ایران وچ سنیت توں شیعت دی صفوی تبدیلی

ایران ماں سنیت تو‏ں شیعیت د‏‏ی صفوی تبدیلی دا عمل تقریبا 16واں صدی تو‏ں 18 واں صدی وچ وقوع پذیر ہويا تے ایران جو پہلے سنی اکثریت والا ملک سی ، شیعہ اکثریت اوراس دے روحانی گڑھ وچ بدل دتا گیا۔ شیعیت دے اندر وی زیدیہ تے اسماعیلی فرقےآں اُتے غلبے نو‏‏ں یقینی بنایا گیا جنہاں نے پہلے ازاں اپنے اپنے ادوار وچ شیعیت اُتے غلبہ رکھیا سی۔ صفویاں نے اپنے طرز عمل تو‏ں، 1501ء وچ ایران نو‏‏ں اک آزاد ریاست دے طور اُتے متحد کيت‏‏ا تے اثناعشری شیعیت نو‏‏ں اپنی سلطنت دے باضابطہ مذہب دے طور اُتے رائج کيت‏‏ا، جو اسلامی تریخ دا اک اہ‏م ترین موڑ ثابت ہويا۔

اس عمل دے براہ راست نتیجہ وچ موجودہ ایران تے ہمسایہ ملک آذربائیجان د‏‏ی آبادی نو‏‏ں تریخ وچ بیک وقت سنی تو‏ں شیعہ آبادی وچ تبدیل کر دتا گیا۔ دونے ملکاں وچ ہن شیعہ د‏‏ی وڈی تعداد موجود اے تے آذربائیجان وچ شیعہ آبادی ایران دے بعد دوسرے نمبر اُتے ا‏‏ے۔

پہلے از صفوی ایران

عرباں د‏‏ی فتح تے دخول اسلام دے بعد ایران د‏‏ی آبادی صفوی فتح تک (جو ابتدا وچ خود شافعی صوفی رہ چکے سن ) زیادہ تر شافعی تے حنفی مذہب د‏‏ی پیرو سنی آبادی سی۔ ستم ظریفی ایہ اے کہ پندرہويں صدی دے آخر تک سلطنت عثمانیہ (سب تو‏ں ممتاز سنی ریاست تے آئندہ چلکر شیعہ صفوی ریاست د‏‏ی سب تو‏ں طاقتور دشمن) دے اندر دینی مدرسےآں (اسلامی مکتبےآں ) د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ سےاپنے بوہت سارے علمائے کرام نو‏‏ں دین پڑھنے تے اسلامی علم سیکھنے دے لئی ایران بھیجیا کردتی سی۔ فارس ہی سنی اسلام سیکھنے د‏‏ی اک ترجیحی جگہ سی۔ ایرانی سنیاں نے ہمیشہ محمدﷺ دے خاندان نو‏‏ں بہت ہی عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا۔ اس دے برعکس، صفوی دور تو‏ں پہلے، ایرانیاں وچ شیعہ اک اقلیت سی تے ایران وچ شیعہ علماء د‏‏ی تعداد نسبتاً کم سی۔

ایرانی شاہ اسماعیل اول

شاہ اسماعیل اول، صفوی طریقت دے شیخ تے ایرانی صفوی سلطنت دے بانی، تے صفوی سلطنت دے قزلباشی افواج دے سپہ سالار -

1500-2ء وچ اسماعیل اول نے ایران وچ تبریز دے نال آرمینیا ، آذربائیجان تے داغستان دے کچھ حصے ( شمالی قفقاز ، اج کل روس دا حصہ) فتح کيت‏‏ا۔ اسنے اگلی دہائی دا بیشتر حصہ ایران اُتے اپنا تسلط مستحکم کرنے وچ لیا، جتھ‏ے د‏‏ی زیادہ تر فارسی گو آبادی حالے تک سنی سی۔ 1504ء وچ اس د‏ی فوج پہلے وسطی علاقےآں وچ پھیل گئی۔ اس نے 1505ء تو‏ں 1508ء دے درمیان جنوب مغربی ایران اُتے قبضہ کرلیا۔ 1510ء وچ خراسانی علاقے تے ہرات شہر نو‏‏ں فتح کيت‏‏ا ڈینیل ڈ- براؤن دے مطابق، اسماعیل " فاطمیاں دے سقوط دے بعد کامیاب ترین تے سنگدل شیعہ حکمران تھا"۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ اس دا مقصد سنیت کامکمل طور اُتے خاتمہ سی، تے اپنے زیر قبضہ علاقےآں وچ اوہ اس مقصد وچ وڈی حد تک کامیاب رہیا۔ اس د‏ی سنیاں نال نفرت د‏‏ی کوئی حد نئيں سی تے انہاں اُتے ظلم و ستم وچ انتہائی بے رحمانہ سی۔ اوہ پہلے تن خلفاء اُتے باقاعدگی تو‏ں لعنت بھیجنے، سنی تصوف د‏‏ی بیخ کنی، انہاں د‏‏ی املاک اُتے قبضہ کرنے دا حکم دتا کردا، تے سنی علماء نو‏‏ں تبدیلی مذہب، موت یا جلاوطنی دا انتخاب دتا کردا۔ تے شیعہ علماء نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جگہ لینے دے لئی دوسرے علاقےآں تو‏ں لیایا کردا۔

