سی کیتا۔ سچ تاں ایہ وے کہ عرباں نے، ایس پورے سمے وچ تبتیاں دے نال تجارتی سنگت قائم رکھی۔
عباسیاں دے راج وچ خود مختاری دا اعلان کرن والا اگلا اسلامی جرنیل، الصفار سی۔ ٨٦1ء وچ اوس دے وارث نے دکھنی پوربی ایران وچ صفاری راج دی بنیاد رکھی۔ ایران دے باقی دے حصیاں اوپر راج قائم کرن مغروں، 870ء وچ صفاریاں نے وادئ کابل اوپر حملہ کر دتا۔ ایس دی متوقع شکست نوں تکدیاں ہوئیاں، بودھی ترکی شاہی پیڑھی دے اخیرلے بادشاہ دا تختہ اوس دے برہمن وزیر، کلار نے الٹ دتا۔ کابل اتے ناگرہار(ننگرہار) نوں صفاریاں لئی چھڈ کے، کلار نے پنجابی گندھارا وچ ہندو شاہی راج قائم کر لیا۔
صفاری لوگ بدلہ لین والے دھاڑو سان۔ اوہناں نے وادئ کابل اتے بامیان دی بودھی خانقاہواں نوں لُٹ لیا اتے اوتھے مہاتما بدھ دے جیہڑے بُت موجود سان اوہناں نوں خلیفہ لئی جنگی تمغیاں دے طور تے بھجوا دتا۔ ایہ فوجی دھاڑا کابل دے علاقے وچ بدھ مت دے خلاف پہلی ڈاڈھی سٹ سی۔ 815ء وچ کابل شاہ دی پشلی شکست اتے اسلام قبولی دے واقعے نے تے ایس علاقے وچ بدھ مت دی عام صورت حال اوپر صرف معمولی جیہا اثرپایا سی ۔
صفاریاں نے اتر ول اپنی فتح اتے مارا ماری دی مہم جاری رکھی اتے 873ء وچ طاہریاں کولوں باختر کھو لیا۔ پرنتو، 879ء وچ، ہندوشاہیاں نے کابل اتے ناگرہار دوبارہ لے لیا۔ اوہناں نے اپنی جنتا وچ ہندومت اتے بدھ مت دونواں دی سہائتا کرن دی پالیسی چالو رکھی اتے کابل دی بودھی خانقاہواں نے چھیتی ہی اپنی پشلی خوش حالی نوں موڑ لیاوندا۔
سامانی، غزنوی اتے سلجوق راج سودھو
ایس دے مغروں، سغدیہ دے فارسی گورنر، اسمٰعیل ابن احمد نے خود مختاری دا اعلان کر دتا اتے 892ء وچ سامانی راج دی بنیاد رکھی۔ 903ء وچ اوس نے صفاریاں کولوں باختر فتح کر لیا۔ سامانیاں نے روایتی ایرانی تہذیب ول مُڑ آون دی ہلا شیری دتی، پر بدھ مت ول اوہناں دا رویّہ رواداری دا رہیا۔ مثال دے طور تے، نصر دوئم (راج 913ء توں 942ء تک) دے راج یگ وچ سامانی راجدھانی بخارا وچ، حالے وی مہاتما بدھ دے بُت تراشے تے ویچے جاندے سان۔ اوہناں نوں "مہاتما بدھ دے بت" کہہ کے بند نئیں سی کیتا گیا۔
سامانیاںنے ترک نسل دے قبیلے والیاں نوں اپنے راج وچ غلام بنا لیا اتے اوہناں نوں اپنی فوجاں وچ زبردستی بھرتی کر لیا۔ جے سپاہیاں نے اپنا دھرم چھڈ کے اسلام قبول کر لیا تے اوہناں نوں نام دی آزادی دے دتی۔ فیر وی، ایہناں لوکاں نوں قابو وچ رکھن دا کم سامانیاں لئی اوکھا سی۔ ایہو جۓ اک ترکی سردار، الپتگین، جیس نے اسلام قبول کر لیا سی، نے 9٦2ء وچ کابل دے دکھن وچ آباد غزنہ (اجوکے غزنی) اوپر قبضہ کر لیا۔ اوس دے ولی عہد سبکتگین (راج 97٦ء توں 997ءتک) نے اوتھے، 97٦ء وچ عباسیاں دے اک ماتحت دی حیثیت وچ غزنوی راج دی بنیاد رکھی۔ چھیتی ہی اوس نے ہندوشاہیاں نوں واپس گندھارا ول دھِک کے وادئ کابل نوں فتح کر لیا۔
