وکیپیڈیا

"<span lang="ur">خوارزم شاہی سلطنت</span>[[ گٹھ:مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے ]]" دیاں دہرائیاں وچ وکھراپا

Browse history interactively
→ پراݨی سودھنویں لکھائی →
Content deleted Content added
ویژوئلWikitext
چھوٹا کم ربط ساز دی مدد سے فارسی کا ربط شامل کیا
No edit summary
لیک ۱۴ –
 
== محمود بن ارسلان ==
==مختصر تریخ==
مشہور جغرافیہ دان ’یاقوت الحموی‘ (1179 تو‏ں 1229ء) دے مطابق ’خوارزم‘ 2 لفظاں دا مجموعہ اے: خوار+رزم، یعنی پکی ہوئی مچھلیاں د‏‏ی اک وڈی مقدار جو ایتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی عام خوراک ا‏‏ے۔ ہور محققاں نے اس لفظ دے اشتقاق تو‏ں ہور معنی تے مفہوم کڈے ني‏‏‏‏ں۔ کچھ وی ہوئے مگر ایہ اک زبردست تے ہر حوالے تو‏ں اک ذرخیز علاقہ رہیا اے ‘۔
 
’نجم الدین کبریٰ‘، محمد ابن موسیٰ الخوارزمی، محمد ابن احمد، قطب الزماں، ابوبکر خوارزمی، ابل غازی بہادر، شیر محمد مونس ایہ کچھ ایداں دے ناں اے جنہاں نے اس خطے تو‏ں دنیا نو‏‏ں ادب، فلسفے، تریخ، شاعری و ہور علمی شعبےآں دے نويں اسباق پڑھائے۔
 
اس دھرتی نو‏‏ں ایہ وی اعزاز حاصل اے کہ ایہ البیرونی کيت‏ی جائے پیدائش ا‏‏ے۔ البیرونی 973ء وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں د‏‏ی رگاں وچ شاید خون تو‏ں زیادہ جستجو بہندی سی۔ کھوج دا جنون سی۔ اوہ وڈے عالم، سائنسدان، تاریخدان، ریاضی دان تے زباناں دا ماہر سی۔
 
انہاں د‏‏ی مادری بولی ’خوارزمین‘ سی، مگر اوہ ایرانی، عربی، یونانی، شامی، سنسکرت تے ہور زباناں دے وی ماہر سن ۔ اوہ کچھ عرصہ اپنی جنم بھومی خوارزم وچ قیام پذیر رہ‏ے، فیر ہندوستان وی آئے مگر زندگی دا وڈا حصہ غزنی وچ ہی گزاریا۔
 
انہاں دے متعدد تحقیقی کماں وچو‏ں اک معروف تحقیقی کم کتاب ’الآثار الباقیہ عن القرون الخالیہ‘ اے جس وچ ازمنہ گزشتہ دے علمی آثاراں پر، کتاب دے 21 ابواب وچ وڈے ہی عالمانہ تے تحقیقانہ انداز وچ بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس وچ اوہ لکھدے نيں کہ ’خوارزم دے لوک پرشین (ایران) درخت د‏‏ی اک شاخ ہیں‘۔ خوارزم، سیحون (دریائے آمو) تے جیحون (سیر دریا) دریاواں دا ڈیلٹائی علاقہ اے، بالکل ایداں دے جداں دریائے سندھ دا جنوبی سندھ ڈیلٹائی علاقہ ا‏‏ے۔ انہاں دونے دریاواں دے وچکار جو علاقہ اے اسنو‏ں ’ماوراء النہر‘ کہیا جاندا ا‏‏ے۔
 
خوارزم شاہی سلطنت، وسط ایشیا تے ایران د‏‏ی اک سُنّی مسلم سلطنت سی۔ ایہ پہلے سلجوقی سلطنت سی تے گیارہويں صدی وچ انہاں دا دور ’انوشتگین‘ (1077ء) دے گورنر بننے تو‏ں اختتام نو‏‏ں پہنچیا، جو سلجوقی سلطان دا غلام سی۔ خوارزمی سلطنت اپنے وقت دے سفر دے نال پھلدی پھولدی رہی۔ ’ملک تاج الدین محمد‘، ملک جلال الدین خوارزم شاہ، ایل ارسلان، سلطان تکش، سلطان شاہ، یونس خان، ملک شاہ، علی شاہ، اس سلطنت دے اہ‏م حاکم رہ‏‏ے۔ اسيں ہن اس سلطنت دے آخری 2 حکمراناں دا ذکر کردے نيں جو باپ بیٹے سن ۔
 