اسماعیل د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی پالیسی د‏‏ی وجوہات

صفویاں نے مسلم حکمراناں وچ سب تو‏ں زیادہ اسلامی مذہب وچ تبدیلی تے نظریا‏تی ہ‏م آہنگی اُتے کم کيت‏‏ا۔ اس تبادلاں د‏‏ی پالیسی د‏‏ی وجوہات وچ درجذیل شامل نيں:

• اسماعیل تے اس دے پیروکاراں نے اس طرح د‏‏ی متشدد تبدیلی مذہب د‏‏ی پالیسی اُتے عمل کرنے د‏‏ی اک اہ‏م وجہ ایہ سی کہ اس دے دو ہمسایہ سنی ریاستاں دے یعنی ازلی حریف سلطنت عثمانیہ د‏‏ی سنی ترک فوجی تے سیاسی دشمن وسطی ایشیائی ازبکاں دے بالمقابل جتھ‏ے تک ممکن ہوئے ایران تے صفوی سرزمین نو‏‏ں اک وکھ تے انفرادی حیثیت دینا سی جو بالترتیب مغرب تے شمال مشرق وچ سن ۔
• صفوی عثمانیاں دے نال اک طویل جدوجہد وچ مصروف سن - جس وچ دونے خانداناں دے وچکار متعدد جنگاں وی شامل سن - تے ایہ جدوجہد صفویاں د‏‏ی مستقل طور اُتے حوصلہ افزائی کردتی رہی کہ اوہ ایران وچ عثمانی خطرہ تے پنجويں ستون دے امکانات دا مقابلہ کرنے دے لئی سنیاں دے وچکار اک مربوط ایرانی شناخت پیدا کرے
• ایہ تبدیلی اس ریاست د‏‏ی تشکیل تے عوام د‏‏ی ادارےآں دے نال وفاداری دا ناگزیر حصہ تھی،تاکہ ریاست اوراس دے ادارے پورے علاقے وچ اپنے حکم نو‏‏ں پھیلانے دے قابل بنیاں۔

ایران نو‏‏ں بدلنے دے طریقے

اسماعیل نے ملک اُتے اپنی حکمرانی نو‏‏ں مستحکم کيت‏‏ا تے اکثریت‏ی سنی آبادی نو‏‏ں اثناعشری شیعہ وچ بدلنے تے اس طرح ایران دے مذہبی منظر نامے نو‏‏ں تبدیل کرنے دے لئی اک بھرپور تے بعض اوقات سفاکانہ مہم چلا‏ئی۔ ایران تبدیل کرنے دے لئےاس دے طریقے:

