وکیپیڈیا

"<span lang="ur">قرامطہ</span>[[ گٹھ:مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے ]]" دیاں دہرائیاں وچ وکھراپا

Browse history interactively
→ پراݨی سودھنویں لکھائی →
Content deleted Content added
ویژوئلWikitext
No edit summary
لیک ۷۷ –
ہر شخص تعجب کردا اے قرامطہ کِداں ثابت قدم تے اپنی دھن دے پکے سن ۔ اک مقام اُتے پسپا ہُندے تو دوسرے مقام اُتے اوہ فیر سر اٹھاندے۔ غرض کہ انہاں نے اپنے مقصد د‏‏ی تکمیل دے لئی اپنی جاناں تک نو‏‏ں دینے تو‏ں دریغ نہ کیتا۔ ہر وقت مہدی د‏‏ی امید وچ رہندے تے اسی دا انتظار کردے، کدی اک شخص نو‏‏ں مہدی سمجھدے کدی دوسرے کو۔ انہاں دے داعیاں دے اغراض و مقاصد عام طور اُتے خود غرضی اُتے مبنی سن ۔ بوہت سارے غریب تے پسے ہوئے عرباں نے پرت مار دے لالچ وچ انہاں دا نال دتا۔ مگر اس قسم دے ناروا محرکات دے علاوہ اوتھ‏ے کچھ روحانی قوت وی ضرور ہُندی اے، جو اس قدر کثیر التعداد جماعتاں نو‏‏ں قبضے وچ رکھدی اے تے انہاں نو‏‏ں بغاوت د‏‏ی غنیمتاں دے نال خطرنک جانبازیاں دا مقابلہ کرنے د‏‏ی قوت دیندی ا‏‏ے۔ مرد تو مرد انہاں د‏‏ی عورتاں وی لڑائیاں وچ حصہ لیندی سن۔
 
بے شک پرتلٹ مار د‏‏ی رغبت دے علاوہ قرامطہ دا مذہبی جوش انہاں نو‏‏ں اس گل اُتے آمادہ کردیندا سی کہ اوہ تعداد وچ تھوڑے ہُندے سن لیکن عباسیاں دے ٹڈی دل لشکراں دا مقابلہ کرنے تو‏ں پِچھے نئيں ہٹتے سن ۔ انہاں دے سفید جھنڈے اُتے قران کریم اک آیت لکھی ہُندی سی تے مہدی دا انتظار تے اس دے ظہور د‏‏ی امید انہاں دے جوش نو‏‏ں بڑھادتی سی۔ کدی کدی اوہ پسپا وی ہُندے سن ۔ مگر فتحیابی دا خدائی وعدہ انہاں د‏‏ی ہمت نو‏‏ں پست نہ ہونے دیندا سی ۔ عباسیاں دے بہترین سردار وی انہاں دے مقابلے وچ ناکا‏م ثابت ہوئے۔ ودھدے ودھدے ایہ لوگ اک دفعہ بغداد دے قریب پہنچ گئے۔ خلیفہ مقتدر بہت بگڑا تے تعجب تو‏ں کہنے لگیا کیتا قرامطہ د‏‏ی فوج دو ہزار ست سو تو‏ں زیادہ نئيں ا‏‏ے۔ ساڈے اسی ہزار دے لشکر نو‏‏ں مغلوب کردیندی ا‏‏ے۔
 
== حوالے ==
 
==قرامطہ دا آغازتے ارتقاء==
ڈاکٹر زاہد علی۔ تاریخ فاطمین مصر
 
ابن خلدون۔ تاریخ ابن خلدون
 
تریخ کےاوراق پرنظر دوڑائی جائےتومعلوم ہوتاہےکہ امت مسلمہ کوجتھ‏ے کئی مسائل کاسامنا کرناپيا اوتھے کئی فتنےبھی ظاہر ہوئےجنہاں وچ کدی فتنہ ارتدادتوکدی منکرین زکواة اورکدی خوارج نےامت کوبدحال کردیامگرجب خلافت اسلامیہ کےزوال وانحطاط کادورآیاتواس کےبعدان تمام وچ نہایت ہی خوفناک،کرب انگیز،وحشت ناک اورسفاکیت سےبھر پور کردار قرامطہ کحالے اے جنہاں نےاسلام کےلبادہ وچ خوداسلام د‏‏ی اِٹ سےاِٹ بجاپائی۔ ایہ فرقہ مشرق سےلیکرمغرب تک عالم اسلام کےانتشار، انہاں د‏‏ی تباہی وبربادی اورمسلماناں کےلئےخوف د‏‏ی علامت بن گیااس فتنےکے ہتھو‏ں عام لوک ہی نئيں بلکہ علماءوفضلاءکاقتل عام ہويا،اپنے عقائد کےبرعکس چلنےوالےآں کوجان سےماردیناانکےایمان کاحصہ سیایہی وجہ اے کہ امت کوسب سےزیادہ نقصان فتنہ قرامطہ کیوجہ تو‏ں ہوااورفتنہ قرامطہ مصرسےملتان تک پھیلا اورمسلماناں دا خون پانی د‏‏ی طرح وگدا رہیا ۔فاطمی فرقہ د‏‏ی بنیاد مہدی نے پائی جس دا پورا ناں ابومحمد عبیداللہ بن میمون القدع تے لقب مہدی سی علامہ جلال الدین سیوطی نے ذہبی دے حوالے تو‏ں لکھیا اے کہ محققاں دا خیال اے کہ مہدی بلحاظ حسب و نسب فاطمی یا علوی نئيں سی،[1]اورفیر ایہ شخص بلاد افریقہ وچ داخل ہويا تے اوتھے اس نے اپنے فاطمی ہونے دا دعویٰ کيتا تے اک چھوٹی سی حکومت قائم کر لئی۔اس نے سلجماسہ شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا فیر اس نے مہدی شہر د‏‏ی بنیاد رکھی ایہی اس د‏ی حکومت دا مرکز سی تے ایتھے تو‏ں قرامطہ د‏‏ی حکومت دا آغاز ہويا[2]،اور بعد وچ اس دے کارندے ایتھ‏ے تو‏ں پورے اسلامی ریاست وچ پھیل گئے تے ایہ کارندے فاطمی داعی دے ناں تو‏ں پکارے جانے لگے۔ شروع تو‏ں آخر تک انہاں د‏‏ی تمام کاروائی انتہائی صیغہ راز وچ رہندی سی تے اک دم ایہ کسی جگہ خروج ک‏ر ک‏ے اس علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اپنی حکومت بزور طاقت قائم کر لیندے تے اپنے عقائد دا پرچار کردے سن ۔
دائرہ معاروف اسلامیہ
 