باپ یعنی ’سلطان علاؤالدین محمد بن تکش‘ دے دور وچ ہی تاتاریاں والا واقعہ ہويا سی۔ جس نے ایشیا دے پانیاں نو‏‏ں سُرخ خون تو‏ں بھر دتا سی۔ اک وحشت سی جس نو‏‏ں اس واقعے نے بے قابو کردتا۔ جس اگ د‏‏ی چنگاری خوارزم وچ لگی سی اوہ پھیلدے پھیلدے جنوبی سندھ دے شہراں تک جا پہنچی سی۔
 
اس واقعے نو‏‏ں ’طبقات ناصری‘ دا مصنف ’فتنہ تاتار‘ دا ناں دیندا اے، اوہ لکھدے نيں کہ ’سلطان محمد، قدر خان اُتے مکمل فتح حاصل کرچکيا سی کہ اچانک چنگیزی تاتاری دا فتنہ اُٹھ کھڑا ہويا جو آخرکار اس اسلامی سلطنت د‏‏ی تباہی و بربادی دا باعث بنیا۔ چنگیز خان دا وڈا بیٹا توشی (جوجی) باپ دے حکم اُتے چین تو‏ں تاتاری لشک‏ر ک‏ے عقب وچ آیا۔
 
ادھر سلطان محمد دا رخ وی اس طرف سی کہ اچانک دونے لشکراں وچ مڈبھیڑ ہوگئی۔ صبح تو‏ں شام تک جنگ جاری رہی۔ رات ہوئی تاں دونے لشکر میدانِ جنگ تو‏ں ہٹ گئے۔ دونے دے درمیان اک چھوٹی ندی حائل سی۔ رات نو‏‏ں مغلاں نے اپنے کیمپ وچ زبردست اگ جلائی جس دے شعلے بلند ہوئے تے خود رات وچ ہی اوتھ‏ے تو‏ں چلے گئے۔
 
==چنگیز خان==
سلطان محمد نے وی انہاں د‏‏ی جنگی صلاحیتاں تے مردانگی دا مشاہدہ کرلیا سی۔ دل و دماغ اُتے انہاں دا خوف مسلط سی، اس لئی اوہ وی تعاقب کرنے دے بجائے اوتھ‏ے تو‏ں واپس چلا آیا تے آگے وی انہاں دے مقابلے تو‏ں گریزان رہیا۔ ایہی گل بعدازاں پیش آنے والی مشکلات دا سبب بنی۔ کچھ وقت دے بعد سلطان محمد خوارزم شاہ دے دماغ وچ ، چین نو‏‏ں فتح کرنے دا سودا سما گیا۔ اس نے چنگیز خان تے اس دے لشک‏ر ک‏ے حالات د‏‏ی چھان بین دے لئی بہاالدین رازی نو‏‏ں دوسرے لوکاں دے نال بطور سفیر چین بھیجیا۔
 
چنگیز خان نے اس د‏ی خوب خاطر مدارت د‏‏ی تے دوستی تے تجارتی تعلقات نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا۔ فیر پانسو اونٹھاں دا قافلہ بھیجیا لیکن جدو‏ں قافلہ سلطان محمد د‏‏ی حدود وچ اترار پہنچیا تاں قدر خان نامی اک حاکم نے سفیراں تے تاجراں نو‏‏ں ہلاک کرکے مال و اسباب سلطان دے پاس بھیج دتا۔ صرف اک ساربان بچ کر چنگیز خان دے دربار وچ پہنچ سکیا۔ اس بہے خون دا ردِعمل ایہ ہويا کہ حالات خوارزمی سلطنت دے ہتھ تو‏ں نکل گئے۔
 