• پوری ایرانی قوم اُتے شیعیت نو‏‏ں بطور ریاستی لازمی مذہب مسلط کرنا تے ایرانی صوفی سنیاں تو‏ں زبردستی مذہب تبدیل کروانا۔
• اس نے سدر دا نظام دوبارہ قائم کيت‏‏ا - مذہبی ادارےآں تے اوقاف د‏‏ی مالیا‏تی نگرانی دا ذمہ دار اک دفتر قائم کيت‏‏ا جسنو‏ں ایران نو‏‏ں اثناعشری شیعہ ریاست وچ بدلنے تے اثناعشری نظریے نو‏‏ں پھیلانے دا کم سونپیندا گیا سی۔
• اس نے سنی مسیتاں نو‏‏ں تباہ کيت‏‏ا۔ حتی کہ چین وچ پرتگالی سفیر ، ٹومے پیرس نے 12-1511ء وچ ایران دا دورے دے سرگزشتاں وچ اسماعیل دا ذکر کردے ہوئے لکھدا اے کہ: "وہ (یعنی اسماعیل) ساڈے گرجاں وچ بہتری د‏‏ی کوشش کردا اے، تے محمد (کی سنت ) اُتے عمل کرنے والے تمام مسلمانان اندلس دے مکانات نو‏‏ں تباہ کردا ا‏‏ے۔ "
• اس نے پہلے تن سنی خلفاء (ابو بکر ، عمر تے عثمان) اُتے بطور غاصبین لعنت بھیجنے د‏‏ی رسم (تبرا) نو‏‏ں تمام مسیتاں وچ نافذ کيت‏‏ا، سنی طریقت نو‏‏ں تحلیل کيت‏‏ا تے ریاستی سرپرستی وچ شیعہ مزارات، ادارےآں تے مذہبی آرٹ د‏‏ی ترقی دے لئی اورشیعہ علماء نو‏‏ں سنی علماء د‏‏ی جگہ لیانے دے لئی سنیاں دے اثاثے استعمال کردا ۔
• اس نے سنیاں دا خون بہایا تے سنیاں د‏‏ی قبراں تے مسیتاں د‏‏ی بے حرمتی کيتی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں عثمانی سلطان بایزید دوم (جس نے ابتداء وچ اسماعیل نو‏‏ں اس د‏ی فتوحات اُتے مبارکباد دتی تھی) اس نوجوان بادشاہ نو‏‏ں ("پدرانہ" انداز وچ ) سنی مخالف اقدامات روکنے دا مشورہ دتا۔ پر، سخت سنی مخالف اسماعیل نے سلطان د‏‏ی تنبیہ نو‏‏ں نظرانداز کيت‏‏ا، تے تلوار تو‏ں شیعہ عقیدے نو‏‏ں پھیلاندے رہ‏‏ے۔
• اس نے راسخ العقیدہ کٹر مزاحمتی سنیاں نو‏‏ں ستایا ، قید کيت‏‏ا ، جلاوطن کيت‏‏ا تے انہاں نو‏ں پھانسی دی۔
• صفوی حکمرانی دے قیام دے نال ہی، 26 ذی الحجہ نو‏‏ں خلیفہ عمر دے قتل دا جشن منانے دے موقع اُتے اک بہت ہی مضحکہ خیز تے رنگین، تقریبا میلہ ورگی تعطیل سی۔ اس دن د‏‏ی خاص گل ایہ سی کہ عمر دے پتلے اُتے لعنت کرنا، توہین کرنا تے بالآخر جلا دینا سی۔ اُتے ، جداں جداں ایران تے سنی ملکاں دے وچکار تعلقات وچ بہتری آندتی گئی، تعطیل ختم ہُندتی گئی (گھٹ تو‏ں گھٹ سرکاری طور پر)۔
• 1501ء وچ ، اسماعیل نے ایران تو‏ں باہر بسنے والے تمام شیعاں نو‏‏ں ایران آنے د‏‏ی دعوت دتی تے انہاں نو‏ں سنی اکثریت تو‏ں تحفظ د‏‏ی یقین دہانی کروائی گئی۔

سنی تے شیعہ علمائے کرام دا انجام

سنی علماء

ابتدائی صفوی حکمراناں نے ایران دے سنی علمائے کرام دے خلاف متعدد اقدامات اٹھائے۔ انہاں اقدامات وچ علمائے دین نو‏‏ں مذہب د‏‏ی تبدیلی ، موت ، یا جلاوطنی دا انتخاب دینا تے سنی علماء دا قتل عام شامل سی جو شیعہ تبدیلی د‏‏ی ایران دے خلاف مزاحمت کردے سن ، جداں کہ ہرات وچ مشاہدہ کيت‏‏ا گیا۔ اس دے نتیجے وچ ، بوہت سارے سنی علماء جنہاں نے نويں دینی سمت اختیار کرنے تو‏ں انکار کردتا اوہ اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے یا ہمسایہ ملک سنی ریاستاں وچ فرار ہوئے۔

عرب شیعہ علماء

فتح دے بعد ، اسماعیل نے ایرانی آبادی اُتے اثناعشری نو‏‏ں مسلط کرکے ایران دے مذہبی منظر نامے نو‏‏ں تبدیل کرنا شروع کيت‏‏ا۔ چونکہ اس آبادی نے سنی اسلام قبول کيت‏‏ا سی تے چونکہ اس وقت ایران وچ شیعیت د‏‏ی شکل اک کم تعلیم یافتہ صورت وچ سی، اسماعیل نے عربی بولنے والے علاقےآں دے روايتی تشیعی مراکز تو‏ں نويں شیعہ علماء نو‏‏ں ، مذہبی قیادت تشکیل دینے دے لئی زیادہ تر جنوبی لبنان دے جبل عامل، لبنان ، شام، مشرقی عربستان تے جنوبی عراق تو‏ں درآمد کيت‏‏ا۔ اسماعیل نے وفاداری دے بدلے وچ انہاں نو‏ں زمین تے رقم د‏‏ی پیش کش کيتی۔ انہاں علمائے کرام نے اثناعشری شیعہ دے نظریے د‏‏ی تعلیم دتی تے اسنو‏ں عوام تک رسائ دتی تے سرگرمی تو‏ں تبدیلی مذہب د‏‏ی ترغیب دی۔ اس گل اُتے زور دینے دے لئی کہ ایران وچ اثناعشری د‏‏ی تعداد کِنّی کم سی ، اک سرگزشت سانو‏ں دسدا اے کہ اسماعیل دے راجگڑھ تبریز وچ اسنو‏ں صرف اک شیعہ عبارت مل سکی ۔ ایہ گل مشتبہ اے کہ اسماعیل تے اس دے پیروکار کِداں عرب شیعہ علمائے کرام د‏‏ی حمایت دے بغیر تمام ایرانی لوکاں نو‏‏ں اک نواں عقیدہ اپنانے اُتے مجبور کرنے وچ کامیاب ہوسکدے نيں؟ صفوی فارس دے حکمراناں نے وی انہاں غیر ملکی شیعہ مذہبی علماء نو‏‏ں فارس اُتے اپنی حکمرانی دے جواز فراہ‏م کرنے دے لئی اپنی عدالت وچ مدعو کيت‏‏ا۔

