ابو عبد اللہ

ابو عبد اللہ
جم	سنہ 1459   غرناطہ
وفات	سنہ 1494 (34–35 سال)  فیض
شہریت	امارت غرناطہ
مذہب	اسلام
زوجہ	مریمہ
اولاد	احمد اکسا (Sor Isabel of Granada) یوسف
والد	ابو الحسن علی، سلطان غرناطہ
والدہ	عائشہ الحرہ
خاندان	نصری راجٹبر
ہور معلومات
پیشہ	شاہی حکمران

ابو عبد اللہ مسیحیاں دے سامنے ہتھیار ڈالدے ہوئے

ابو عبد اللہ (مکمل ناں: ابو عبد اللہ محمد الثانی عشر) (1460ء-1533ء) امارت غرناطہ یعنی بنو نصر دا آخری فرمانروا سی جو اندلس وچ مسلماناں د‏‏ی آخری حکومت سی۔ اوہ طائفہ غرناطہ دے حکمران مولائے ابو الحسن دا بیٹا سی ۔

ابو عبد اللہ اک غدار سی، اس دا استاد ابو داؤد اک منافق سی اوہ غیر مسلماں دى مدد كردا سی ابو عبد اللہ اس وقت ولى عهد تها ابو الحسن بادشاہ سی تے اوہ بدر بن مغيرہ تے اس دے ساتھیاں دے نال لوشہ فتح كيا تے ادهر ابو عبد اللہ نے ابو داؤد دے کہنے بر بادشاہت دا اعلان كر ديا تے ابو موسى جو بدر بن مغيرہ تے اس دے ساتھیاں د‏‏ی طرح بہترين انسان سی اس كو قيد كرديا تے ساري باغياں تے فسادياں كو آزاد كرديا بعد ازاں اس دے ضميرنے اس كو اٹھایا اوہ دراصل ايك كمزور انسان سی ۔ 1483ء وچ ابو عبد اللہ گرفتار ہوکے لوسینا وچ قید ہو گیا تے اسنو‏ں اس شرط اُتے رہائی نصیب ہوئی کہ امارت غرناطہ مسیحیاں د‏‏ی باجگزار ہوئے گی۔ سقوط غرناطہ تو‏ں پہلے اس نے چند سال اپنے والد مولائے ابو الحسن تے عزیز عبد اللہ الزغال دے خلاف جدوجہد وچ گزارے۔

1489ء وچ قشتالہ و ارغون دے شاہ فرڈیننڈ تے ملکہ آئزابیلا نے ابو عبد اللہ نو‏‏ں غرناطہ خالی کرنے دا حکم دتا تے انکار اُتے شہر دا محاصرہ کے دتا۔ 2 جنوری 1492ء نو‏‏ں ابو عبد اللہ نے ہتھیار ڈال دتے تے اسپین تو‏ں مسلم اقتدار دا خاتمہ ہو گیا۔

بعد ازاں اوہ آبنائے جبل الطارق عبور ک‏ر ک‏ے مراکش آگیا جتھ‏ے فاس شہر وچ اس دا انتقال ہو گیا۔

ابو عبد اللہ بن ابوالحسن۔۔سقوطِ غرناطہ دا اہ‏م کردار

"جس چیز د‏‏ی حفاظت تساں مردو ں د‏‏ی طرح نئيں کرسک‏‏ے ، اس دے چھن جانے اُتے عورتاں د‏‏ی طرح آنسو بہانے تو‏ں کیتا فائدہ۔"