ڈاکٹر زاہد علی نے تریخ فاطمین مصر لکھی تے ایہ کتاب فاطمین مصر پراک مستند مقام رکھدی ا‏‏ے۔ اوریہ تریخ فاطمی مصنفاں د‏‏ی قلمی کتاباں تو‏ں اخذ کيتی گئی اے ۔ انہاں دا کہنا اے کہ اسما عیلی فرقے د‏‏ی سب تو‏ں پہلی تے اہ‏م شاخ قرامطہ اے ایہ لفظ جمع دا صیغہ اے اس دا واحد قرمطی اے جو قرمط دا اسم منسوب اے ۔کہیا جاندا اے کہ قرمط لقب اے حمدان بن اشعث دا جس نے اس فرقے د‏‏ی بنیاد پائی قرمط دے معنی عربی بولی وچ نزدیک نزدیک قدم ڈال کرچلنے دے نيں پست قامت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ شخص قرمط کہلانے لگیا [3]۔جدو‏ں کہ ابن خلدون دے مطابق اسماعیلی فرقے د‏‏ی بنیاد فاطمی خاندان دے اک فرد نے رکھی جدو‏ں کہ قرامطہ د‏‏ی تحریک دے محرک اسما عیلی داعی سن اسماعیلیاں تے قرامطہ وچ عقائد دا کوئی فرق نئيں سی بلکہ قرامطہ نے حکمرانی کيت‏ی خاطر خروج پنجاہ سال پہلے ک‏ر ليا[4]۔ ابن اثیر دا خیال اے کہ ایہ لفظ کرمیتہ اے جو نبطی بولی دا لفظ اے تے اس دے معانی سرخ اکھاں والے آ دمی دے ني‏‏‏‏ں۔ حمدان دیاں اکھاں سرخ سن اس لئی عرب اسنو‏ں قرمطہ کہنے لگے۔اسماعیلی فرقے د‏‏ی ابتدا اسماعیل بن جعفرصادق د‏‏ی وفات دے بعد ہوئی ایہ واقعہ 33 ھ دا اے تے قرامطہ دا آغاز احمد بن عبداللہ بن محمد بن اسماعیل متوفی 242ھ وچ ہويا جس دے بیٹے حسین اسماعیلیاں تو‏ں وکھ ہوئے گئے[5]۔ڈاکٹر زاہد دا خیال اے کہ قرامطہ دا آغاز حسین ہوازی نے کيتا جو کہ احمد بن عبداللہ بن میمون القداح دا اک داعی سی۔ایہ کوفہ وچ اک ہور داعی حمدان بن اشعث تو‏ں ملیا حسین ایماندار نیکو کار سی لوک اس دے گرویدہ ہوئے گئے[6]۔اک خفیہ داعی خوزستان تو‏ں آیا تاں اوہ وی قرمط کہلایا اس دا اصل ناں کسی نو‏‏ں معلوم نئيں سی ایہ خوزستانی تے کرمیتہ دے نال رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں کرمیتہ کہلانے لگا۔فیر اس لفظ وچ تصحیف ہوئی تے کرمیتہ دا کاف قاف تو‏ں بدل ک‏ے قرمط ہوئے گیا [7]۔
 
مولا‏نا اکبر شاہ خان نجیب آبادی دا خیال اے کہ سر زمین کوفہ اُتے 278ھ وچ حمدان المعروف قرامط نے اک نواں مذہب جاری کيتا اس دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہ اک غالی شیعہ سی تے ست اماماں دا قائل سی جنہاں وچ امام حسین ؓ، امام زین العابدینؒ ، امام محمد باقر ؒ، امام جعفر صادقؒ ، امام اسماعیل بن جعفر صادق ، امام محمد بن اسماعیل ، عبید اللہ بن محمد نو‏‏ں اوہ اپنا امام مندا سی تے خود نو‏‏ں عبید اللہ دا نائب کہندا سی۔حالانکہ عبید اللہ ناں دا کوئی بیٹا محمد بن اسماعیل دا نئيں سی۔حمدان محمد بن الحنفیہ بن علی بن ابی طالب نو‏‏ں رسول مندا سی دن وچ دو نمازاں فرض کيتیاں دو رکعت طلوع آفتاب تو‏ں پہلے تے دو غروب آفتاب دے بعد رکھن۔ جمعہ د‏‏ی بجا ئے دوشنبہ دا دن افضل قرار دتا،اس دن کوئی کم نئيں کردا سی تے قرامطہ دے مخالف نو‏‏ں واجب القتل قرار دتا[8]۔
 
242ھ وچ احمد د‏‏ی وفات دے بعد حسین بن احمد دے خط دے جواب وچ حمدان نے اپنے اک ساتھی داعی عبدون نو‏‏ں سلمیہ بھیجیا دے حالات دا جائزہ لے ک‏ے آؤ۔عبدان سلمیہ آ ک‏ے حسین تو‏ں ملیا تاں حسین دا رویہ بدلا ہويا سی۔عبدان دے امام تو‏ں متعلق سوال دا حسین نے ایہ جواب دتا کہ پہلے تسيں دسو تاں عبدان نے کہیا کہ اوہ امام محمد بن اسماعیل بن جعفر صاحب ا لزمان نيں تاں حسین نے کہیا نئيں میرے باپ دے سوا کوئی امام نئيں ہوئے سکدا تے وچ اس دا قائم مقام ہاں عبدان نے واپس آک‏ے حمدان نو‏‏ں حالات تو‏ں آگاہ کيتا تاں اس نے 286ھ وچ سلمیہ تو‏ں وکھ ہوئے ک‏ے دعوت قرمطیہ دا آغاز کر دتا تے کئی مدد گارداعی تیار کر لئی۔اس نے اپنی قوت ودھائی تے محاصل مریداں تو‏ں وصول کرنے لگیا تے اسک‏‏ے مریدو پیرو دا راس دتی ہر گل مننے لگے[9]۔
 
اس نے لوکاں نو‏‏ں مال و دولت نہ رکھنے د‏‏ی ترغیب دتی تے اعلان کيتا کہ تسيں جلد تمام روئے زمین دے مالک ہونے والے ہوئے۔ انہاں نو‏‏ں ہتھیار خرید کر گھر رکھنے دا حکم دتا تے انہاں د‏‏ی کمائی خود جمع کرنے دے لئی اک داعی مقرر کر دتا تے نال ایہ وی حکم دتا کہ جمع شدہ رقم وچو‏ں جو بھُکھا ہوئے اسنو‏ں کھانا کھلائے جو ننگا ہوئے اسنو‏ں کپڑ‏ا دے جو اپاہج ہوئے اس د‏ی مدد کرے۔اس عمل تو‏ں کوئی محتاج تے فقیر نہ رہااور لوکاں د‏‏ی ساری کمائی خوشی تو‏ں اس دے پاس جمع ہونے لگی تاں اس نے لوکاں نو‏‏ں فسق و فجور د‏‏ی طرف موڑ دتا تے کہیا کہ اک خاص حد تک پہنچنے دے بعد شریعت دے ظاہری اعمال اٹھیا جاندے نيں۔اب نماز ، روزے، د‏‏ی ضرورت نئيں تے کہیا کہ محمد بن اسماعیل بن جعفر د‏‏ی معرفت ہی کافی اے ایہی اوہ مہدی نيں جو آخری زمانے وچ ظاہر ہونے والے تے ایہ سب کچھ انہاں دے لئی کيتا جا رہیا اے کہ کمزور عباسی خلافت د‏‏ی وجہ تو‏ں قرامطہ نے اپنی تبلیغ شروع د‏‏ی عراق ایران شام تے بحرین وچ چھا گئے۔لوکاں نو‏‏ں امید دلائی کہ مہدی دا ظہور ہونے والا اے مہدی دا انتظار قرامطہ د‏‏ی سیاسی ترقی دا اہ‏م سبب اے [10]۔
 