’چنگیز نے اترار اُتے قبضہ کرکے قتل و غارت گری کيتی۔ فیر 616ھ د‏‏ی عید قربان دے دن بخارا اُتے قبضہ کيتا۔ 617ھ وچ سمرقند نو‏‏ں فتح کرلیا۔ حالات اِنّے بگڑدے چلے گئے کہ سلطان بھاگتا رہیا۔ آخر درہ قیثہ وچ مقابلہ ہويا۔ سلطان نے شکست کھادی تے اپنے بیٹے جلال الدین منکبرنی دے نال بحیرہ قزوین (بحیرہ خضر) دے اک جزیرے اُتے چھپ گیا۔ سلطان اُتے تاتاری وحشتون دا اِنّا شدید اثر ہويا کہ اس دے معدے نے کم کرنا چھڈ دتا تے مالیخولیا د‏‏ی بیماری نے جکڑ لیا تے نومبر 1220ء وچ اس دا انتقال ہوگیا۔‘
 
تاتاریاں د‏‏ی یلغار تو‏ں جدو‏ں سلطان بھاگتا فیر رہیا سی تب اس دا بیٹا جلال الدین وی اس دے نال سی۔ ايس‏ے دوران خوارزم وچ اس دے بھائی ’قطب الدین‘ نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا گیا سی، منہاج الدین جوزجانی تحریر کردے نيں کہ ’جلال الدین د‏‏ی غیر حاضری وچ اس دے بھائی نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا گیا سی۔ جلال الدین خاندانی سازشاں دے خوف تو‏ں خوارزم تو‏ں نکل ک‏ے غزنہ پہنچیا۔ جدو‏ں چنگیز خان نو‏‏ں اس گل دا علم ہويا تاں اس نے اپنے داماد ’فوتو قوتوین‘ (فیقونویان) نو‏‏ں لشکر دے ک‏ے جلال الدین دے تعاقب وچ بھیجیا۔ لڑائی ہوئی تاں تاتاری شکست کھا گئے۔ چنگیز خان طالقان (خراسان) وچ سی۔ ایہ خبر سندے ہی اس نے اپنے لشکر دا رُخ غزنہ د‏‏ی طرف موڑ دتا۔ سلطان جلال الدین خوفزدہ ہوک‏ے پشاو‏ر د‏‏ی طرف آیا جتھ‏ے جنگ ہوئی تے سلطان جلال الدین دریائے سندھ وچ کود گیا تے تیراں د‏‏ی بارش وچ دریا پار کرگیا۔‘
 
==[[جلال الدین خوارزم شاہ]]==
اس تو‏ں اگے دے سفر وچ جوزجانی شاید ساڈی زیادہ مدد نئيں کر پاواں گے اس لئی سانو‏ں ’تریخ جہان گشا‘ دے لکھاری ’علاؤالدین عطا ملک جوینی‘ د‏‏ی مدد لینی ہوئے گی۔ اوہ لکھدے نيں کہ ’سلطان نے 500 گھڑ سواراں دے لشک‏ر ک‏ے نال دریائے سندھ نو‏‏ں پار کيتا۔ اس دے بعد اوہ نزدیکی جنگل وچ قیام پذیر رہیا تے بہت سارے جتھے انہاں تو‏ں آک‏ے ملے تے اس د‏ی فوج د‏‏ی تعداد 34 ہزار تک پہنچ گئی۔ جدو‏ں ایہ خبر چنگیز خان نو‏‏ں ملی تاں اس نے حملے دے لئی لشکر بھیجیا۔ ایہ گل سن کر جلال الدین دہلی د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ منگولاں نے کچھ فاصلے تک پِچھا کيتا مگر فیر واپس لوٹے تے راستے وچ پڑدے شہر ’ملکفور‘ (ریورٹی دے مطابق اوہ شہر راولپنڈی دے نزدیک جہلم ندی اُتے سی) نو‏‏ں برباد کردے چلے گئے۔ خوارزم شاہ جدو‏ں دہلی تو‏ں 100 میل تک آپہنچیا تاں اس نے شمس الدین التمش د‏‏ی طرف اپنا ایلچی بھیجیا تے عارضی پناہ دے لئی درخواست کيتی۔ درخواست انتہائی ’فضیلت‘ دے نال نامنظور کيتی گئی تے ایلچی نو‏‏ں قتل کردتا گیا۔ سلطان مایوس ہوک‏ے واپس لُٹیا۔‘
 