بدھ مت نوں وادئ کابل وچ ہندوشاہیاں دے راج وچ اگوائی ملی۔ اسدی طوسی نے اپنے "گرشا سپ نامہ"، تاریخ لکھائی 1048ء ، وچ ایس دی خاص خانقاہ سوبہار(سووہار) دے ٹھاٹ باٹ دا بیان کیتا اے جد غزنویاں نے کابل نوں فتح کیتا سی۔ بھاویں ایہ نئیں جاپدا کہ غزنویاں نے ایس خانقاہ نوں تباہ کیتا ہووے دا۔
999ء وچ، اگلے غزنوی حاکم، سلطان محمود غزنوی (راج 998ء توں 1030ء تک) نے سامانیاں دی نوکری کرن والے ترک غلام سپاہیاں دی مدد نال، سامانیاں دا تختہ الٹ دتا۔ ہن غزنوی راج وچ باختر اتے دکھنی سغدیہ رل گئے سان۔ محمود غزنوی نے ایران دا چوکھا حصہ وی فتح کر لیا۔ اوس نے فارسی ثقافت دی اگوائی اتے غیر مسلم علاقیاں نوں برداشت کرن دی سامانی پالیسی جاری رکھی۔ غزنوی دربار دے ملازم اک فارسی عالم اتے لکھاری البیرونی نے دسیا اے کہ ہزاریے دے انت اوپر باختر دی بودھی خانقاہواں، جنہاں وچ نو وہار وی رلت سی، اوس ویلے وی چالو سان۔
اپنے کٹّر سنّی پنتھ نوں چھڈ کے، جیس دا اوہ آپوں حامی سی ، دوجے پنتھاں بارے محمود غزنوی دا سلوک عدم رواداری دا سی۔ 1005ء وچ شمالی سندھ دے شہر ملتان اوپر اوس دا حملہ، فیر اوس دے مغروں 1010ء وچ حملہ ، شیعہ اسلام دے اسمٰعیلی فرقے دے خلاف اوس دیاں مہمّاں سان، جنہوں سامانیاں دی سہائتا وی حاصل رہی سی۔ 969ء توں مصر وچ قائم اسمٰعیلی فاطمی راج (910ء توں1171ء تک) اسلام دی دنیا وچ اپنی طاقت منوان بارے سنّی عقیدے دے عباسیاں دی اصل حریف سی۔ محمود دی نیت ایہناں ہندوشاہیاں دا راج ختم کرن دی وی سی جیس دا سلسلہ اوس دے پیو نے شروع کیتا سی۔ لھٰذا، اوس نے گندھارا اوپر حملہ کر کے ہندوشاہیاں نوں نسا دتا اتے فیر گندھارا توں ملتان فتح کرن لئی ٹُر پیا۔
آون والے ورہیاں وچ، اتری ہندوستان وچ پورب ول آگرے تک دی دوری والے علاقیاں نوں فتح کر کے محمود نے اپنا راج ہور وڈا کر لیا۔ دھن دولت والے ہندو مندراں اتے راہ وچ پین والیاں بودھ خانقاہواں دی اوس دے ہتھوں لٹ مار اتے بربادی، اوس دے حملے دے منصوبے دا حصّہ سی۔ جویں کہ زیادہ تر جنگاں وچ ہوندا اے، حملہ کرن والیاں فوجاں اکثر جتھوں تیکر وس چلے تباہی ایس لئی مچاندیاں نیں تاکہ مقامی آبادی نوں، جے اوہ لڑن دا سوچن، تے ہتھیار سُٹن اوپر مجبور کیتا جا سکے۔ برصغیر ہندوستان وچ اپنی مہمّاں دے دوران، محمود غزنوی نے اپنے راج ہیٹھ بودھی خانقاہواں وچوں صرف کابل اتے باختر دی خانقاہواں نوں قائم رہن دتا۔
1040ء وچ، سغدیہ وچ غزنویاں دے سلجوق ترک مزارعاں نے بغاوت کر دتی اتے سلجوق راج قائم کر لیا۔ چھیتی ہی اوہناں نے غزنویاں کولوں باختر، اتے ایران دا چوکھا حصہ کھو لیا جو اخیر وادئ کابل ول پچھے ہٹ گئے۔ نتیجہ ایہ ہویا کہ سلجوقیاں دا راج بغداد، ترکی اتے فلسطین تک پھیل گیا۔ ایہ سلجوق اوہی سان جنہاں دے خلاف 109٦ء وچ پوپ اربن دوئم نے پہلی صلیبی جنگ دا اعلان کیتا سی۔
