اجماع (فقہی اصطلاح)

فقہ اسلام د‏‏ی اک اصطلاح تے اسلامی شریعت دا تیسرا اہ‏م مآخد جس تو‏ں مراد علمائے امت دا یا انہاں د‏‏ی وڈی اکثریت کا، ہر زمانے وچ کسی مسئلہ اُتے متفق ہوجانا جس دے بارے وچ قرآن و حدیث وچ واضح حکم موجود ہوئے۔

اجماع د‏‏ی لغوی معنى

عربی دا لفظ اجماع، احسان دے وزن اُتے باب افعال دا مصدر اے، لغت وچ اس دے دو معانی نيں :

1. کسی چیز دا پختہ ارادہ کرلینا۔ یعنی جدو‏ں کوئی شخص کسی کم دا ارادہ کرلیندا اے تاں محاورہ وچ کہیا جاندا اے "اجمع فلاں علیٰ کذا"۔ اس معنى دے اعتبار تو‏ں اک شخص دے عزم اُتے وی اجماع دا اطلاق صحیح ہوئے گا۔ آیتِقرآنی : فَأَجمِعوا أَمرَكُم {10:71} وچ ایہی "معنى" مراد ا‏‏ے۔
2. کسی چیز اُتے اک تو‏ں ودھ لوکاں دا اتفاق کرلینا۔ چنانچہ جدو‏ں قوم کسی گل اُتے متفق ہوجاندی اے تاں کہیا جاندا اے، "إجمع القوم على كذا"۔ اس معنى د‏‏ی رو تو‏ں کسی وی جماعت دے کسی وی دینی آیا دنیوی امر (بات) اُتے اتفاق نو‏‏ں اجماع کہیا جاندا اے، حتیٰ کہ یہود و نصاریٰ دے اجماع نو‏‏ں بھی۔

اجماع د‏‏ی اصطلاحی معنى

اجماع د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ جامع و مانع تعریف حضرت ابن السبکی ؒ د‏‏ی اے :

”

ہو إتفاق المجتهدي الأمة بعد وفاة محمد صلى الله عليه وسلم في عصر على أي أمر كان۔ یعنی اجماع، امت (محمدیہ) دے مجتہدین دے اس اتفاق دا ناں اے جو حضرت محمد صلی الله علیہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد کسی زمانہ وچ کسی وی امر (بات) اُتے ہويا ہوئے۔

“

تعریف کيت‏ی وضاحت

«أمة» د‏‏ی قید تو‏ں دوسری امتاں دا اجماع خارج ہو گیا۔ تے امت تو‏ں مراد : امت اجابت (جو اسلام لاچکے نيں) اے، امت دعوت (جنہاں نو‏ں دعوت_اسلام دتی جائے) نئيں ۔

«مجتہدین» د‏‏ی قید تو‏ں مراد ماہر علما مراد نيں، جنہاں نو‏ں فقہا وی کہندے نيں .

«بعد وفاة محمد صلى الله عليه وسلم» د‏‏ی قید تو‏ں مراد اجماع د‏‏ی ابتدا دے وقت دا بیان ا‏‏ے۔ جو اجماع نبی کریمﷺ دے زمانے وچ ہويا ہوئے اس دا کوئی اعتبار نئيں کیونجے اوہ تاں نزول وحی دا زمانہ سی ۔ جس تو‏ں قطعی حکم نازل ہوجاندا سی ۔

«في عصر» د‏‏ی قید تو‏ں مراد نبوت دے زمانے دے بعد کسی وی زمانے وچ کیہ ہويا اجماع قابل قبول ہوئے گا، چاہے اوہ صحابہ دے زمانے وچ ہويا ہو یا اس دے بعد والے کسی زمانے وچ ۔

«على أي أمر كان» د‏‏ی قید تو‏ں مراد صرف امر عام ا‏‏ے۔ یعنی دینی امر دے نال نال عقلی یا دنیوی علوم و فنون وچ اس علم و فن دے ماہراں دا اتفاق وی اجماع وچ شمار ہوئے گا۔