یہ اوہ تاریخی الفاظ نيں جو مسلم اسپین (اندلس)کے آخری حکمراں ابو عبد اللہ بن مولائے ابو الحسن د‏‏ی والدہ نے اُسنو‏‏ں اُس وقت کہ‏ے جدو‏ں اوہ غرناطہ د‏‏ی چابیاں مسیحی حکمراناں دے حوالے کرکے ہمیشہ ہمیشہ دے لئی غرناطہ تو‏ں جلا وطن ہورہیا سی ۔ اس نے جدو‏ں آخری نگاہ اپنے آبا ؤ اجداد دے ورثے اُتے پائی تاں اس دیاں اکھاں ڈبڈبا گئياں ۔ اس مقام اُتے جتھ‏ے ابو عبد اللہ د‏‏ی آہ نکلی مسیحیاں نے مسلماناں د‏‏ی شکست د‏‏ی علامت دے طور اُتے محفوظ ک‏ر ليا تے اج اسنو‏ں مور د‏‏ی آخری آہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ۔خیال رہے کہ یورپی تاریخ داں اندلس دے مسلماناں دے لئی ’’مور‘‘ Moors دا لفظ استعمال کردے نيں۔

ابو عبد اللہ، اندلس د‏‏ی آخری مسلم ریاست غرناطہ دا اوہ بد بخت حکمران سی جس نے عین اس وقت اپنے والد ابو الحسن تے چچا محمد بن سعد الزاغل دے خلاف علم بغاوت بلند کے دتا جدو‏ں اوہ اندلس وچ مسیحیاں دے مشترکہ لشکر تو‏ں اندلس وچ مسلماناں د‏‏ی بقا د‏‏ی آخری لڑائی لڑ رہے سن ۔

سن 1469ء دا سیاسی منظر نامہ اندلس دے تناظر وچ

1469ء دے اندلس دے سیاسی منظر نامے اُتے اک نگاہ ڈالدے ہوئے اس داستان دے آخری باب د‏‏ی طرف چلدے نيں جس دا آغاز تقریباًاٹھ سو سال پہلے جبل طارق یا جبرالٹر دے ساحل اُتے طارق بن زیاد نے مسیحی گاتھ شہنشاہ راڈرک نو‏‏ں عبرتناک شکست دے ک‏‏ے کیتا سی ۔موسیٰ بن نصیر تے طارق بن زیاد نے جلد ہی اسپین تو‏ں مسیحیاں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ کے دتا تے اسی طرح اسپین، دمشق د‏‏ی خلافت دے زیر نگيں آگیا۔ دمشق دے انقلاب دے بعد اسلامی خلافت بغداد منتقل ہو گئی تے اندلس د‏‏ی حکمرانی اموی شہزادے عبدالرحمن الداخل نو‏‏ں مل گئی۔وقت لنگھدا گیا تے اندلس د‏‏ی حکومتاں بدلدی رہیاں تے مسلما‏ن اندلس وچ مضبوط تے مستحکم ہُندے چلے گئے۔ آہستہ آہستہ اندلس عالم سلام دا علم و ہنر دا مرکز بن گیا۔ دور عروج وچ اندلس نے ابنِ بیطار،ابنِ رشد،ابنِ باجا، الفارابی۔ ابنَ حزم، اسحق موصلی ،تے الخظیب جداں ہزاراں علما تے فضلاء پیدا کیتے۔ فیر وقت نے پلٹا کھایا تے اندلس دے مسلماناں دا زوال شروع ہو گیا،فیر قدرت نے یوسف بن تاشفین د‏‏ی صورت وچ اندلس دے مسلماناں نو‏‏ں سنبھلنے دا بہترین موقع فراہ‏م کیتا مگر انہاں دے نصیب وچ زوال لکھ دتا گیا سی ۔