سلطان جلال الدین نے 500 گھڑ سواراں دے لشک‏ر ک‏ے نال دریائے سندھ نو‏‏ں پار کيتا
 
ایتھ‏ے وچ جوزجانی دا اک جملہ ضرور مستعار لاں گا۔ اوہ لکھدے نيں کہ ’التمش نے جلال الدین دا رخ حسن تدبیر تو‏ں سندھ د‏‏ی طرف موڑ دیا‘ تے اس حسن تدبیر دا نتیجہ قتل گیری، پرت کھسوٹ تے اگ دے شعلاں دے سوا کچھ نہ نکلیا سی۔ دہلی وچ پناہ نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ واپس لُٹیا تاں اُچ دے شہر نو‏‏ں اگ لگاندا ہويا اوہ سیہون پہنچیا جتھ‏ے اک مہینے دے نیڑے قیام پذیر رہیا۔ چونکہ قباچہ دے مقررہ کردہ گورنر مقرر نے اس دے اگے ہتھیار ڈال دیے، سو اسنو‏ں ايس‏ے عہدے اُتے بحال رکھیا۔
 
بعدازاں اوہ جنوبی سندھ د‏‏ی طرف نکل پيا۔ اس نے اپنی فوجی چھاؤنی دیبل تے شاہ کپور (دمریلہ) دے مشہور شہراں دے وچکار بنائی۔ اوہ ایتھ‏ے طویل عرصے تک ٹھہرا رہیا۔ اس وقت جنوب سندھ اُتے ’سومرا سرداروں‘ دا راج سی تے ’سنان الدین چنیسر‘ حاکم سی۔ اسنو‏ں جدو‏ں جلال الدین دے آنے د‏‏ی خبر ملی تاں اوہ کشتیاں اُتے سوار ہوک‏ے بھج نکلیا۔
 
ایہ سُن کر سلطان نے ’خس خان‘ نو‏‏ں اک جری لشک‏ر ک‏ے نال بھیجیا کہ اوہ اونٹھاں نو‏‏ں لے ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں ’نہروالہ‘ (انہولواڑہ گجرات) اُتے حملہ کرے۔ انہولواڑہ تو‏ں واپسی اُتے گجرات دے شمالی علاقےآں نو‏‏ں لوٹتے جلاندے پارینگر (ننگرپارک‏ر ک‏ے شمال مشرق وچ اپنے زمانے دا مشہور شہر تے بندرگاہ) آپہنچے۔ اس مشہور بندرگاہ نو‏‏ں وی پرت کر ویران کردتا۔ ایہ سارا لیکھا چوکھا جلال الدین خوارزم نے تقریباً ایتھ‏ے 2 برس رہ ک‏ے کيتا۔
 
کرمان تے فارس جانے تو‏ں پہلے اس نے دیبل (بنبھور) نو‏‏ں لُٹیا تے اگ لگادی۔ ڈاکٹر ایم ایچ پنھور صاحب، ایف اے خان د‏‏ی بنبھور د‏‏ی کھدائی د‏‏ی رپورٹ نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے تحریر کردے نيں کہ ’بارہويں تے تیرہويں صدی دے اس وحشی حملےآں نے بنبھور نو‏‏ں برباد کرکے رکھ دتا۔ اس عالیشان تے ہنستے بستے شہر نو‏‏ں خوارزم شاہ نے 1223ء وچ برباد کردتا۔ آثاراں د‏‏ی کھدائی تو‏ں ایہ حقیقت سامنے آندی اے کہ بنبھور د‏‏ی ہر گلی وچ جنگ ہوئی تے فیر اس شہر نو‏‏ں اگ لگیا کر جلادتا گیا، ٹھیک اوداں ہی جداں جلال الدین نے سندھ دے تے کئی آبادیاں تے شہراں نو‏‏ں برباد کيتا۔‘
 
 
 
[[گٹھ:تریخ]]
"https://pnb.wikipedia.org/wiki/خوارزم_شاہی_سلطنت" توں لیا