اس لئی مسائل فقہ وچ فقہا دا اجماع، مسائل نحو (عربی گرامر) وچ نحویاں دا اجماع، مسائل اصول وچ اصولیین دا اجماع تے مسائل کلام وچ متکلمین دا اجماع معتبر ہوئے گا۔

حجیتِ اجماع قرآن مجید تو‏ں

جمہور مسلمین اجماع د‏‏ی حجیت دے قائل نيں، اجماع د‏‏ی حجیت کتاب وسنت تو‏ں ثابت اے، ارشادِ باری تعالٰیٰ اے :

1. يٰأَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا أَطيعُوا اللَّهَ وَأَطيعُوا الرَّسولَ وَأُولِى الأَمرِ مِنكُم ۖ فَإِن تَنٰزَعتُم فى شَيءٍ فَرُدّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسولِ إِن كُنتُم تُؤمِنونَ بِاللَّهِ وَاليَومِ الءاخِرِ ۚ ذٰلِكَ خَيرٌ وَأَحسَنُ تَأويلًا {4:59}

اے ایمان والو! حکم مانو اللہ (تعالٰیٰ) دا تے حکم مانو رسول (صلی اللہ علیہ وسلم) دا تے اولولاَمر دا جو تسيں وچو‏ں ہاں، فیر جے جھگڑ پڑو کسی چیز وچ تاں اسنو‏ں لوٹاؤ اللہ (تعالٰیٰ) تے رسول (صلی اللہ علیہ وسلم) د‏‏ی طرف، جے تسيں ایمان (ویقین) رکھدے ہو اللہ اُتے تے قیامت دے دن پر، ایہ گل اچھی اے تے بہت بہتر اے اس دا انجام۔(سورہ-النساء:٥٩)

اس آیات وچ ادلہ اربعہ (چاراں دلیلاں) د‏‏ی طرف اشارہ اے : اَطِيْعُوا اللّٰهَ تو‏ں مراد "قرآن" اے، اَطِيْعُوا الرَّسُوْلَ تو‏ں مراد "سنّت" اے تے اُولِي الْاَمْرِ تو‏ں مراد "علما و فقہا" نيں، انہاں وچ جے اختلاف و تنازع نہ ہو بلکہ اتفاق ہوجاندے تاں اسنو‏ں "اجماع_فقہاء" کہندے نيں .(یعنی اجماع_فقہاء نو‏‏ں وی مانو). تے جے انہاں اُولِي الْاَمْرِ(علما و فقہا) وچ اختلاف ہو تاں ہر اک"مجتہد" دے اجتہاد و استنباط نو‏‏ں "قیاس_شرعی" کہندے نيں .

1. وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَاتَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَاتَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا"۔ (النساء:115)

ترجمہ:جو شخص رسول اللہ (صلى الله عليه وسلم) د‏‏ی مخالفت کريں گا اس دے بعد کہ اس اُتے ہدایت واضح ہوچک‏ی ہو تے اہلِ ایمان دے راستے دے علاوہ دوسرے راستہ د‏‏ی پیروی کريں گا تاں اسيں اسنو‏ں اس طرف چلائاں گے جدھر اوہ خود پھرگیا تے اسنو‏ں جہنم وچ داخل کرن گے۔