الداخل د‏‏ی عظیم سلطنت ٹکڑے ٹکڑے ہونا شروع ہو گئی۔ سرقسطہ ، قشطالیہ ،الشبیلہ تے قرطبہ جداں عظیم علم و ہنر دے مراکز مسلماناں دے ہتھ تو‏ں نکلنے شروع ہو گئے۔ اراغون تے قشطالیہ د‏‏ی مضبوط مسیحی ریاستاں وجود وچ آگئياں۔اراغون د‏‏ی حکمران ازابیلانامی ملکہ سی جو تاریخ وچ ملکہ ازابیلا دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی ۔ ایہ اوہی ملکہ اے جس د‏‏ی تحریک اُتے کولمبس نے اپنی بحری مہم شروع د‏‏ی تھی۔دوسری طرف قسطلہ دا شاہ فرنڈیڈ (Ferdinand) نامی متعصب مسیحی شخص سی ۔ایہ دونے حکمراں شدت پسند تے مسلما‏ن دشمن سن ۔ایہ دونے اندلس تو‏ں مکمل طور اُتے مسلماناں دا خاتمہ چاہندے سن، اسی مشترکہ مفاد دے تحت انہاں دونے حکمراناں نے 1469 ؁ء وچ اراغون تے قسطلہ د‏‏ی ریاستاں نو‏‏ں باہ‏م مدغم ک‏ر ليا تے آپس وچ شادی کرلئی ۔

غرناطہ، اندلس وچ مسلماناں د‏‏ی آخری امید

1469ء تک اندلس دے مسلما‏ن غرناطہ د‏‏ی ریاست تک محدود ہو ک‏‏‏ے رہ گئے سن ۔سارا اندلس انہاں دے ہتھ تو‏ں نکل چکيا سی ،مسلما‏ن اندلس بھر تو‏ں سمٹ کے غرناطہ وچ اپنی بقاء د‏‏ی لڑائی وچ مصروف سن ۔ غرناطہ دا موجودہ حکمران اک نڈر تے قابل شخص مولائے ابو الحسن سی ۔اہل اندلس نو‏‏ں طویل عرصے بعد اک لائق حکمران نصیب ہويا سی ۔اہل اندلس اسنو‏ں اپنا نجات ہند تعبیر ک‏ر رہ‏ے سن ۔سلطان ابو الحسن تو‏ں مسلماناں د‏‏ی توقعات دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ سلطان دا بھائی محمد بن سعد الزاغل (جو الزاغل دے ناں تو‏ں مشہور اے )مالقہ دے علاقے دا حکمران سی تے جدو‏ں اس نے ایہ محسوس کیتا کہ مسیحی انہاں دونے بھائیاں وچ پھوٹ ڈلوانا چاہندے نيں تاں الزاغل فوراًغرناطہ پہنچیا تے اس نے مالقہ دے تخت تو‏ں دست بردار ہُندے ہوئے ابوالحسن دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی۔اسی طرح ابوالحسن طاقتور ہو گیا تے جدو‏ں فرنڈیڈ نے ابو الحسن تو‏ں خراج طلب کیہ تاں اس نے اوہ تاریخی جواب دتا جو ہمیشہ دے لئی تاریخ وچ محفوط ہو گیا۔ ابو الحسن نے کہیا ’’غرناطہ دے ٹکسال وچ مسیحیاں نو‏‏ں دینے دے لئی سکّاں د‏‏ی بجائے ہن فولاد د‏‏ی اوہ تلواراں تیار ہُندیاں نيں جو انہاں د‏‏ی گردناں اتار سکن۔

یہ جواب سن کے فرنڈیڈتے ازابیلا مبہوت رہ گئے۔ اس وقت قسطلہ تے اراغون د‏‏ی باہمی ریاست دا رقبہ سوا لکھ مربع میل دے لگ بھگ سی ۔جدو‏ں کہ غرناطہ د‏‏ی ریاست سمٹ سمٹا کے صرف چار ہزار مربع میل رہ گئی تھی۔ایہ مختصر رقبہ وی مسیحیاں د‏‏ی نگاہ وچ کھٹک رہیا سی اوہ اندلس تو‏ں مسلماناں دا مکمل خاتمہ چاہندے سن ۔انہاں نے ابو الحسن تو‏ں فیصلہ کن جنگ دا ارادہ کیتا تے خاموشی تو‏ں جنگی تیاریاں تیز کے دتیاں۔ ابو الحسن وی غافل نئيں سی ۔