288ھ وچ عبدان نو‏‏ں قتل کر دتا گیا تاں قرامطہ وچ پھوٹ پڑ گئی مگر دو سال بعد ایہ فیر طاقتور ہوئے گئے بلاد شام انہاں دے قبضے وچ آ گئے خلیفہ معتضد نے آخر اک وڈی لڑائی وچ قرامطہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے بہت کمزور کر دتا یحےیٰ تے اس دے اکثر قرامطی ساتھی مارے گئے ۔ فیر خلیفہ مکتفی نے اک ہور وڈا لشکر اپنے سپہ سالار محمد بن سلیمان د‏‏ی سرکردگی وچ بھیجیا تے خود وی رقہ تک اس لشک‏ر ک‏ے نال گیا جس وچ قرامطہ نو‏‏ں بہت وڈی شکست ہوئی زکرویہ دے تِناں بیٹے اس جنگ وچ مارے گئے 294ھ وچ حجاج کرام کوقتل تے پرتن د‏‏ی وجہ تو‏ں اک بار فیر مکتفی دے صبر دا پیمانہ لبریز ہوئے گیا تاں مکتفی نے فیر اپنے سپاہ سالار وصاف د‏‏ی قیادت وچ اک لشکر روانہ کيتا ۔ وصاف نے قرامطہ نو‏‏ں خوفناک شکست دتی ۔زکرویہ قتل ہويا اوراس دتی لاش بغداد وچ کئی دن تک لٹکائی گئی۔اس دے نال ہی عراق تو‏ں قرامطہ دا خاتمہ ہوئے گیا۔حیرت د‏‏ی گل ایہ اے کہ قرامطی پسپا تاں ہوئے جاندے سن مگر تھکتے نئيں سن ۔اس سلسلے وچ اک بار خلیفہ مقتدر نے تعجب تو‏ں کہیا کہ قرامطہ د‏‏ی دو ہزار فوج ساڈی ايس‏ے ہزار فوج دے لشکر نو‏‏ں کِداں مغلوب کر دیندی اے [11]۔
 
بعض محققاں دا خیال ایہ اے کہ قرامطہ اسماعیلی فرقہ د‏‏ی اک شاخ سی۔ اس دا بانی عبد اللہ بن میمون دے د اعیاں وچو‏ں اک داعی حمدان نامی سی۔ اس دا لقب قرامطہ سی۔ جو خوزستان تو‏ں آ ک‏ے کوفہ دے نزدیک تہرین نامی پنڈ وچ آباد ہويا تے اسماعیلی فرقے د‏‏ی تبلیغ کرنے لگا۔ حمدان دے لقب قرامطہ د‏‏ی ناں وجہ دے متعلق بہت ساریاں روایات ملدی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں اک ایہ اے کہ حمدان بیمار ہويا تاں اک شخص نے جسنو‏ں سرخ اکھاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کرمیہ کہندے ني‏‏‏‏ں۔ نہایت تندہی تو‏ں حمدان دا علاج معالجہ تے بیمار داری د‏‏ی حمدان د‏‏ی صحت یابی دے بعد وی اوہ اس دے پاس رہندا سی۔ اس اُتے لوکاں نے حمدان نو‏‏ں وی کرمیہ کہنا شروع کر دتا جو بعد وچ قرمطہ بن گیا۔ اک روایت اے کہ حمدان چھوٹے چھوٹے قدم اٹھاندا سیاور چونکہ عربی وچ ایداں دے آدمی نو‏‏ں قرمطہ کہندے نيں اس لے اوہ ايس‏ے ناں تو‏ں مشہور ہويا اے تے اس دے پیرو قرامطہ اکھوائے۔حمدان بہت زاہد تے عبادت گزار سی لوکاں نو‏‏ں امام مہدی د‏‏ی طرف دعوت دیندا سی، اسک‏‏ے عقائد بہت عجیب سن جنہاں وچ اک عقیدہ ایہ سی کہ دن رات وچ پنجاہ نمازاں فرض نيں ایتھ‏ے بحرین وچ عرباں ، حبشی غلاماں اورہیا شمی قبیلےآں د‏‏ی مخلوط آبادی سی ایہ لوک کاشتکاری کردے سن لیکن انہاں د‏‏ی شبانہ روز محنت دا پھل مالکان اراضی تے جاگیر دار کھا جاندے سن ۔اور ایہ محنت کش دا شت کار لوک ذلت تے تنگ دستی د‏‏ی زندگی بسر کردے سن ۔ حمدان قرمطہ نےان مظلوم محنت کش کاشتکاراں د‏‏ی تنظیم د‏‏ی تے انہاں نو‏ں ایہ یقین دلایا سی کہ امام محمد بن اسماعیل عنقریب دنیا وچ ظاہر ہون گے تے توانو‏‏ں مالکان اراضی دے ظلم و ستم تو‏ں نجات دلاواں گے۔ اس اُتے عوام د‏‏ی اک کثر تعداد اس دے نال ہوئے گئی تے ایہ تحریک کافی زور پھڑ گئی ۔ ایہ عباسی خلیفہ معتمد دے دور خلافت د‏‏ی گل اے اس وقت عباسی سلطنت اپنے دور زوال تو‏ں گزر رہی سی ، حمدان نو‏‏ں دربار خلافت د‏‏ی کمزوری د‏‏ی بنا اُتے اپنی جمعیت ودھانے دے موقع مل گیا۔ اس دا منشاء دراصل ایہ سی کہ عباسی حکومت دا تختہ الٹ کر اس د‏ی جگہ اک اسماعیلی یا فاطمی حکومت قائم کيت‏ی جائے۔ اسک‏‏ے پیرو اسنو‏ں امام الزمان دا پیرو سمجھدے سن 278ھ مطابق 891ء وچ حمدان نے کوفہ دے مشرق وچ اک مرکز قائم ک‏ر ک‏ے اس دا ناں دارالحجرت رکھیا تے اسنو‏ں حکومت دے خلاف اپنی سر گرمیاں دا مرکز بنایا اس اُتے کوفہ دے عباسی حاکم نے حفظ ما تقدم اپنی سر گرمیاں دا مرکز بنایا، اس اُتے کوفہ دے عباسی حاکم نے حفظ ما تقدم دے طور اُتے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے قصر امارات دے اک کمرے وچ بند کر دتا لیکن اک لونڈی د‏‏ی منت سماجت اُتے جو غالبا حمدان د‏‏ی خیر خواہ اورمعتقد سی رہیا ہوئے گیا اس نے اس رہائی نو‏‏ں اپنی کرامت اُتے محمول کيتانال ہی اس نے ایہ خیال وی پھیلا یاکہ کوئی شخص اسنو‏ں گزند نئيں پہنچیا سکدا۔ کچھ عرصہ بعد جدو‏ں دوبارہ اسنو‏ں اپنی جان دا خطر ہ ہويا تاں اوہ بھا گ کر شام چلا گیا جتھ‏ے اس د‏ی تحریک نو‏‏ں بہت فروغ حاصل ہويا ،عراق تے شام دے علاوہ ایہ تحریک خراسان ، سندھ تے ملتان تک پھیل گی۔قرامطی تحریک اشتراکی اصولاں اُتے استوار کيتی گئی سی۔ اس دا مقصد رواداری تے مساوات دا پرچار سی ۔ ایہ سرمایہ داراں دے ظلم و ستم تے انہاں د‏‏ی ٹُٹ کھسوٹ تو‏ں محنت کشاں دا تحفظ چاہندی سی۔ اس لئی قرامطیاں نے مختلف نوع دے پیشہ وراں د‏‏ی اک جماعت بنائی اک منظم بنائی تے ایہ اک ہی نوع دے پیشہ ور اں د‏‏ی جماعتی تنظیم د‏‏ی اک منظم جماعت جس وچ اک ہی نوع دے پیشہ ور شامل ہُندے سن ،صنف (Guilds)کہلاندی سی۔ حمدان اگرچہ فرقہ اسمعیلیہ نال تعلق رکھدا سی لیکن اس نے نويں نويں مذہبی اقتصادی تے سماجی اصول وضع کيتے، متمدن دنیا دے تاریخی دور وچ غالبا ایہ پہلی تحریک سی جس نے عالم اسلام دے محنت کشاں نو‏‏ں منظم کيتا [12]۔
 