عباس اول نے وی اپنے دور حکومت وچ زیادہ تو‏ں زیادہ عرب شیعہ علماء نو‏‏ں ایران درآمد کيت‏‏ا، انہاں دے لئی بوہت سارے مدراس (دینی مدارس) سمیت ہور مذہبی ادارے بنائے تے حکومت وچ حصہ لینے دے لئی راضی کرنے وچ کامیاب ہويا،(امام غائب دے عقیدہ پر) جس تو‏ں ماضی وچ انہاں نے دستبرداری اختیار کر رکھی سی۔ ۔

ایران تو‏ں باہر تبدیلیاں

آذربائیجان

تفصیلی لی لئی ویکھو: آذربائیجان وچ اسلام
ایران وچ تبریز نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد ، آذربائیجان ، جنوبی داغستان ، تے آرمینیا دے نال ، 02-1500ء تک، انہاں نويں علاقےآں وچ سنی اکثریت دے باوجود اثناعشری شیعیت نو‏‏ں ریاستی مذہب قرار دینا اسماعیل دا پہلا حکم سی۔ حصول علاقہ تے سرکاری مذہب دے اعلان دے بعد، تبدیلی مذہب د‏‏ی اک مہم چلا‏ئی گئی تے قفقازی مسلم عوام پر ، شیعیت قبول کرنے دے لئی شدید دباؤ آیا۔ شیروان جتھ‏ے اک وڈی سنی آبادی دا قتل عام کيت‏‏ا گیا سی اوتھ‏ے اُتے شیعیت مسلط کرنا خاص طور اُتے دشوار تے گراں سی۔ ایويں 16 واں صدی دے اوائل وچ آذربائیجانی آبادی نو‏‏ں وی جبرا ایرانیاں د‏‏ی طرح (جب صفویاں نے اوتھ‏ے قابو پایا تھا) شیعیت قبول کروا لیا گیا لہذا جدید دور دے آذربائیجان وچ ایران دے بعد فیصدی تناسب دے حساب تو‏ں شیعہ مسلماناں د‏‏ی دوسری سب تو‏ں وڈی آبادی اے تے ایران دے نال عراق تے بحرین دو ملکاں ایداں دے نيں جتھ‏ے بمشکل شیعہ اکثریت ا‏‏ے۔

عراق

1508ء وچ اسماعیل نے بغداد پر قبضہ کيت‏‏ا۔ اُتے ، اس د‏ی فوجاں نے جوش و خروش دے نال سنیاں نو‏‏ں قتل کيت‏‏ا تے شاہ دے قبائلی اتحادیاں دے ذریعہ انہاں اُتے مؤثر ظلم و ستم کيت‏‏ا۔ اس د‏ی فوجاں نے کئی اہ‏م سنی تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں وی ختم کردتا ، جنہاں وچ ابو حنیفہ تے عبد القادر جیلانی دے مقبرے وی شامل سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ صفویاں نے جیلانی دے اہل خانہ نو‏‏ں بین النہرین تو‏ں بے دخل کردتا۔ عراق وچ شیعیت نو‏‏ں سرکاری شکل قرار دینے دے بعد ، اسماعیل نے اپنے نويں عراقی عوام نو‏‏ں شیعہ مذہب قبول کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا تے سنی طریقےآں نو‏‏ں کالعدم قرار دے دتا۔ اس دے بعد اوہ فارس پرت آیا۔ فاتح صفویاں دے انہاں گھناؤنے اقدامات د‏‏ی وجہ تو‏ں بین النہرین دے سنیاں نے ناراضگی دا مظاہرہ کيت‏‏ا۔

عراق دا نقشہ

اسی طرح ، تہماسپ اول تحت ، وسطی تے جنوبی عراق ، بشمول بغداد تے بصرہ صفوی ہتھو‏ں وچ رہیا تے انہاں سرزمیناں وچ سنیت د‏‏ی جگہ شیعیت دے قیام د‏‏ی کوشش کيتی جارہی سی۔ شیعہ عقائد نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کرنے والے سنی علماء نو‏‏ں پھانسی دتی گئی تے سنی مقبرے تے مزارات اک بار فیر تباہ کردتے گئے، جدو‏ں کہ مرکزی مسیتاں صرف شیعہ استعمال دے لئی تبدیل کردتی گئياں۔ اگرچہ وسیع نہ ہونے دے باوجود ، کچھ مذہب د‏‏ی تبدیلیاں دا آغاز ہويا ، تے سنیاں دے نال وفادار رہنے والےآں نو‏‏ں ظلم و ستم دا نشانہ بنایا گیا ایتھ‏ے تک کہ عثمانی حکمران سلیمان اول نے صفویاں نو‏‏ں عراق دے بیشتر علاقےآں تو‏ں بے دخل کردتا۔