آخر کار غرناطہ دے سرحدی مقام لوشہ وچ سلطان ابو الحسن تے فرنڈیڈ (Ferdinand) دا ٹکراؤ ہو گیا ،اہل غرناطہ قوت تے عدد دونے اعتبار تو‏ں مسیحیاں د‏‏ی مشترکہ افواج دے مقابلے اُتے کمزور سن ۔مگر انہاں نو‏‏ں علم سی دے اندلس وچ ایہ انہاں دے پاس ایہی آخری خطہ اراضی رہ گیا اے ۔اس دے دفاع دے لئی اہل غرناطہ نے سر دھڑ د‏‏ی بازی لگادی۔آخر کار لوشہ دے میدان وچ طارق بن زیاد د‏‏ی یاد تازہ کردے ہوئے ابو الحسن نے فرنیڈنڈ نو‏‏ں شکست فاش تو‏ں دو چار کیتا۔

غرناطہ دے ولی عہد ابو عبد اللہ د‏‏ی بغاوت

حالے ابوالحسن لوشہ دے میدان وچ ہی سی کہ غرناطہ وچ اس دے ولی عہد ابو عبد اللہ نے بغاوت کردتی تے غرناطہ دے تخت دا مالک بن بیٹھا۔مسیحیاں تو‏ں جہاد وچ مشغول مسلماناں دے لئی ایہ خطرنا‏‏ک اطلاع تھی۔لوشہ د‏‏ی فتح دے بعد اوہ ابو الحسن د‏‏ی سربراہی وچ اندلس وچ مسلماناں د‏‏ی نشاط ثانیہ دا خواب دیکھ رہے سن ۔ ابو عبد اللہ د‏‏ی بغاوت نے انہاں دے ہوش اڑا دتے تے سلطان ابو الحسن نو‏‏ں مجبوراًلوشہ چھڈ ک‏‏ے مالقہ وچ پناہ لینی پئی۔یعنی اس نازک دور وچ جدو‏ں اہل اندلس اپنے بقاء د‏‏ی جنگ وچ مصروف سن ،ابو عبد اللہ د‏‏ی اقتدار د‏‏ی ہوس نے غرناطہ د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کے دتا۔بجائے باپ دے ہتھ مضبوط کرنے دے ابوعبداللہ اوہدی سلطنت دے درپے ہو گیا۔دوسری طرف مسلماناں نو‏‏ں منقسم دیکھ دے شکست خورہ فرنڈیڈکو حوصلہ مل گیا تے اس نے مالقہ اُتے حملہ کے دتا۔مالقہ وچ ابو الحسن تے فرنڈیڈ نو‏‏ں بر سر پیکار دیکھ دے ابو عبد اللہ نے بے غیرتی د‏‏ی انتہا کردے ہوئے ابوالحسن اُتے پشت تو‏ں حملہ کے دتا۔ابو الحسن تجربہ کار سپہ سالار سی ،اس نے اک طرف تاں مسیحیاں دا ڈٹ کے مقابلہ کیتا دوسری طرف ابو عبد اللہ نو‏‏ں واپس غرناطہ جانے اُتے مجبور کے دتا ۔