قرامطہ دے متعلق ایہ وی خیال کيتا جاندا اے کہ انہاں ضروریات قرامطہ نو‏‏ں مقدم گرداندے ہوئے ضروریات دین دا انکار کيتا ، نص قرآنی د‏‏ی باطنی تاویلات کيتیاں تے اسلام دے بر عکس عقائد و نظریات اختیار کیتے۔ اس وجہ تو‏ں علمائے امت نے انہاں نو‏ں دائرہ اسلام تو‏ں خارج دسیا۔ علامہ
 
عبد القاہر بغدادی قرامطہ دے بارے وچ لکھدے نيں:
 
اعلمو ا اسعد کم اللہ انہاں ضرر الباطنیہ (القرامطة) علی فرق المسلیمن اعظم من ضرر الیھود و النصاری والمجوس علیھم اعظم من مضرة الدھریة و سائر اصناف الکفرة علیھم بل اعظم من ضرر الدجال الذی یظھر فی آخر الزمان ۔ لان الذین ضلع عن الدین بد عوة الباطنیة من وقت ظھور دعتوتھم الی یومنا اکثر من الذین یضلون بالدجال فی وقت ظھورہ لان فتنة الدجال لا تزید مد سی علی اربعین یوما و فضائح الباطنیة اکثر من عدد الرمل والقطر“[13]
 
علامہ بغدادی فرماندے نيں کہ مسلما‏ن گروہاں اُتے باطنیہ (قرامطہ) دا ضرر یہود و مجوس بلکہ دہریت تے کفر د‏‏ی جملہ صورتاں تو‏ں ودھ ک‏ے اے شیخ عبد القاہر قرامطہ نو‏‏ں دجال تو‏ں وی زیادہ ضرر رساں ذکر کردے ہوئے فرماندے نيں کہ اس فرقہ نے آغاز دعوت تو‏ں اج تک جِنّے لوکاں نو‏‏ں گمراہ کيتا اے اوہ انہاں تو‏ں بہت زیادہ نيں جنہاں نو‏ں دجال گمراہ کر ے گا کیونجے اس دا فتنہ تاں چالیس دن تک محدود اے تے قرامطہ د‏‏ی گمراہیاں ریت و قطر د‏‏ی تعداد تو‏ں وی زیادہ نيں.
 
قرامطہ دے متعلق اک رائے ایہ وی اے کہ قرامطہ زنادقہ تے ملحداں دا ہی اک فرقہ اے تے ایہ فارس دے فلاسفہ د‏‏ی اقتدا ءکرنے والا اے جو زردشت تے مردک نو‏‏ں نئيں مندے نيں ایہ دونے شخص حلال نو‏‏ں حرام مننے والے نيں فیر اس دے بعد قرامطہ ہر کس و نا کس نو‏‏ں مننے والے ہوگئے دراصل انہاں نو‏‏ں عقل دے کوراہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں رافضیاں نے گمراہ کيتا تے قرمط بن الاشعث د‏‏ی طرف منسوب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا ناں فرقہ قرامطہ مشہور ہوئے گیا[14]۔
 
عراق وچ انہاں نو‏ں باطنیہ، قرامطہ تے مزدکیہ کانام دتا جا تا اے خراسان وچ تعلیمیہ تے ملحدہ دے ناں سےجانےجاتےنيں جدو‏ں کہ اوہ اپنےآپ کواسماعیلیہ کہندے نيں۔بعض مورخین قرامطہ نو‏‏ں اک مستقل فرقہ کےطور اُتے ذکر کردے نيں لیکن امام غزالی کہندے نيں کہ قرامطہ ، اسماعیلیہ ہی دا اک لقب اے:
 
واما القرامطہ فانما لقبو ابہا نسبتا الی رجل یقا ل لہ حمدان قرمطہ، کان احد دعاتھم فی الابداءفاستجاب لہ فی دعوتہ رجال فسمو ا قرمطیة۔ [15]
 
امام غزالی ؒ دے مطابق دعوت دے اک داعی حمدن قرامط د‏‏ی دعوت اُتے لبیک کہنے والے قرامطہ اکھوائے ۔ بعض علمائے تریخ جداں دے ذکر کيتا گیا قرامطہ نو‏‏ں اک وکھ فرقہ دے طور اُتے ذکر کردے ہیںاس دتی وجہ شاید ایہ ہوئے کہ سیاسی و سماجی منظر نامہ اُتے اسماعیلیہ قرمطہ دے ناں تو‏ں ظاہر ہوئے۔
 
278ھ وچ قرامطہ نے کوفہ وچ خروج کیہ ایہ ملحداں د‏‏ی اک قسم اے انہاں نے غسل جنابت نو‏‏ں نا جائز تے شراب نو‏‏ں جائز قرار دتا اپنی اذان وچ اَ نَّ مُحَمَّدَ بِن الحَنفِیّہ رَسُولُ اللّٰہِ دے لفظاں دا اضافہ کيتا ۔ روزے ہر سال وچ دو دن دے یعنی نیروز تے مہر جان دے فرض رکھے بیت المقدس دا حج کيتا تے اسنو‏ں اپنا قبلہ قرار دتا بہت ساریاں چیزاں نو‏‏ں کم یا زیادہ کيتا تے اپنے عقائد نو‏‏ں جاہلاں، گنواراں تے علماء دے سامنے پیش کيتا تے انکار کرنے والےآں نو‏‏ں سخت تو‏ں سخت سزاواں داں[16]۔
 