سلجوقی بادشاہ اپنے حکومت دے معاملیاں وچ حقیقت پسند سان۔ اپنے راج دے مختلف حصیاں دے سربندھ لئی اک شہری افسر شاہی نوں تربیت دین لئی اوہناں نے بغداد اتے وسطی ایشیا وچ اسلامی شکشا دے مرکز (یعنی مدرسے) قائم کیتے۔ اوہناں نے اپنے راج ہیٹھ علاقے وچ غیراسلامی دھرم جویں بدھ مت دی موجودگی نوں وی برداشت کیتا۔ چنانچہ، الشہرستانی (1076ء توں 1153ء تک) نے غیر مسلم دھرماں اتے پنتھاں بارے اک لکھت عربی وچ اپنی "کتاب المیلال و نہال" دے عنوان ہیٹھ بغداد توں چھاپی۔ ایس لکھت وچ بودھی رکناں دا اسان شبداں وچ ذکر سی اتے ایس وچ اک صدی پہلاں والا اوہی البیرونی دا اکھاں ویکھیا بیان دوہرایا گیا سی کہ ہندوستانی لوک مہاتما بدھ نوں اک پیغمبر مندے نیں۔
ایس یگ دے بوہت سارے فارسی ادب دے بودھی حوالے وی ایس اسلامی- بودھی ثقافتی سنگت دا ثبوت دیندے نیں۔ مثال دے طور تے، فارسی شاعری وچ کجھ تھاواں تے اکثر ایس تشبیہ دا استعمال کیتا گیا اے کہ "ایہ تھاواں اینیاں ہی سندر سان جنی کہ اک "نوبہار" (نووہار)- ایس توں اڈ، نووہار اتے باميان وچ مہاتما بدھ دیاں شبیہاں، اچیچا ميتريا دی شبيھاں، یعنی آون والا مہاتما بدھ، اپنے سراں دے پچھے چن دے ہالے رکھدیاں سان۔ ایس توں مول سندرتا دے ایس شاعرانہ بیان نوں تحریک ملی کہ اوس دا مکھ "مہاتما بدھ دے چن ورگے مکھڑے" نال رلدا اے۔ ایس طراں، گیارہویں صدی دیاں فارسی نظماں مثلاً ایّوقی دی "ورقے اتے گُل شاہ" وچ لفظ "بت" دا اک مثبت اشارہ "مہاتما بدھ" ول اے، اپنے دوجے اتے منفی معنے "مجسمے" لئی نئیں۔ ایس دے وچ مرد تے زنانیاں، دونواں دی مثالی غیر شہوانی سندرتا ول اشارہ لکیا ہویا اے۔ ایس طراں دے حوالے ایہ دسدے نیں کہ یا تے بودھی خانقاہواں اتے شبیہاں، گھٹ توں گھٹ تیرہویں صدی عیسوی وچ شروع دے منگول یگ راج وچ، ایہناں ایرانی ثقافتی علاقیاں وچ موجود سان، یا فیرایہ گل پکی اے کہ صدیاں تیکر، بدھ مت نوں چھڈ کے اسلام قبول کرن والیاں وچ اک پکی پیڈھی بودھی وراثت باقی رہی۔
قاراختائی اتے غوری راج سودھو
1141ء وچ پوربی ترکستان اتے اتر پچھمی ترکستان دے منگول بولن والے لوک یعنی قاراختائیاں نے سمرقند دے مقام اوپر سلجوقیاں نوں شکست دے دتی۔ اوہناں دے حاکم يیلو داشی نے سغدیہ اتے باختر نوں اپنے راج وچ رلا لیا۔ غزنوی لوک حالی وی وادئ کابل توں پورب دی لانبھ والے علاقے اوپر قابض سان۔ قاراختائی لوک بدھ مت، تاؤ مت، کنفیوشس مت اتے شمانیت دی اک رلی ملی شکل دے پجاری سان۔ فیر وی، يیلو داشی حدل روادار سی اتے اوس نے اپنے راج وچ رائج سارے دھرماں دی، اسلام سمیت، رکھشا کیتی۔