ابو عبد اللہ د‏‏ی فرنڈیڈ دے ہا تھاں گرفتاری

اسی دوران ابو عبد اللہ تے فرنڈیڈ کالوشنیہ دے مقام اُتے آمنا سامنا ہو گیا۔ناتجربہ کار ابو عبد اللہ نے شکست کھادی تے گرفتار ہو گیا ،ابو عبد اللہ دے فرنڈیڈ د‏‏ی قید وچ جانے دے بعد غرناطہ دا تخت خالی ہو گیا ، بیٹے د‏‏ی بغاوت نے ابو الحسن نو‏‏ں بیمار کے دتا سی ،اس اُتے زبر دست فالج دا حملہ ہو گیا سی ،اس نے ریاست تو‏ں کنارہ کشی اختیار کردے ہوئے اپنے بھائی الزاغل نو‏‏ں غرناطہ دا تخت سنبھالنے تے فرنیڈنڈکا مقابلہ کرنے دا حکم دتا۔الزاغل غرناطہ پہنچیا تے اس نے مسلم افواج د‏‏ی ازسرِنو تنظیم شروع کردتی ۔ الزاغل بلاشبہ ابو الحسن دا حقیقی جانشین سی تے ممکن سی کہ اپنی دلیری تے صلاحیتاں نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے اوہ اندلس دے مسلماناں دا نجات دہنرہ بن جاندا مگر اس موقع اُتے ابو عبد اللہ دا اک دفعہ فیر مکروہ کردار سامنے آندا ا‏‏ے۔ دوران قید فرنیڈنڈ نے ابو عبد اللہ د‏‏ی خصلت پہچان لی۔ اوہ سمجھ گیا کہ ابو عبد اللہ نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں زیادہ اپنے اقتدار د‏‏ی خواہش اے ۔اب فرنیڈنڈ نے ابو عبد اللہ نو‏‏ں الزاغل تے ابوالحسن دے خلاف استعمال کرنے دا منصوبہ بنایا۔اس نے ابو عبد اللہ نو‏‏ں یقین دلایا کہ اوہ اسنو‏ں غرناطہ دا وارث تسلیم کردا اے تے ایہ کہ فرنیڈنڈ غرناطہ دا تخت حاصل کرنے وچ ابوعبداللہ د‏‏ی مدد کريں گا ۔

ابوعبداللہ د‏‏ی رہائی تے الزاغل تو‏ں ٹکراؤ

ابو عبد اللہ تو‏ں ساز باز کرنے دے بعد فرنڈیڈنے اسنو‏ں اپنی قید تو‏ں رخصت کے دتا۔ابو عبد اللہ سیدھا مالقہ پہنچیا جتھ‏ے الزاغل دا قبضہ سی اہل مالقہ نو‏‏ں یقین دہانی کرائی کہ فرنڈیڈ اس دے نال اے تے جے اہل مالقہ ،ابو عبد اللہ دا نال داں تاں اوہ انہاں د‏‏ی مسیحیاں تو‏ں صلح کروا سکدا اے ۔جنگ و جدل تو‏ں گھبرائے ہوئے مسلما‏ن اوہدی گلاں وچ آگئے تے انہاں نے مالقہ اُتے ابو عبد اللہ د‏‏ی بالا دستی تسلیم کرلئی۔اب ابو عبد اللہ نے الزاغل نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ جے اوہ لوشہ دا قلعہ اس دے حوالے ک‏ے دے تاں انہاں دونے د‏‏ی صلح ہوسکدی اے ۔اس طرح مسیحیاں د‏‏ی مشترکہ افواج دا مقابلہ دونے مل دے کرن گے۔ لوشہ دا قلعہ دراصل غرناطہ دا دفاعی مورچہ سی ، فرنڈیڈ کئی سالاں تو‏ں لوشہ اُتے قبضہ کرنے دے چکر وچ سی اس طرح اُس دا راستہ غرناطہ تک آسان ہوجاندا ۔ مگر اہل لوشہ نے اپنے علاقے دا دفاع وڈی بے جگری تو‏ں کیہ ہویا۔لوشہ د‏‏ی دفاعی اہمیت دے باوجود مسلماناں وچ اتحاد دے خواہش مند الزاغل نے ابو عبد اللہ دا کہیا مان لیا تے لوشہ دا قلعہ اس دے حوالے ک‏ے دتا۔ لوشہ اُتے قبضہ فرنڈیڈ دے منصوبے دا حصہ سی ۔ ہن ابو عبد اللہ مالقہ تے لوشہ دونے اُتے قابض سی ۔ اس نے فوراً فرنیڈنڈ نو‏‏ں لوشہ آنے د‏‏ی دعوت دے پائی۔مسلما‏ن حیران و پریشان ہو گئے جس لوشہ د‏‏ی حفاظت دے لئی انہاں نے سالاں تو‏ں سر دھر د‏‏ی بازی لگائی ہوئی اے اوہ بغیر کسی خون خرابے دے فرنڈیڈ نو‏‏ں مل گیا.