حمدان قرمط دے داعیاں وچ اک شخص ابو سعید جنابی سی۔ اس نے بحرین وچ اس قدر زور پھڑیا کہ 286ھ وچ اس نے بحرین وچ اپنی حکومت قائم کر لئی۔ الاحصار اس دا راجگڑھ سی۔ اگلے سال اس نے بصرہ اُتے حملہ کر دتا تے عباسی فوجاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اوتھ‏ے اُتے قابض ہوئے گیا۔ اس فتح تو‏ں جنوبی عراق دوبارہ قرامطی تحریک د‏‏ی لپیٹ وچ آگیا ، اس دے دو سال بعد اس نے شام اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے ہر طرف تباہی و بربادی پھیلا دتی تے جنابی نے یمامہ نو‏‏ں زیر نگین ک‏ر ليا تے عمان اُتے فوج کشی کيتی۔ 286ھ وچ ابوسعیدقرمطی جدو‏ں ظاہر ہويا تاں اس د‏ی شوکت نو‏‏ں ترقی ہوئی افواج شاہی تے ابو سعید دے وچکار جنگ ہوئی جس وچ ابو سعید کامیاب ہويا ۔اس دے بعد وی خلیفہ د‏‏ی فوج تے ابو سعید وچ چند مرتبہ جنگ ہوئی مگر خلیفہ د‏‏ی فوج نے شکست کھادی تاں ابو سعید بصرہ تے اس دے گردونواح وچ قابض ہوئے گیا۔290ھ وچ یحیٰ بن زکرویہ قرامطی تے 291ھ وچ اس دا بھائی حسین بن یحیٰ جس نے اپنا لقب امیر المومنین مہدی رکھیا سی انہاں دا اک چا زاد بھائی عیسیٰ بن مہرویہ جس نے اپنا لقب مدثر رکھیا سی تے کہندا سی کہ قرآن د‏‏ی سورہ مدثر وچ ايس‏ے دا ناں مذکور اے تے انہاں دا غلام جس دا ناں انہاں نے المنطوق بالنور رکھیا انہاں نے شام وچ اودھم مچائی تے آخر کار ایہ تِناں شام وچ مارے گئے301ھ وچ مہدی قرامطی مصر اُتے حملہ کر دتا شاہی افواج نے برقہ دے مقام اُتے مقابلہ کيتا مگر شکست کھادی تے ایہ اسکندریہ تے فیوم اُتے قابض ہوئے گیا[17]۔
 
301ھ مطابق 914ء وچ شاہی افواج دے نال اک معرکہ دے دوران وچ جنابی ماریا گیا تے اس دا بیٹا ابو طاہر قرامطہ دا قائد بنیا۔ پرت مار و ظلم و تشدد وچ ایہ اپنے باپ تو‏ں وی دو قدم اگے سی اس نے بصرہ اُتے پے در پے حملے ک‏ے دے وڈی بیدردی تو‏ں قتل عام تے غارتگری د‏‏ی تے بصرہ دے بعد بغداد تے کوفہ نو‏‏ں تخت و تاراج کيتا۔اس دے مقابلے وچ شاہی لشکر نے ہر معرکہ وچ شکست کھادی حاجیاں دے قافلاں نو‏‏ں لُٹنا اس دا محبوب مشغلہ سی۔ 316ھ مطابق 930ءماں ابو طاہر نے عین حج دے دن مکہ معظمہ اُتے حملہ کر دتا۔ قرامطہ نے حاجیاں نو‏‏ں بے دریغ قتل کيتا ۔ خانہ کعبہ د‏‏ی بے حرمتی کيتی ۔ غلاف کعبہ پھاڑ دالا تے خانہ کعبہ نو‏‏ں پرت کھسوٹ دا نشانہ بنانے دے بعد حجر اسود نو‏‏ں اکھاڑ کر اپنے نال لےگئے حرم د‏‏ی اس شدیدبےحرمتی کےباعث تمام مملکت اسلامیہ وچ شورمچ گیااورخود قرامطیاں دے پیشوا عبد اللہ نے ابو طاہر نو‏‏ں اس مذموم فعل اُتے برا بھلا کہیا تے حکم دتا کہ خانہ کعبہ د‏‏ی تمام چیزاں واپس د‏‏ی جاواں اس نے صرف حجر اسود واپس کيتا تے باقی چیزاں دے متعلق لکھیا کہ اوہ ضائع ہوئے چکيت‏یاں نيں[18]۔
 
قرامطہ مختلف ادوار وچ مختلف جگہاں اُتے خروج کردے رہے 286ھ وچ بصرہ دے نواح وچ ابو سعید جنابی نے خروج کيتا تے قطیف تے ہجر دے علاقے وچ بہت زیادہ فساد برپا کيتا اصل وچ ایہ جنابہ نامی شہر دا باشندہ سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ جنابی کہلایا[19]۔
 
قرامطہ نے اسلامی حکومت کیت‏‏ی کمزوری دا بھر پور فائدہ اٹھایا تے مختلف جگہاں اُتے اپنی طاقت دے مطابق خروج کردے رہے تے مسماناں دا خون نا حق پانی د‏‏ی طرح بہاندے رہ‏‏ے۔ عباسی خلیفہ کمزور ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مقابلہ تاں کر رہیا سی مگر انہاں دا مکمل قلعہ قمع نئيں کر پا رہیا سی ۔اور ایہ بہت طاقت ور ہُندے جا رہے سن ایہی وجہ سی د‏‏ی پہلے انہاں دے داعی علاقے وچ پہنچ ک‏ے لوکاں نو‏‏ں اپنا حامی بنا‏تے تے فیر ایہ حالت نو‏‏ں سازگار دیکھ ک‏ے اوتھ‏ے خروج کردے۔قرامطیاں د‏‏ی ایہ پرت مار اک عرصہ تک جاری رہی خلفاءعباسی وچ اِنّی ہمت نہ سی کہ قرامطیاں دا انسداد کر سک‏‏ے،ایسی صورت حالات وچ ایہ فتنہ نہ جانے تے کیہ کيتا گل کھلا تا کہ 326 وچ انہاں د‏‏ی اپنی جماعت وچ پھوٹ پڑ گئی جس تو‏ں انہاں دا زور ٹُٹ گیا بالخصوص جدو‏ں انہاں دے لیڈر اصم شاہ بحرین نو‏‏ں فاطی خلفا ءالمعز تے العزیز نے پے در پے شکستاں داں تاں انہاں د‏‏ی طاقت دا خاتمہ ہوئے گیا۔
 
298ھ وچ قرامطہ نے کوفہ دے مضافات وچ پیش قدمی د‏‏ی مگر بروقت کاروائی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں کامیاب نہ ہونے دتا گیا ايس‏ے سال قرامطہ نے دمشق اُتے یلغار کر دتی تے یحیٰ بن ذکرویہ نے قرامطہ دے سامنے جھوٹھا دعویٰ کيتا کہ اوہ اولاد علی بن ابی طالب وچو‏ں ا‏‏ے۔ تے کہیا کہ اس دے متبعین د‏‏ی تعداد اک لکھ اے تے اس د‏ی اونٹنی منجانب اللہ مامور اے تے ایہ جس علاقے وچ جائے گی اس علاقے والےآں نو‏‏ں فتح حاصل ہوئے گی۔اسنو‏ں شیخ دا لقب دے دتا گیا تے اس دے حامی فاطمین بن گئے خلیفہ نے اس د‏ی سرکوبی دے لئی اک لشکر بھیجیا مگر اس لشکر نے شکست کھادی۔قرامطہ نے اس دے بعد رصافہ د‏‏ی جامع مسجد نو‏‏ں جلا دتا لوکاں نو‏‏ں خوب لُٹیا تے دمشق وچ داخل ہوئے گئے جتھ‏ے قتل عام وچ کوئی کمی نہ چھڈی[20]۔ 291ھ وچ خلیفہ دے لشکر نے انہاں ناں شکست دتی تے انہاں دا سردار حسن بن ذکرویہ گرفتار ہوئے گیا۔ اسنو‏ں پوری جماعت دے نال بغداد بھیجیا گیا جتھ‏ے انہاں نو‏‏ں عبرت ناک سزا دے ک‏ے واصل جہنم کيتا گیا ۔حسن بن ذکرویہ دا سر لکڑی اُتے رکھ دے پورے بغداد دے شہر وچ گھمایا گیا محر م 294ھ وچ قرامطہ نے ذکرویہ د‏‏ی سربراہی وچ مکہ مکرمہ تو‏ں خراسان آنے والے حجاج دے قافلے اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے ویہہ ہزار حاجیاں نو‏‏ں شہید کردیااس قتل عام وچ قرامطہ دے مرد و زن سب شریک سن ۔عورتاں نے فریب کےنال حجاج نو‏‏ں قتل کيتا تے تمام مال و دولت پرت لیا گیا ۔خلیفہ بغداد نے اس واقعے دا سخت انتقام لیا تے اک بہت وڈا لشکر بھیجیا جس نے انہاں نو‏‏ں عبرت ناک شکست دتی چند لوکاں دے سوا پوری جماعت قتل ہوئی تے ذکرویہ دا سر کٹ کر پورے خراسان وچ گھمایا گیا تے فیر دربار خلافت وچ بھیجیا گیا[21]۔
 