1148ء وچ وسطی افغانستان دے پہاڑاں توں آون والے خانہ بدوش غز ترکاں وچوں اک شخص علاء الدین نے قاراختائیاں کولوں باختر فتح کر لیا اتے غوری راج دی بنیاد رکھی۔ 1161ء وچ، اوس نے غزنویاں کولوں غزنہ اتے کابل وی کھو لیا۔ اوس نے اپنے بھرا محمد غوری نوں 1173ء وچ غزنہ دا گورنر مقرر کیتا اتے انہوں برصغیر ہندوستان اوپر حملہ کرن دی شہ دتی۔
اپنے توں پہلاں محمود غزنوی وانگوں، 1178ء وچ، محمد غوری نے پہلے اتری سندھ دی اسمٰعیلی ریاست ملتان اوپر قبضہ کیتا، جیس نے غزنوی راج کولوں آزادی حاصل کر لئی سی۔ فیر اوہ پاکستان دے پورے علاقہ پنجاب اتے اتری ہندوستان نوں فتح کرن لئی اگے ودھیا، اتے اوس دے مغروں اج دے بہار اتے پچھمی بنگال تک واقع گنگا د ے میدان تک جا پوہنچیا۔ اپنی مہم دے ویلے، 1200ء وچ اوس نے، وکرم شلا اتے اودانت پوری سمیت، بوہت ساری وڈی بودھی خانقاہواں نوں لٹیا اتے برباد کر دتا۔ ایس حملے نوں ناکام بناون لئی، مقامی سینا راجہ نے اوہناں نوں فوجی چھاؤنیاں وچ بدلی کر دتا سی۔
ہو سکدا اے کہ غوری موہریاں نے اپنے فوجیاں نوں مذہبی رنگ راہیں لڑائی وچ جوش دلاون اتے ہلا شیری دی کوشش کیتی ہووے، جویں کہ سیاسی اتے دیس پرست پروپیگنڈے دی مہم وچ کوئی وی قوم کردی اے۔ اوہناں دا وڈا مقصد، پرنتو، چوکھے لڑاکیاں وانگوں، زمین، دولت اتے اقتدار تے قبضہ کرنا سی۔ ایس لئی، غوریاں نے صرف اوہناں خانقاہواں نوں برباد کیتا جیہڑیاں اوہناں دے حملیاں دی راہ وچ سان۔ مثال دے طور تے، نالندہ دی خانقاہ اتے بودھ گیا، خاص رستے توں ہٹ کے واقع سان۔ ایس لئی، جد 1235ء وچ تبتی مترجم چاگ لوتساوا نے اوہناں دا دورہ کیتا تے ویکھیا کہ بھاویں اوہناں نوں لٹیا گیا سی اتے نقصان پوہنچایا گیا سی، فیر وی راہباں دی اک چھوٹی جٔی نفری نال حالی وی ایہ خانقاہواں اپنا کم کر رہیاں سان۔ اتری بنگال دی جگودالہ خانقاہ نوں ہتھہ وی نئیں سی لایا گیا اتے اوہ بدستور اپنا کم کر رہی سی۔
ایس توں علاوہ، غوریاں نے کشمیر نوں فتح کرن اتے اوتھوں دے بودھاں نوں اسلام قبول کرن دی کوشش نئیں کیتی۔ اوس ویلے کشمیر بھکا ننگا سی اتے خانقاہواں کول کجھہ وی دھن دولت یا اجیہی کوئی شے نئیں سی جنہوں لٹیا جائے- ایس دے علاوہ، غوری لوک اپنے جرنیلاں اتے گورنراں نوں چونکہ نہ تے تنخواہ دیندے سان نہ بھتہ، سغوں اوہناں کولوں ایہ توقع رکھدے سان کہ اوہ اپنی اتے اپنے سپاہیاں دی لوڑمقامی وسیلیاں راہیں آپوں ہی پوری کرن دے۔ جے اپنے اقتدار ہیٹھ کسے کولوں، گورنراں نے دھکے زوری اوس دا دھرم بدلی کرا کے اسلام قبول کروا وی لیا، تاں وی، اوہ ابادی دے وڈے حصیاں اوپر فالتو ٹیکس لان لئی، اوہناں اوپر ظلم نئیں سان کر سکدے۔ چنانچہ، افغانستان وانگوں، ایتھے وی غوریاں نے، ہندوستان وچ، غیر مسلماں نوں ذمّی حیثیت دین اتے اوہناں کولوں جزیہ وصول کرن دی ریت چالو رکھی۔