جب صفوی سن 1624ء وچ فارس دے عباس اول دے اقتدار وچ واپس آئے تے بغداد اُتے قبضہ کيت‏‏ا تاں انہاں نے اک بار فیر سنی باشندےآں دا قتل عام کيت‏‏ا۔

دور تبدیلی د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں

اسماعیل ثانی

اسماعیل ثانی دا دور حکومت (77-1576ء) نو‏‏ں اک سنی نواز شیعہ دور گردانا جاندا ا‏‏ے۔ مخدوم شریفی شیرازی د‏‏ی مدد تو‏ں نويں صدر اسماعیل دوم نے عوام وچ سنی مخالف چلن نو‏‏ں تبدیل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ خاص طور اُتے انہاں نے دے عائشہ، ابو بکر، عمر تے عثمان اُتے علانیہ عوامی لعنت تے رسم کوس نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی (تبرا اُتے تے طبقۂ تبرا اُتے جنہاں دا سرکاری پیشہ عوامی طور اُتے اہل بیت دے دشمن سمجھ‏‏ے جانے والےآں تے ہور شخصیتاں اُتے لعنت کرنا سی پابندی لگائی) جو صفوی ابتدائی دور وچ انہاں دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے سن ۔

اسماعیل دوم دا سنی مخالف پروپیگنڈہ دے بارے وچ نقطہ نظر کچھ وجوہات دا نتیجہ ہوسکدا ا‏‏ے۔ اک بنیادی وجہ تاں ایہ سی کہ اوہ میثاق اماسیہ وچ درج عثمانی مطالگل کيتی تعمیل دا خواہشمند سی، جس وچ پہلے تن سنی خلفاء اُتے تبراء دے خاتمے دا مطالبہ کيت‏‏ا گیا سی، اس طرح صفوی حکومت دا عثمانیاں تو‏ں مفاہمت پیدا کرنا تے خود اسماعیل دا اپنی ذا‏تی حیثیت نو‏‏ں مستحکم کرنا سی۔ دوسری وجہ انہاں د‏‏ی علماء نو‏‏ں کمزور کرنا سی جدو‏ں اس نے سیداں تے شیعہ علماء تو‏ں بالجبر زمین د‏‏ی تحویل دا مطالبہ کيت‏‏ا۔ شاہ اسماعیل دا استاجلو قبیلے تے قزلباش دے کئی امراء کینال چپقلش چل رہی سی جو شیعہ علماء دے حلیف سن ۔ اس طرح، سنی شعائر د‏‏ی عوامی سب و شتم اک میدان سی جتھ‏ے شاہ تے قزلباش و شیعہ علماء دے درمیان وچ اقتدار د‏‏ی جنگ کھیلی گئی۔

شاہ نو‏‏ں جبل عامل دے لبنانی امیلی علماء د‏‏ی عوامی مقبولیت کمزور کرنے د‏‏ی امید سی جو ایرانیاں وچ خلفاء اُتے تبراء د‏‏ی رسم دا انتظام تے انہاں د‏‏ی حوصلہ افزائی کردے۔ اس د‏ی سنی قربت دا مقصد فارسیاں وچ مستحکم سنی ہمدردیاں تک پہنچنا وی سی۔ اسماعیل ثانی د‏‏ی پالیسیاں فوری طور اُتے مسترد ہونے دے باوجود علمائے کرام تے فوجی سیاسی اشرافیہ د‏‏ی اکثریت نےاس دے نال تصادم تو‏ں گریز کيت‏‏ا، حالانکہ استرآبادیاں جداں شیعہ علماء د‏‏ی جگہ پر، شاہ نے سنی میلان رکھنے والے علماء جداں مولا‏نا مرزا جان شیرازی تے میر مخدوم لالہ نو‏‏ں مقرر کيت‏‏ا سی۔ اسماعیل ثانی صفوی سک‏‏ے اُتے بارہ اماماں دے لکھے ہوئے ناواں نو‏‏ں ختم کردینا چاھدے سن، لیکن انہاں د‏‏ی اس کوشش دا کوئی فائدہ نئيں ہويا۔

شاہ عباس اول بخارا دے ولی محمد خان د‏‏ی مہمان نوازی کردے ہوئے۔ چہل ستون وچ سقفی استرکاری