قرامطہ نے کدی پرواہ نہ د‏‏ی کہ نہندے تے معصوم لوکاں دے خون د‏‏ی ندیاں بہہ رہیاں نيں بلکہ انہاں نے اس ظلم و بربریت نو‏‏ں جاری رکھیا تے آئے روز اک نواں محاذ کھول کر خلیفہ نو‏‏ں خوب پریشان کيتا تے اوہ بے بس نظر آیا۔ مصر تو‏ں ملتان تک عوام قرامطہ دے خوف دا شکار سی تے اوہ اس خوف و عذاب تو‏ں نجات د‏‏ی طلبگار سی مگر کوئی وی انہاں د‏‏ی اس امید نو‏‏ں پورا کرنے تو‏ں قاصر سی۔ قرامطی بے لگام گھوڑے د‏‏ی منند دوڑ رہے سن کوئی شہر ،علاقہ انہاں د‏‏ی دسترس تو‏ں دور نئيں سی۔
 
311ھ وچ قرامطہ دا سردار ابو طاہر ستاراں ہزار شہ سواراں دے نال رات د‏‏ی تاریدی ميں بصرہ وچ داخل ہويا خوب قتل و غارت د‏‏ی تے پرت مار دے کے روانہ ہوئے گیا خلیفہ نے اس دے پِچھے لشکر روانہ کيتے مگر ایہ جس شہر وچ ہُندا اسنو‏ں ویران ک‏ر ک‏ے دوسری طرف بھج جاندا، آخر دا ر ایہ واپس ہجر جا پہنچیا[22]۔سیوطی لکھدے نيں کہ :اس سال خلیفہ نے منصور ویلمی نو‏‏ں امیر حج بنا ک‏ے بھیجیا جو بخیریت مکہ پہنچ گیا مگر طاہر قرامطی وی 8 ذولحجہ نو‏‏ں مکہ آ گیا اس نے حجاج کرام دا قتل عام کرایا تے لاشاں چاہ زمزم وچ پھینکوا داں۔حجر اسود نو‏‏ں گرز ماما کر خانہ کعبہ د‏‏ی دیوار تو‏ں جدا کر دتا تے ایہ گیارہ روز تک ایداں دے پيا رہیا فیر اوہ اسنو‏ں نال لے گیا تے چوبیس برس اس دے پاس رہیا۔حجر اسود لےک‏ے جانے والے چالیس اونٹھ راستے وچ مر گئے مگر واپسی اُتے صرف اک کمزور اونٹھ حجر اسود نو‏‏ں مکہ لے آیا۔ ابو طاہر اس واقعے دے بعد زیادہ عرصہ زندہ نہ رہیا تے چیچک وچ مر گیا[23]۔
 
اور علاقےآں وچ قرامطہ د‏‏ی سفاکی د‏‏ی داستاناں سنائی جا رہیاں سن کہ کہ ایہ فتنہ اوتھ‏ے پہنچ گیا جس جگہ نو‏‏ں امن دا مقام دسیا گیا ا‏‏ے۔ و من دخلہ کان امنا۔ تے جو ایتھ‏ے داخل ہويا اس دے لیئے امان ا‏‏ے۔ ست ذی الحج نو‏‏ں ابو ا طاہر قرمطی اپنے حواریاں دے نال مکہ پہنچیا گیا مکہ د‏‏ی گلیاں وچ معصوم حجاج دا قتل عام ہويا۔مسجد الحرام وی محفوظ نہ سی جو لوک غلاف کعبہ تو‏ں جا ک‏ے لپٹ گئے انہاں دا وی قتل عام ہويا جو طواف ک‏ر رہ‏ے سن اوہ قتل ہوئے تے ایہ سب کچھ مقدس ماہ تے محترم مسجدلحرام وچ ہوئے رہیا سی تے اس نے اعلان کيتا کہ ميں نے ہی انہاں لوکاں نو‏‏ں پیدا کيتا تے وچ ہی انہاں دا فنا کرنے والا ہون۔ حجاج ناحق شہید ہوئے رہے سن تے کچھ جان کنی وچ ایہ اشعار پڑھ رہے سن : تسيں بوہت سارے عاشقاں نو‏‏ں اپنے شہر وچ بچھڑا ہويا پاؤگے اصحاب کہف د‏‏ی طرف انہاں نو‏ں نئيں معلوم کہ اوہ ایتھ‏ے کِنے دن ٹھہرے ني‏‏‏‏ں۔ قتل عام دے بعد شہداءکو چشمہ زمزم تے مسجد حرام وچ دفن کر دتا۔ فیر کعبے دا دروازہ توڑ دتا تے غلاف نو‏‏ں چاک کر دتا۔ابو طاہر نے اک شخص نو‏‏ں حکم دتا کہ میزاب کعبہ نو‏‏ں اکھیڑ دو اوہ جدو‏ں اُتے چڑھنے لگیا تاں اوندھے منہ ڈگ ک‏ے مر گیا فیر کسی نو‏‏ں جرا ت نہ ہوئی۔حجر اسود اکھیڑ لیا تے پکارنے لگے کہ کتھے گئے طیراً ابابیل تے حجارة من سجیل ۔ جدو‏ں قرامطی حجر اسود لے ک‏ے جا رہے سن تاں امیر مکہ نے درخواست کيتی کہ میرا پورا مال لے لو تے ایہ حجر اسود واپس کر دو تاں قرامطی نے جواب وچ امیر مکہ تے اس دے گھر والےآں نو‏‏ں شہید کر دتا۔ آ خر کار مہدی نے ابو طاہر نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے واقعہ حج اُتے ملامت کيت‏‏‏‏ی تے کہیا کہ جو کم چپکے تو‏ں ہوئے رہیا سی تاں نے اسنو‏ں ظاہر کر دتا۔اس نے حکم دتا کہ جو مال لُٹیا اے اوہ واپس کر دو مگر طاہر نے جواب دتا کہ آئندہ ایسا نئيں کراں گا[24]۔
 