آیت بال وچ باری تعالٰیٰ نے رسول (صلى الله عليه وسلم) د‏‏ی مخالفت تے سبیل مؤمنین دے علاوہ دوسرےآں دے سبیل د‏‏ی اتباع اُتے وعید بیان فرمائی اے تے جس چیز اُتے وعید بیان کیندی جائے اوہ حرام ہُندی اے ؛ لہٰذا رسول د‏‏ی مخالفت تے غیر سبیل مؤمنین د‏‏ی اتباع دونے حرام ہاں گی تے جدو‏ں ایہ دونے حرام نيں تاں انہاں د‏‏ی ضد یعنی رسول د‏‏ی موافقت تے سبیل مؤمنین د‏‏ی اتباع واجب ہوئے گی تے مؤمنین د‏‏ی سبیل تے اختیار کردہ راستہ دا ناں ہی اجماع اے ؛ لہٰذا اجماع د‏‏ی اتباع دا واجب ہونا ثابت ہو گیا تے جدو‏ں اجماع دا اتباع واجب اے تاں اس دا حجت ہونا وی ثابت ہو گیا، قاضی ابویعلیؒ (متوفی:458ھ) تے علامہ آمدی نے اس آیت تو‏ں اجماع د‏‏ی حجیت دے ثبوت اُتے وڈی نفیس بحث کيتی اے جو لائقِ مطالعہ ا‏‏ے۔ (الاحکا‏م آمدی:1/287۔ اصول الفقہ ابوزہرہ:161۔ ارشاد الفحول:113)

حجیت اجماع احادیث تو‏ں

آپ (صلى الله عليہ وسلم) دا ارشاد اے : "عَنْ ابْنِ عُمَرَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لَايَجْمَعُ أُمَّتِي أَوْقَالَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى ضَلَالَةٍ"۔

(ترمذی، بَاب مَا جَاءَ فِي لُزُومِ الْجَمَاعَةِ، كِتَاب الْفِتَنِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، حدیث نمبر:2093)

ترجمہ:حضرت ابن عمرؓ تو‏ں روایت اے کہ رسول اللہﷺ نے فرمایا کہ:اللہ تعالٰیٰ میری امت نو‏‏ں یا (راوی نے کہیا) کہ محمد صلى الله عليه وسلم د‏‏ی اُمت نو‏‏ں ضلالت وگمراہی اُتے مجتمع نئيں کریگا۔

ہور آپ (صلى الله عليه وسلم) دا فرمان اے : "فَمَا رَأَى الْمُسْلِمُونَ حَسَنًا فَهُوَعِنْدَ اللَّهِ حَسَنٌ وَمَارَأَوْا سَيِّئًا فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ سَيِّئٌ"۔ (مسندِاحمد، حدیث نمبر3600)

ترجمہ:جس چیز نو‏‏ں مسلما‏ن چنگا سمجھاں اوہ اللہ دے نزدیک وی اچھی اے تے جس چیز نو‏‏ں مسلما‏ن بُرا سمجھاں اوہ اللہ تعالٰیٰ دے نزدیک وی بری ا‏‏ے۔

اک ہور موقع تو‏ں آپ (صلى الله عليه وسلم) نے فرمایا: "مَنْ فَارَقَ الْجَمَاعَةَ شِبْراً فَقَدْ خَلَعَ رِبْقَةَ الْإِسْلَامِ مِنْ عُنُقِهِ"(مشکوٰۃ:31)

ترجمہ:جوشخص جماعت تو‏ں بالشت برابر جدا ہويا تواس نے اسلام د‏‏ی رسی اپنی گردن تو‏ں وکھ کردتی۔

اک جگہ ارشاد اے : "مَنْ فَارَقَ الْجَمَاعَةِ مَاتَ مَيْتَةً جَاهِلِيَّةً"۔ (مصنف عبد الرزاق، كتاب الصلاة، باب الأمراء يؤخرون الصلاة، حدیث نمبر:3779)

ترجمہ:جو جماعت تو‏ں وکھ ہو جائے تواس د‏ی موت جاہلیت دے طرز اُتے ہوئے گی۔

یہ تمام احادیث قدرے مشترک اس گل اُتے دلالت کردیاں نيں کہ ایہ امت اجتماعی طور اُتے خطا تو‏ں محفوظ اے، یعنی پوری امت خطا تے ضلالت اُتے اتفاق کرے ایسا نئيں ہو سکدا اے تے جدو‏ں ایسا ہو تاں اجماع امت دے مننے تے اس دے حجتِ شرعی ہونے وچ کوئی کلام نئيں ا‏‏ے۔