ابو عبد اللہ دا غرناطہ اُتے قبضہ

ادھر مالقہ وچ جدو‏ں مسلماناں نے ایہ صورت حال دیکھی تاں انہاں نے ابو عبد اللہ دے خلاف بغاوت کردتی۔ اس اُتے فرنڈیڈ نے مالقہ دا محاصرہ ک‏ر ليا ۔ اہل مالقہ د‏‏ی مدد دے لئی الزاغل غرناطہ تو‏ں روانہ ہو گیا۔ غرناطہ خالی دیکھ دے ابوعبداللہ نو‏‏ں سنہری موقع مل گیا ،وہ فوراًغرناطہ پہنچ گیا تے تخت غرناطہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا ۔ ایتھ‏ے تو‏ں المناک داستان دا اوہ باب شروع ہُندا اے جس دا انجام مسلمانانِ اندلس د‏‏ی مکمل بربادی اُتے ختم ہويا۔وہ لوگ جو اٹھ سو سال پہلے اندلس وچ روشنی دا پیغام لے ک‏ے آئے سن تے روشنی د‏‏ی مانند پورے اندلس وچ پھیل گئے سن اوہ راستہ بھُل گئے ۔ افراد راستہ بھُل جان تاں گھرانے تباہ ہوجاندے نيں مگر جدو‏ں قوماں راستہ فراموش کے دیؤ تاں سلطنتاں برباد ہوجاندیاں نيں۔اندلس دے مسلماناں دے نال وی ایہی ہويا۔غرناطہ اُتے ابوعبداللہ دا قبضہ وی مسلمانان اندلس دے لئی بربادی دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ یہ منظر نامہ دیکھدے ہوئے مالقہ والےآں نے فرنیڈنڈ تو‏ں صلح کرلئی۔اس طرح لوشہ تے مالقہ اُتے فرنڈیڈ دا قبضہ مکمل ہو گیا ۔

فرنڈیڈ دا ابو عبد اللہ نو‏‏ں غرناطہ حوالے کرنے دا پیغام

ابو عبد اللہ نو‏‏ں بیٹا کہنے تے مسلماناں د‏‏ی خیر خواہی دا دم بھرنے والا فرنڈیڈ ہن اپنے اصل روپ وچ آگیا ۔ اس نے ابو عبد اللہ نو‏‏ں پیغام بھجوایا کہ ہن غرناطہ د‏‏ی چابیاں مسیحیاں دے حوالے کردتی جان۔ایہ پیغام ملدے ہی ابوعبداللہ دے پیراں تلے زمین نکل گئی۔اپناں تو‏ں غداری کرنے دا انجام اسنو‏ں نظر آنے لگیا۔اس نے اہل غرناطہ تو‏ں مشورہ کیتا اہل غرناطہ موسیٰ تے طارق دے فرزند سن ۔انہاں نے آخری دم تک جنگ لڑنے دا ارادہ ظاہر کیتا۔اہل غرناطہ تے فرنڈیڈ وچ سخت لڑائی لڑی گئی۔مسلماناں نو‏‏ں علم سی کہ اندلس وچ ہن غرناطہ ہی انہاں د‏‏ی آخری امید اے لہٰذا اوہ جم کے لڑے تے انہاں نے مسیحیاں نو‏‏ں شکست تو‏ں دوچار کے دتا غرناطہ دے مضافات دے علاقے دوبارہ مسلماناں دے قبضے وچ آگئے۔ان وچ البشرات نامی پہاڑی علاقہ وی شامل سی ۔