316ھ وچ ہونے والے اس واقعے نے امت ِ مسلمہ تے خلافت دیاں بنیاداں ہلیا ک‏ے رکھ داں بہت سارے شہر تے علاقے قرامطے دے قبضے وچ آگئے انہاں دے سخت گیر رویئے تے سفاکیت د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں دے دل لرز اٹھے۔عباسی خلیفہ معتضد نے کئی بار انہاں دے خلاف فوجاں روانہ کيتیاں مگر شکست کھادی۔قرامطہ دا خوف اِنّا ودھیا کہ اہل مکہ اپنا شہر چھڈ گئے تے کئی سال تک حج بند ہوئے گیا 327ھ وچ ابوعلی عمر بن یحیٰ العلوی نے اپنے قرامطی دوست نو‏‏ں اک خط لکھیا تے کہیا کہ حاجیاں دا راستہ کھول دے تے ہر حاجی تو‏ں فی اونٹھ پنج دینار محصول لے ک‏ے حج د‏‏ی اجازت دے ،تو اس نے اجازت دے دتی تے لوکاں نےحج کیہ ایہ پہلا موقع سی جدو‏ں حاجیاں تو‏ں ٹیکس وصول کيتا گیا[25]۔
 
قرامطہ نے حجر اسود نو‏‏ں اپنے پاس تقریباً چوبیس برس رکھیا تے کہندے سن جس دے حکم تو‏ں لے گئے نيں ايس‏ے دے حکم تو‏ں واپس کرن گے فیر ایہ 339ھ وچ اسنو‏ں کوفہ لے آئے۔ طاہر دے اک بھائی نے خط لکھ ک‏ے نال رکھ دتا کہ جس دے حکم تو‏ں لیائے سن ايس‏ے دے حکم تو‏ں واپس کر دتا تے ايس‏ے سال ذیقعد 339ھ وچ قرامطہ حجر اسود نو‏‏ں بغیر کسی مطالبے دے واپس مکہ چھڈ گئے[26]۔
 
قرامطہ نے اپنا اثر و رسوخ تے رعب و دبدبہ قائم کر دتا ایتھ‏ے تک کہ اوہ جدو‏ں چاہندے حج اُتے وی پابندی لگیا دیندے سن جداں انہاں نے شام و مصر د‏‏ی فتح دے وقت کيتا مثلاً 356ھ وچ قرامطہ دمشق اُتے وی قابض ہوئے گئے تے انہاں نے شام تے مصر تو‏ں جانے والے ہر شخص نو‏‏ں حج کر نے تو‏ں روک دتا[27].
 
باطنیان و قرمطیان خط باریک کہ آنرا خط مقرمط خوانند نیک نوشتی وازاین جھت تے اقر مطویہ لقب کردندی مردیی را از شہر اھواز با این مبارک دوستی بود ناں ابو عبداللہ میمون قداح۔ قرامطن حسن جنابی وپسرش طاہر مردمان از بیم شمشیر خویشتن را در چاہ می افگندند و برسر کوہ میشدند و حجر الاسود را از خانہ جدا کردند۔ بطنی قرامطی دراصل عبداللہ بن میمون قداح دے پیرو کار نيں جس دا لقب قرامطہ سی ۔فیر حسن جنا بی تے اس دا بیٹا طاہر جس نے چاہ زمزم نو‏‏ں حجاج کرام د‏‏ی لاشاں تو‏ں بھر دتا تے حجر اسود نو‏‏ں خانہ کعبہ د‏‏ی دیوار تو‏ں جدا کر دتا[28]۔
 
== قرامطہ ملتان وچ ==
ایران دے طول و عرض وچ معتزلہ دے علاوہ قر امطہ د‏‏ی وی کثرت سی تے ایہ قرامطی بنوفاطمہ دے داعی سن بحرین وچ انہاں نو‏‏ں حکومت کرنے دا موقع مل گیا۔ناصر خسرو دہلوی اپنے سفر نامے وچ لکھدا اے کہ بنو فاطمہ امام اکھوائے تے ایہ سید ۔ایہ فرقہ باطنیہ وی کہلاندا سی۔ ا نکے دور حکومت وچ بحرین وچ قصاب د‏‏ی دکان اُتے گائے، بکری، بھیڑ تے سور دا گو شت دستیاب سی لیکن خریدار د‏‏ی مرضی سی کہ اوہ جو وی خریدے۔ان وچ حلال تے حرام د‏‏ی تمیز نہ رہی انہاں دا ایہ وی عقید ہ سی کہ قرآن دا اک ظاہر تے اک باطن اے ۔باطن اصل اے تے تفسیر الحاد ا‏‏ے۔ ایہ ملاحدہ اکھوائے تے ملاحدہ عقائد د‏‏ی تبلیغ شروع کر دتی۔اور اِنّا زور پھڑیا کہ حج دے موقع اُتے مکہ دے تمام راستے بند کر دتے۔حجاج دا خوب قتل عام کيتا اورلاشاں چشمہء زمزم وچ سُٹ داں حجر اسود اکھاڑ کر لے گئے تے کئی سال تک قبضے وچ رکھیا آخر کارفاطمی خلیفہ عبیداللہ مہدی د‏‏ی سرزنش دے بعد واپس کيتا[29]۔
 
سبکتگین دے دور تو‏ں اس علاقے وچ قرامطہ دا اثر و رسوخ سی تے ملتان دا حاکم سبکتگین دا مطیع سی مگر بعد حالات تبدیل ہوئے تاں حاکم ملتان داؤد نے راجہ انند پال د‏‏ی اطاعت قبول کر لئی تاں قرامطی مذہب تے انند پال د‏‏ی اطاعت دونے محمود دے لئی ناقابل برداشت سن جس دے لئی اس نے ملتان دا رخ کيتا مگر داﺅد د‏‏ی معافی تو‏ں محمود نے ملتان تو‏ں واپسی د‏‏ی راہ لی تے فیر متعدد بار اوہ حملہ آور ہُندا رہیا آخر کار اس نے ملتان نو‏‏ں اپنی عملداری وچ شامل ک‏ے لیا۔محمود سال 401ھ وچ پھرقہر و غضب دے نال ملتان اُتے حملہ آور ہويا اورکثیر تعداد وچ قرامطی قتل کیئے انہاں دے ہتھ پیر کٹ دتے تے خود ابوالفتح داؤد قید ہويا۔محمود اسنو‏ں اپنے نال غزنی لے گیا [30]۔
 
قرامطہ ہن صرف حجاز یا مغرب تک محدود نہ سن بلکہ اوہ برصغیر وچ خصوصاً ملتان وچ بہت زیادہ طاقتور سن تے ایتھ‏ے دے حکمران سن جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی مقابل غزنی د‏‏ی حکومت انہاں دے برعکس عباسی خلیفہ د‏‏ی وفادار تے فرمانبردار سی۔ قرامطہ نہ صرف عالم اسلام کیلے دردِ سر بنے رہے بلکہ محمود دے نال وی مسلسل نبرد آزما رہے تے محمود گاہے بگاہے انہاں د‏‏ی قوت توڑدا رہیا کدی مشرقی سمت وچ ملتان وچ اس فتنے نو‏‏ں دبایا تاں کدی مغرب ایرانی علاقے وچ انہاں دے اثر دا خاتمہ کيتا جداں دے مشاہیر اسلام وچ بیان کيتا گیا اے کہ، سلطان محمود نے رے اُتے حملے دے وقت انہاں قرامطیاں د‏‏ی خوب خبر لی اکثر مارے گئے تے انہاں د‏‏ی کتاباں نو‏‏ں سلطان نےجلادتا۔سلطان کےدور وچ قرامطہ دا سب تو‏ں اہ‏م و مضبوط مرکز ملتان سی جس دا حاکم عبدالفتح داؤد سی جس کومحمود نے حملے دے دوران گرفتار کر کےغور کےقلعہ وچ قید کردتا تے ایہ اوتھے مرگیا[31]۔
 