منگول یگ سودھو
1215ء وچ منگول راج دے بانی چنگیز خان نے غوریاں کولوں افغانستان جت لیا۔ جویں کہ ہر تھاں اوپر اوس دی ایہی پالیسی سی، چنگیز خان نے اپنے راج دے خلاف لڑن والیاں نوں تباہ کر دتا اتے اوہناں دیاں زمیناں تہس نہس کر چھڈیاں۔ ایس گل دا چنگی طراں پتہ نئیں کہ افغانستان وچ بدھ مت دیاں نشانیاں جیہڑیاں حالی تک باقی سان، اوس ویلے اوہناں دا کیہ حال ہویا۔ چنگیزخان سارے دھرماں بارے روادار سی جد تک کہ اوہناں دھرماں دے آگو چنگیز خان دی لمی عمر اتے فوجی کامیابی دی دعا منگدے رہن۔ مثال دے طور تے، 1219ء وچ اوس نے چین توں تاؤمت دے اک مشہور عالم نوں افغانستان بُلوایا تاں جے اوہ چنگیزخان دی لمی عمر لئی سگن بہار دا سربندھ کرے اتے اوس لئی ہمیش دی جند دا دارو تیار کر دے۔
1227ء وچ چنگیزخان دے مرگ اتے اوس دے وارثاں وچ راج پاٹ ونڈن مغروں، اوس دے پُتر چغتائی دے حصے وچ سغدیہ اتے افغانستان دی حکومت آئی اتے اوس نے چغتائی خاقانی راج دی بنیاد رکھی۔ 1258ء وچ چنگیزخان دے پوترے ہلاکو خان نے ایران نوں فتح کر لیا اتے بغداد وچ عباسی راج دا تختہ الٹ دتا۔ اوس نے الخان خاندان دی حکومت قائم کیتی اتے چھیتی ہی اتر پچھمی ایران وچ واقع اپنے دربار وچ تبت، کشمیر اتے لداخ توں بودھ راہباں نوں سدیا۔ خاقانِ چغتائی دی نسبت خوانین دی حکومت چوکھی تگڑی سی اتے سب توں پہلاں اوس نے اوتھے اپنے مامے چاچے دے پتراں کولوں اپنی برتری منوائی۔ کیوں جے ایران ول جاندیاں ہویاں بودھ راہباں نوں افغانستان وچوں لنگنا پیندا سی، ایس پاروں بلا شبہ اوہناں نوں سفر وچ سرکار دی سہائتا ملی ہووے دی۔
کجھ عالماں موجب جو تبتی راہب ایران آئے، اوہ غالباً دری گُنگ (دری کنگ) کاگیو اسکول نال سنگت رکھدے سان اتے ہلاکو ولوں اوہناں نوں سدن دا سبب سیاسی ہووے دا۔ 12٦0ء وچ اوس دے عم زاد خوبیلائی (قبلائی خان) نے، جو اتری چین دا منگول حاکم سی، اپنے آپ نوں سارے منگولاں دا خان خاناں مقرر کر لیا۔ قبلائی خان تبتی بدھ مت دی شاکیہ پنتھ دا منن والا سی اتے اوس نے ایس پنتھ دے آگوواں نوں تبت اوپر بس نام دا ہی اختیار دے دتا۔ ایس توں پہلاں، دری گنگ کا گیو آگوواں نوں تبت وچ سیاسی پدھر اوپر اُتم منیا جاندا سی۔ قبلائی دا وڈا ویری اوس دا اک ہور عم زاد بھرا خیدو سی جو پوربی ترکستان دا حاکم اتے خوانین دے دری گنگ کاگیو پنتھ دا سہائت سی۔ ہوسکدا اے کہ شکتی مانی دی ایس جنگ وچ ہلاکو دے اندر اپنے آپ نوں خيدو نال سنگت جوڑن دی آشا رہی ہووے۔