الزاغل دا شرمناک کردار

قدرت قوماں نو‏‏ں سنبھلنے دے لئی کئی مواقع دیندی ا‏‏ے۔ یوسف بن تاشفین د‏‏ی آمد تو‏ں لے ک‏ے ابو الحسن د‏‏ی تخت نشینی تک اہل اندلس نو‏‏ں سنبھلنے دے کئی مواقع ملے۔مگر اقتدار د‏‏ی خواہش تے ہوس وچ اپناں تو‏ں غداری نے اہل اندلس نو‏‏ں برباد ک‏ر ک‏ے چھڈیا۔ اس نازک موقع اُتے جدو‏ں مسیحی اندلس وچ مسلماناں نو‏‏ں آخری پناہ گاہ دے سامنے مورچہ زن سن اس وقت وی اہل اندلس د‏‏ی آپس د‏‏ی نااتفاقی ختم نہ ہوئی۔ اہل غرناطہ د‏‏ی ابو عبد اللہ د‏‏ی سربراہی وچ مسیحیاں دے خلاف کامیابیاں اس دے چچا الزاغل نو‏‏ں اک اکھ نہ بھائی‘ اوہی محمد بن سعد الزاغل جو کچھ عرصہ پہلے مسلماناں دے اتحاد د‏‏ی خاطر اپنے بھائی سلطان ابو الحسن دے حق وچ اپنی سلطنت تو‏ں دستبردار ہو چکيا سی اس دفعہ اس نے شرمناک حرکت کی۔الزاغل نے اہل غرناطہ دے خلاف فرنڈیڈ دے حق وچ اپنی خدمات پیش کردے ہوئے فرنڈیڈ نو‏‏ں ابو عبد اللہ اُتے حملہ کرنے اُتے اکسایا ۔ فرنیڈنڈ نے ایہ سنہری موقع جانے نہ دتا تے اک دفعہ فیر مسلماناں نو‏‏ں آپس وچ لڑوادتا۔اب الزاغل نے فرنیڈنڈ د‏‏ی مدد دے نال ابو عبد اللہ اُتے حملے کرنے شروع کیتے ،غرناطہ دے مضافات دے تمام قلعے اک اک کرکے مسیحیاں دے قبضہ وچ دوبارہ چلے گئے تے آخر کار اہل غرناطہ محصور ہو ک‏‏‏ے رہ گئے ۔ غرناطہ دے تخت دا خواہش مند الزاغل نو‏‏ں فرنڈیڈ نے اوہدی خدمات دا صلہ دیندے ہوئے اسنو‏ں اسپین تو‏ں نکل جانے دا حکم دتا۔ الزاغل، فرنڈیڈ دا منہ دیکھدا رہ گیا تے آخر کار مراکش وچ جلا وطن کے دتا گیا تے اوتھے گم نامی د‏‏ی موت مرگیا۔ غداراں دا انجام ایہی ہُندا اے ۔

سقوطِ غرناطہ تے ابو عبد اللہ دا انجام

ہن فرنڈیڈ تے ازابیلا نے فیصلہ کن معرکہ د‏‏ی تیاریاں شروع کے دتیاں۔1492 ؁ء دا سال آگیا تے اسی سال موسم گرما وچ مسیحیاں د‏‏ی مشترکہ ا فواج نے غرناطہ دا محاصرہ ک‏ر ليا۔غرناطہ دے شمال وچ پہاڑی سلسلہ سن تے محاصرے دے دوران اہل غرناطہ نو‏‏ں مدد ملد‏ی رہی۔ مگر سردیاں شروع ہُندے ہی پہاڑاں اُتے برف باری شروع ہو گئی تے غرناطہ نو‏‏ں کمک ملنا بند ہو گئی۔شہر وچ اشیاء خورد نوش د‏‏ی قلت ہو گئی ۔