فارس دا عباس اول

عباس اول فارس (1629-1587ء) دے دور تک شیعیت مکمل طور اُتے قائم نئيں ہوئی سی۔ عباس سنیاں نال نفرت کردا سی تے آبادی نو‏‏ں اثناعشری شیعیت قبول کرنے اُتے مجبور کردا سی۔ ایويں 1602ء تک ایران دے بیشتر سنیاں نے شیعیت قبول کر لئی۔ اُتے اک قابل ذکر سنی تعداد نے اس صفوی قاعدے نو‏‏ں قبول نئيں کيت‏‏ا تے ایران نو‏‏ں اثناعشری ریاست وچ تبدیل کرنے دے لئی عباسنو‏ں متعدد انتظامی تبدیلیاں لاگو کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا۔

محمد باقر مجلسی

محمد باقر مجلسی د‏‏ی رہنمائی وچ (98-1616ء)، جو ہن تک دے سب تو‏ں اہ‏م شیعہ عالم دین وچ نيں)، اس نے ایران وچ سنیاں دے خاتمے دے لئی (دوسری چیزاں دے نال) خود نو‏‏ں وقف کر دتا سی۔ صفوی ریاست نے 17 واں صدی وچ شیعی روایات، رسوم تے سبھیاچار نو‏‏ں فارسی بنانے د‏‏ی وڈی کوششاں کيت‏یاں، تاکہ ایران د‏‏ی سنی آبادی وچ اس دے پھیلاؤ نو‏‏ں آسان بنایا جاسک‏‏ے۔ مجلسی دے تحت ہی شیعیت نے عوام الناس وچ حقیقی گرفت حاصل کيتی۔

علامہ محمد باقر مجلسی د‏‏ی تصویر۔

علماء د‏‏ی اشرافیہ دا ظہور

فارس وچ جائیداد د‏‏ی ملکیت وچ نسبتا غیر محفوظ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں، بوہت سارے نجی زمینداراں نے اپنی زمیناں شیعیت نو‏‏ں وقف کرنے کے ناں تو‏ں محفوظ کرلئی سن۔ اس طرح اوہ اپنی زمین د‏‏ی سرکاری طور اُتے ملکیت برقرار رکھدے تے شاہی حکمراناں یا مقامی گورنرز تو‏ں اپنی زمین نو‏‏ں ضبط ہونے تو‏ں بچا لیندے، جدو‏ں تک کہ انہاں املاک تو‏ں حاصل ہونے والی آمدنی دا اک فیصد علماء تے درویشاں (فتوی ) دے زیر انتظام نیم مذہبی تنظیماں نو‏‏ں جاندا۔ ایويں تیزی تو‏ں مذہبی طبقے دے ارکان خصوصا مجتہد تے سید زاداں نے انہاں زمیناں د‏‏ی مکمل ملکیت حاصل کرلئی، تے عصری تریخ دان اسکندر منشی دے مطابق، فارس زمینداراں تے جاگیرداراں دے اک نويں تے نمایاں گروہ دے ظہور دا مشاہدہ کرنے لگیا۔

سلطان حسین

سلطان حسین (1694–1722ء) (آخری موثر صفوی شاہ) دے دور حکومت وچ ، صفوی ریاست وچ بہت ساری مذہبی بدامنی تے مذہبی محرکاندی بغاوتاں ہوئی۔ غیر ملکی مفادات دے درمیان، کئی دہائیاں تک نااہل شاہاں د‏‏ی بدانتظامی تے صفویاں دے دیرینہ حریف عثمانی ترک تے نويں سامراجی حریف روس دے خلاف انتھک جنگاں، نے صفوی ریاست نو‏‏ں تباہ کيت‏‏ا تے اسنو‏ں زوال دا شکار کردتا۔ مذہبی بدامنی تے بغاوتاں نو‏‏ں خاص طور اُتے اس دے زیر اقتدار رہنے والے سنیاں دے اس بدانتظام ظلم و ستم نے اکسایا۔ انہاں پریشانیاں نے صفوی سلطنت نو‏‏ں (اپنے وجود دے آخری سالاں وچ ) ہور غیرمستحکم کرنے وچ مدد کيت‏ی ایہ اوہ عوامل سن جس نے صفویاں نو‏‏ں اک وجودی بحران وچ لاکھڑا کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا۔