کجھ لوکاں دا وچار اے کہ تبتی بدھ مت ول قبلائی اتے خيدو دے موہ دا سبب مہاکال دی مافوق الفطری سہائتا حاصل کرنا سی جنہوں شاکیہ اتے کاگیو، دونواں دی چالو ریت دے انوسار، بودھی راکھے یا محافظ دی حیثیت دتی جاندی سی۔ مہاکال تانگوتاں دا، جنھاں نے تبت اتے منگولیا دے وچکارلے علاقے اوپر راج کیتا سی، راکھا یا محافظ رہیا سی۔ اوہناں دا دادا چنگیز خان، اخیر، تانگوتاں نال جنگ دے دوران ہی مویا سی، جنھاں نوں یقیناً مافوق الفطرت سہائتا ملی ہووے دی۔ ایہ گل مننی اوکھی اے کہ ہلاکو خان سمیت، منگول آگوواں نے تبتی بدھ مت نوں اوس دی ڈوہنگی فلسفی شکشا دی وجہ توں اپنایا ہووے دا۔
12٦٦ء وچ ہلاکو دی موت مغروں چغتائی خاقانیاں نوں خوانین کولوں ہور زیادہ ازادی مل گئی اتے اوہناں نے قبلائی خان دے خلاف خیدو دی جد وجہد وچ اوس دے نال کسے واسطے بغیر سنگت جوڑ لئی۔ ایس دوران، ہلاکو دے وارث تبتی بدھ مت اتے اسلام دی حمایت بارے اپنا پرت برابر تبدیل کردے رہے، ویکھن وچ اک سیاسی حکمت عملی دے ہیٹھ وی۔ ہلاکو دے پُتر اباغا نے تبتی بدھ مت نال اپنے پیو دی حمائت دا سلسلہ چالو رکھیا۔ پرنتو، اباغا دے بھرا تگودار(احمد تگودار) نے، جیس نوں 1282ء وچ اوس دے مغروں حکومت ملی، مصر اوپر اپنے حملے اتے فتح دے دوران مقامی سہائتا حاصل کرن لئی اسلام قبول کر لیا۔ اباغا دے پُتر ارغون نے اپنے چاچے نوں شکست دتی اتے 1284ء وچ اوہ آپوں الخان بن گیا۔ اوس نے بدھ مت نوں ایران دا سرکاری دھرم متھیا اتے اوتھے کئی خانقاہواں قائم کیتیاں۔ 1291ء وچ ارغون دے مرگ مغروں اوس دا بھرا گئیہاتو الخان بن گیا۔ تبتی راہباں نے گئیہاتو نوں رنچن دورجے دا تبتی نام دتا سی، پر اوہ اک گھٹیا فطرت دا شرابی سی جیس توں بودھی عقیدے نوں کسے طراں دی نیک نامی ملن دا سوال ہی پیدا نئیں سی ہوندا۔ اوس نے چین توں ایران نوں کاغذی سکّے نال واقف کرایا جس نے اقتصادی تباہی مچا دتی۔
قبلائی خان دی موت دے اک ورہے مغروں، 1295ء وچ گئیہاتو دا مرگ ہو گیا۔ ارغون دے پُتر غازان خان نے اوس دی گدّی سنبھالی۔ اوس نے اپنے راج وچ اسلام نوں مُڑ کے سرکاری دھرم بنا دتا اتے اوتھے دیاں نویاں بودھی خانقاہواں نوں ڈھا دتا۔ کجھ عالم ایہ کہندے نیں کہ اپنے پیو دی دھرمی پالیسی نوں غازان خان دا موڑ دین دا عمل، اپنے آپ نوں اپنے چاچے دی اصلاحواں اتے عقیدیاں توں دور رہون، اتے منگول چین دی گرفت توں اپنی ازادی جتاون لئی سی۔
بودھی خانقاہواں نوں برباد کر دین دا حکم جاری کرن دے باوجود، انج لگدا اے کہ غازان خان بدھ مت نال جُڑیاں ہوئیاں ساریاں نشانیاں مٹاون دی آشا نئیں سی رکھدا۔ مثلاً، اوس نے رشید الدین نوں اک 'جگتائی تاریخ' (عربی۔ جامع التاریخ) لکھن دا کم دتا، ایس ہدایت نال کہ فارسی اتے عربی دونواں زباناں وچ ایہ لکھت تیار کیتی جاوے۔ ایہناں تہذیباں اتے انساناں دی تاریخ دے حصے وچ، جنھاں نوں منگولاں نے فتح کر لیا سی، رشید الدین نے "مہاتما بدھ دی حیات اتے تعلیمات" نوں وی رلا لیا۔ ایس مورخ نوں اپنی پرچول دے کم وچ مدد دین لئی غازان خان نے کشمیر دے اک بودھ راہب بخشی کمل شری نوں اپنے دربار وچ بلوایا۔ الکرمانی دے پشلےعلمی کم وانگوں، رشید دی کتاب وچ وی بدھ مت نوں ایس ڈھب اتے شبداں وچ پیش کیتا گیا اے جو مسلماناں نوں اسانی نال سمجھ آ سکے جویں کہ مہاتما بدھ نوں پیغمبر دسیا گیا اے، دیوتاواں نوں فرشتے اتے مار نوں شیطان متھیا گیا اے۔
رشید الدین دی رپورٹ موجب اوس دے زمانے وچ گیارہ عدد بودھی لکھتاں دے عربی ترجمے ایران وچ پائے جاندے سان۔ ایہناں وچوں مہایان لکھت مثلاً "خوشی دی خالص دھرتی دے سربندھ اوپر اک سوتر" (سنسکرت۔ سکھاواتیہو سوتر،سوتر جو امیتابھ دی خالص دھرتی بارے ہے)، 'اک بُنی ہوئی ٹوکری دی ساخت دے سربندھ اوپرسوتر' (سنسکرت۔ کرنداہیو سوتر، اوالوکیشتر بارے، درد مندی دی مورت) اتے 'میتریا دا اک وکھالا' (سنسکرت۔ میتریاویاکرن،میتریا بارے، جو آون والے یگ دا مہاتما بدھ اے اتے پیار دا پیکراے) ایہ لکھتاں، بلا شبہ اوس ذخیرے وچ رلت نیں، اٹھویں صدی دے بغداد دے ویلے دے ودیا گھر وچ، جتھے عباسی خلیفیاں دے راج ہیٹھ ترجمے دی شروعات ہوئی۔
رشید الدین نے اپنی تاریخ غازان خان دے وارث اولجائیتو (الجاتیو خدابندہ) دے زمانے وچ، 1305ء وچ توڑ پوہنچائی۔ انج لگدا اے کہ بودھی راہب حالی ایران وچ موجود سان، گھٹ توں گھٹ1316ء وچ اولجائیتو دی مرگ تک تے ضرور، کیونکہ راہباں نے منگول حاکم نوں مُڑ کے بدھ مت ول لیاون دی اک ناکام کوشش ضرور کیتی۔ ایس طراں گھٹ توں گھٹ اوس ویلے تک، بودھی راہب افغانستان توں لنگ کے آندے جاندے رہے، لہٰذا عین ممکن اے کہ چغتائی دے دربار وچ اوہناں نوں جی آیاں نوں آکھیا جاندا ہووے۔
1321ء وچ چغتائی راج دو حصیاں وچ ونڈیا گیا۔ لہندی چغتائی خاقانیت یعنی کہ خاقان دے راج وچ سغدیہ اتے افغانستان رلت سان۔ شروع توں ہی ایس دے خان لوک اسلام قبول کردے آئے سان۔ ایران وچ خاناں دا راج 133٦ء وچ ٹٹ کے وکھر گیا۔ اوس دے مغروں افغانستان وچ بدھ مت دے چلن دی کوئی شہادت نئیں ملدی۔ اوتھے ایہ تقریباً انیس سو ورے کڈیا۔ فیر وی بدھ مت دا گیان مُک نئیں سی گیا۔ تغلق تیمور(تیمرلین) نے 13٦4ء وچ پچھمی چغتائی خاقانیت نوں فتح کر لیا اتے نال ہی اوس دی جانشینی حاصل کرن والی چھوٹی چھوٹی اخوانی ریاستاں نوں وی۔ تغلق تیمور دے پُتر اتے جانشین، شاہ رخ نے مورخ حافظ آبرو نوں فارسی وچ تاریخاں دی اک کتاب (عربی۔مجموعہ التواریخ) ہرات، افغانستان وچ 1425ء وچ لکھن اوپر لایا۔ ایہ تاریخ، جو شاہ رخ دی راجدھانی ہرات، افغانستان وچ 1425ء وچ اک سو ورہے پہلاں لکھی جان والی رشید الدین دی کتاب دے نمونے اوپر لکھی گئی، ایدے وچ بدھ مت دا ذکر موجود اے۔