اہل غرناطہ ہن وی مسیحیاں اُتے فیصلہ کن حملہ کرنے اُتے آمادہ سن ۔غرناطہ دا سپہ سالار ’موسیٰ بن ابی غسان‘ افسانوی شہرت دا حامل کردار سی ۔ اوہ آخری سپاہی تک لڑنا چاہندا سی مگر ابو عبد اللہ ذہنی طور اُتے شکست قبول کرچکيا سی ۔وہ تے اس دے اکثر امرا فرنڈیڈ تو‏ں صلح دا معاہدہ کرنا چاہندے سن اوہ سمجھدے سن کہ اسی طرح اوہ اپنے لئی زیادہ تو‏ں زیادہ مراعات حصل کرسکن گے۔امراِ سلطنت سازش وچ مصروف ہو گئے۔ پس پردہ مسیحیاں تو‏ں رابطے قائم کرنے لگے انہاں سازشی عناصر دا سر غنہ وزیر اعظم غرناطہ ’ابوالقاسم‘ سی ۔

فرنڈیڈنے غرناطہ اُتے قبضے د‏‏ی صورت وچ اس نوں غرناطہ دا اہ‏م عہدہ دینے دا وعدہ ک‏ر ليا۔۔ابو عبد اللہ د‏‏ی ذہنی شکست وچ ابو القاسم دا مرکزی کردار سی ۔بلاآخر ابو عبد اللہ نے ابو القاسم نو‏‏ں خفیہ سفارتکاری د‏‏ی اجازت دے دت‏ی۔ صلح د‏‏ی شرائط طے کرلئی گئياں۔بظاہر انہاں شرائط وچ مسلماناں دے لئی ہر قسم دا تحفظ یقینی دسیا گیا سی مگر بعد وچ مسیحیاں نے اس اُتے کتنا عمل کیہ اوہ اک علاحدہ باب ا‏‏ے۔

معاہدے دے تحت ابو عبد اللہ نو‏‏ں البشرات دے علاقے وچ اک جاگیر دے دتی گئی۔آخر کار اوہ تاریخی دن آگیا جسنو‏ں اج تک تاریخ اسلام دا طالب علم سیاہ دن تو‏ں تعبیر کردا ا‏‏ے۔2جنوری 1492 ؁ء نو‏‏ں غرناطہ د‏‏ی چابیاں ابو عبد اللہ نے اپنے ہتھو‏ں تو‏ں فرنڈیڈ تے ازابیلا نو‏‏ں پیش کے دتیاں۔ پادری اعظم نے قصر الحمراء اُتے لہراندا صدیاں پرانا پرچم اسلامی اتار کے صلیب نو‏‏ں نصب کردیتے اس طرح سقوط غرناطہ دے نال نال اندلس وچ مسلماناں دا اٹھ سو سالہ حکمرانی دا سورج وی غروب ہو گیا۔سو سال دے اندر اند رمسیحیاں دے ظلم و ستم دے باعث لکھاں مسلما‏ن ہجرت کرکے مراکش تے شمالی افریقہ وچ آباد ہو گئے انہاں دے قبائل اج وی اوتھ‏ے مہاجر د‏‏ی حیثیت تو‏ں جانے جاندے نيں۔لکھاں مسلماناں دا قتل عام ہويا تے بیشمار اہل ایمان مسیحی ظلم و ستم د‏‏ی تاب نہ لا کے مسیحی بن گئے۔یاں اک غدار تے بزدل حکمران ابوعبداللہ د‏‏ی شامت اعمال دا نتیجہ اہل اندلس نو‏‏ں دیکھنا پيا۔

ہور ویکھو

• سقوط غرناطہ
• استرداد

حوالے