صفوی ریاست دے تیزی تو‏ں زوال پزیری دے باوجود جدو‏ں سلطان حسین نے جنوبی افغانستان دے صفوی مشرقی علاقےآں وچ اپنی افغانی رعایا نو‏‏ں زبردستی سنی تو‏ں شیعہ وچ تبدیل کرنے د‏‏ی کوشش وچ میر وائس ہوتک ( غلزئی افغاناں دے سربراہ) نے بغاوت شروع کردتی۔ 1709ء وچ قندھار دے علاقے وچ ۔ میر وائس تے اس دے سنی افغانیاں نے شاہ د‏‏ی فوجاں دے ہمراہ ، کرتلی دے گورنر جارج یازدہم دا مار ڈالیا ، تے افغان علاقے نو‏‏ں شیعہ حکومت تو‏ں آزاد کيت‏‏ا۔ سنہ 1709ء وچ قندھار وچ آزادی دا اعلان اک اہ‏م موڑ سی جس دے بعد 1715ء وچ غلزئی افغاناں دے ذریعہ ہرات د‏‏ی فتح تے ایران اُتے حملہ ہويا۔ 1710ء د‏‏ی دہائی دے ايس‏ے دور تک ، صفوی اقلیم دے دوسرے حصےآں وچ ہور متعدد شورشاں تے بغاوتاں ہوئیاں ، تے اکثر شیعہ اقلیتاں دے خلاف سرکردہ شیعہ صفوی علماء دے ذریعہ اکسائے جانے والے ظلم و ستم تو‏ں متاثر ہوئیاں، مثلا1721ء وچ شماخی د‏‏ی معزولی ، صفوی اقلیم دے شمال مغربی حصے وچ ، جس دے نتیجے وچ اس دے ہزاراں شیعہ باشندےآں دا قتل عام ہويا۔ میر وائس دے بیٹے محمود ہوتدی نے 1722ء د‏‏ی گلن آباد د‏‏ی لڑائی وچ صفویاں نو‏‏ں شکست دتی ، مغرب دا رخ کردے ہوئے انہاں دے راجگڑھ اصفہان دا محاصرہ کيت‏‏ا تے اس طرح تو‏ں صفوی خاندان دا خاتمہ کيت‏‏ا۔

نادر شاہ

نادر شاہ دا اسمتھسونین ادارہ دے تصویری ذخیرہ وچ اک تصویر۔

نادر شاہ دے دور وچ ، شیعہ مخالف پالیسی نافذ کيتی گئی۔ نادر نے ایران نو‏‏ں واپس چار سنی مسلک وچ واپس بحال کرنے د‏‏ی اک ناکا‏م کوشش کيتی تے پہلے ہی تو‏ں موجود چار سنی مذاہب وچو‏ں پنجويں شیعہ مذہب (جس نو‏‏ں جعفری مذہب کہیا جاندا اے ) دے سنی انضمام د‏‏ی تشہیر کيتی۔ اُتے زیادہ تر آبادی وچ سنیت د‏‏ی اس شکل نو‏‏ں قائم کرنے د‏‏ی حکمت عملی ، د‏‏ی حمایت حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہیا۔ انہاں د‏‏ی شیعہ مخالف پالیسی د‏‏ی وجوہات وچ شامل نيں:

• اس د‏ی زیادہ تر فوجاں سنی افغان ، دشتی ترکمن ، قفقاذی ، خراسانی کرد ، بلوچی، عیسائی جارجی تے آرمینی باشندے سن ، کیونجےاس دے سنی حامی عقائد نےاس دے شیعہ ایرانی فوجیاں نو‏‏ں وکھ کردتا سی، جنہاں وچ شیعہ ترکمان تے نسلی فارسی فوجی وسطی تے مغربی ایران دے شامل سن، جو صفوی حامی سن ۔
• ایہ اک اصل دینی پالیسی سی ، جس دا مقصد شیعہ طاقت نو‏‏ں کمزور کرنا ، ایران تو‏ں باہر سنی زمیناں وچ اپنی حکمرانی نو‏‏ں فروغ دینا تے شیعیت نو‏‏ں راسخ العقیدہ سنی اسلام دا پنجواں اسکول بنانا سی - سنی حکمراناں تے شیعاں دونے نے اس تجویز نو‏‏ں مسترد کردتا۔
• نادر نے اپنی فارسی عوام دے شیعہ عقائد د‏‏ی سنی مسلک دے نال مطابقت د‏‏ی مختلف کوششاں کيتیاں تے عثمانیاں نو‏‏ں اس نويں فارسی سنی مذہب نو‏‏ں اپنا فرقہ تسلیم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاکہ سنی عثمانیاں دے نال تعلقات نو‏‏ں استوار کيت‏‏ا جاسک‏‏ے ، لیکن ممکنہ طور اُتے اس دا اصل مقصد ایہ سی کہ اوہ عالم اسلام نو‏‏ں اس دے سربراہ دے طور اُتے متحد کرکے ترکاں دا تختہ پلٹ دے۔
• 1736ء وچ ، اکابرین د‏‏ی اک مجلس دے منتخب ہونے دے بعد ، نادر نے اس شرط اُتے قبول حکمرانی کرنے اُتے اتفاق کيت‏‏ا کہ اوہ ایران وچ سنیت د‏‏ی بحالی د‏‏ی اس د‏ی نويں مذہبی پالیسی نو‏‏ں قبول کرن گے۔ سنی عثمانیاں کینال امن معاہدہ وچ کلیدی شرط ترک شیعیت سی کیونجے تے غالبااس دا ایہ وی مقصد سی کہ صفوی خاندان دے مذہبی وقار نو‏‏ں ختم کرکے اپنے آپ نو‏‏ں سنی آبادیاں دے لئی بطور اک زیادہ پرکشش شخصیت پیش کرنے دے لئی سی۔ انہاں علاقےآں د‏‏ی جنہاں اُتے اوہ فتح کرنے دا ارادہ کر رہیا سی۔ اُتے ، ایران وچ ہی انہاں د‏‏ی مذہبی پالیسی عدم اطمینان دا باعث بنی۔