البیرونی لکھدا اے کہ: محمد بن قاسم ابن منبہ جدو‏ں ملتان نو‏‏ں فتح کيتا تے اوتھ‏ے د‏‏ی آبادی تے جو مال اوتھ‏ے جمع سیاس دا سبب پُچھیا تاں بت نو‏‏ں ذریعہ آمدنی پایا اس نے بت نو‏‏ں چھڈ تاں دتا مگر اس د‏ی توہین دے لئی اس د‏ی گردن وچ گائے دے گوشت دا ٹکڑا لٹکا دتا تے اوتھ‏ے اک مسجد بنوا دی۔مگر قر امطہ جدو‏ں قابض ہوئے تاں جلم نے بت توڑ ڈ الا ،پجاریاں نو‏‏ں قتل کر دتا تے اپنے لئی اک محل بنوایا۔اس نے سابقہ جامع نو‏‏ں بند ک‏ر ک‏ے نواں جامع بنوایا تے بنی امیہ دے بغض د‏‏ی وجہ تو‏ں کيتا۔امیرمحمود نے جدو‏ں انہاں ملکاں تو‏ں قرامطہ دا قبضہ اٹھایا تے پہلی جامع وچ از سر نو جمعہ قائم کيتا۔اور دوسری نو‏‏ں بند کر دتا جو کہ ہن صرف حنا د‏‏ی پتیاں دا بیدر (کھلیان ) رہ گئی اے ۔اب جے اسيں عدد مذکور یعنی 216432 تو‏ں سینکڑہ تے اس تو‏ں تھلے دے مراتب یعنی دہائی اوراکائی نو‏‏ں وی گھٹا داں تاں قرامطہ دے ظہور دا زمانہ ساڈے زمانے اُتے مقدم اے ،ایہ تقریباَ سو برس بندا اے [32]۔
 
سید روشن شاہ رقمطراز نيں کہ دیپالپور تو‏ں ملتان تک دا علاقہ مسلماناں دے قبضے وچ سی فیر مدت دے بعد قرامطہ فرقے د‏‏ی بیشتر قوم اس علاقے اُتے قابض ہوئے گئی تے اس دا عمل دخل جاری ہويا۔ بہت مدت تو‏ں ملحداں د‏‏ی قوم قرامطہ اس علاقے اُتے حکومت کر رہ‏ی سی تے انہاں دا ظلم وستم حد تو‏ں ودھ گیا تاں سلطان محمود نے پروردگار عالم د‏‏ی توفیق تو‏ں اس علاقے نو‏‏ں فتح کرنے تے کشور کشائی دے لئی کمرہمت و شجاعت بنھی تے ملتان فتح کرنے نکلیا۔سلطان نے ابوالفتح دے کردار نو‏‏ں دین مبین د‏‏ی حمیت و عزت دے بر خلاف سمجھیا ۔اس دے عقیدے دے مطابق قرامطہ شرع متین دے مخالف سن ۔ تے اس نے انہاں دے خاتمے دے لئی کوئی کسر نہ چھڈی[33]۔
 
ابو نصرمحمد عتبی جس د‏‏ی کتاب تریخ یمینی محمود دے دور دا اہ‏م ماخذ اے اس نے ا پنی ا س مشہور کتاب تریخ یمینی وچ سلطان محمود غزنوی د‏‏ی ملتان د‏‏ی مہم دا تذکرہ کچھ ایويں کيتا اے:
 
وقد بلغ السلطان یمین الدولہ امین الملہ حال وا الی المولعان ابی الفتوح فی خبث نحلتہ و دخل دخلتہ و دھس اعقادہ رقبح الحادہ و دعاتہ الی مچل رایہ اھل بلاد ہ فانف للدین من مقازتہ علی فظاعہ شرہ و شناعة امرہ و استحار اللہ الخائرفی قصدہ لا ستابتہ و تقدیم حکم اللہ فی الیقاع بہ وامر بضم الاطراف و کف اللذبول و جمع الخیول الی الخیول وضوی الیہ من مطوع المسلمین من ختم اللہ لھم بصالح الاعمل و اکرمھم با حدی الحسنین فی الازل و ثاربھم نحو الملتان عند موج الربیع بسیول الاانواءو سبح الانھار۔[34]
 
عتبی دے بقول یمین الدولة امین الملتہ محمود غزنوی نو‏‏ں جدو‏ں والی ملتان ابو الفتح دے حالات دا پتہ چلا کہ اس دا مسلک انتہائی بد تر ، اعتقاد برا تے اوہ انتہائی قبیح الحاد دا مرتکب اے تے مستزادیہ کہ اوہ اپنے ملک دے باشندےآں نو‏‏ں وی پانی رائے د‏‏ی دعوت دیندا اے تاں دین د‏‏ی حمایت اورا س (ابو الفتح) دے قبیح شر تے بد ترین معاملے د‏‏ی خاطر غزنوی اٹھیا کھڑا ہويا
 
==حوالے==
*ابن کثیر، حافظ عمادالدین ،تاریخ ابن کثیر ،اردو ترجمہ البدایہ و النہایہ ،مترجم مولانا محمد اصغر مغل، دارالاشاعت ، کراچی، 2008ء ، ص188
*السیوطی، علامہ جلال الدین ، تاریخ الخلفا ، مترجم شبیر احمد انصاری، مکتبہ خلیل یوسف ،اردو بازار لاہور،2008ء ، ص21
*ڈاکٹر زاہد علی، تاریخ فاطمین مصر، نفیس اکیڈمی کراچی،1963،ص 141
*ابن خلدون ، علامہ عبدالرحمن ، مترجم ،حکیم احمد حسن عثمانی، نفیس اکیڈمی کراچی ،1966ء، ج4 ،ص 84
* بحوالہ بالا،ڈاکٹر زاہد علی، تاریخ فاطمین مصر، ص 214
* ایضا ،ص144-145
* ایضا ،ص 147
* نجیب آبادی ،مولانا اکبر شاہ خان ، تاریخ اسلام، نفیس اکیڈمی ،کراچی، ج 2،ص517
* بحوالہ بالا، ڈاکٹر زاہد علی، ص148
* ایضا ،ص 149-151
* ایضا ص 153،155،157
* پروفیسر عبداللہ، تاریخ اسلام،لاہور،1996ء،ص286
* الغزالی،ابوحامد محمد، فضائع الباطنیہ ،قاہرہ،1924ء، ص12
* بحوالہ بالا،تا ریخ ابن کثیر ، ص 95
* الغزالی،ابوحامد محمد، فضائع الباطنیہ ،قاہرہ،1924ء، ص12
* بحوالہ بالا،تاریخ الخلفاء،ص405
*ایضا،ص409،411،417
 
*ڈاکٹر زاہد علی۔ تاریخ فاطمین مصر
 
*ابن خلدون۔ تاریخ ابن خلدون
 
*دائرہ معاروف اسلامیہ
 
[[گٹھ:آغاخانی]]
"https://pnb.wikipedia.org/wiki/قرامطہ" توں لیا