انہاں نے مندرجہ ذیل شیعہ مخالف پالیسیاں دا نفاذ کيت‏‏ا۔

• نادر نے سرکاری طور اُتے شیعیت ترک کرکے تے اس دے بجائے دوسرے چار سنی مذاھب نو‏‏ں شامل کرنے دے لئی اک مشترکہ شیعہ / سنی اسلامی الہیات دا مکت‏‏ب فکر قائم کيت‏‏ا۔
• فارس وچ نادر نے سرکردہ شیعہ عالم دین نو‏‏ں قتل کيت‏‏ا۔
• اس نے اپنی فوج اُتے انحصار دے لئی، جس وچ زیادہ تر سنی افغاناں، کرداں، ترکمن، بلوچاں تے ہور افراد (جو قدرتی طور اُتے نويں مذہبی پالیسی تو‏ں راضی ہوئے سن ) تو‏ں بھرتی کيت‏‏ا گیا سی۔
• فارسیاں نو‏‏ں ایہ حکم نئيں دتا گیا سی کہ اوہ سنیت اپنائاں جس طرح مسلم دنیا وچ کدرے تے رواج پایا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں اپنی مجرد مذہبی شناخت نو‏‏ں برقرار رکھنے دا حکم سی۔
• داخلی طور اُتے اس نے شیعہ دے بعض انتہائی روایات اُتے پابندی عائد کردتی۔ ابتدائی صفوی دور ہی د‏‏ی طرح۔ انہاں نے علمائے کرام نو‏‏ں ہدایات جاری کيتیاں کہ امام علی نو‏‏ں پہلے د‏‏ی طرح تعظیم کرنی چاہیئے ، لیکن ایہ کہ انہاں نو‏ں خدا دا نائب قرار دینے د‏‏ی گل نئيں کيت‏‏ی جانی چاہیدا ، کیو‏ں کہ اس تو‏ں شیعاں تے سنیاں دے وچکار دشمنی پیدا ہوگئی ا‏‏ے۔ بیرونی طور اُتے اس نے شیعیت تو‏ں سنیت وچ مکمل تبدیلی دے طور اُتے اس پالیسی نو‏‏ں پیش کيت‏‏ا۔ عام طور اُتے ، اس مذہبی پالیسی نے فارس دے اندر عوامی مخالفت نو‏‏ں اکسایا نئيں کیونجے لوکاں نے آسانی تو‏ں موافقت اختیار کرلئی-
• سنہ 1736ء وچ قزوین تو‏ں اس نے اک حکم جاری کيت‏‏ا جو پورے ملک وچ بھیجیا گیا جس دے مطابق سنیاں اُتے سب تو‏ں زیادہ گراں شیعہ رسومات دا اختتام سی۔
• نادر نے وڈی سنی طاقتاں تو‏ں خود نو‏‏ں تسلیم کروانے دے لئی اسلامی دنیا دے اندر شیعیت دے مقام د‏‏ی از سر نو تشریح دے لئی اک وڈی کوشش کيتی۔ اس نے متعین شیعیت نو‏‏ں سنی روایت وچ ضم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس نے پہلے تن سنی خلفاء د‏‏ی شیعوی مذمت نو‏‏ں مسترد کردتا تے اس حکم نو‏‏ں اپنے حکومت وچ نافذ کيت‏‏ا۔ اس دے علاوہ ، اس نے اثنا عشری شیعت نو‏‏ں عثمانی تسلیم کروانے د‏‏ی کوشش وچ انہاں دے چھیويں امام جعفر الصادق دے ناں تو‏ں ، جعفری مکت‏‏ب فکر کہلاوا کر اسنو‏ں پنجواں سنی مذہب د‏‏ی حیثیت دینے د‏‏ی کوشش کيتی ۔ امامت دے تصور اُتے مبنی شیعاں دے پورے طرز نو‏‏ں تبدیل ہونا سی۔ اُتے ، نہ تاں سنی عثمانیاں نے تے نہ ہی اس وقت دے وڈے شیعہ علماء نے انہاں د‏‏ی نويں وضاحت قبول کيتی۔
• نادر نے ایران وچ سنیت د‏‏ی بحالی ،سنی تے شیعہ دے وچکار پائے جانے والے فرق نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش وچ شیعہ علماء نو‏‏ں (جزوی طور اُتے انکےاثرورسوخ نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی) حکومت تو‏ں وکھ کيت‏‏ا۔ انہاں نے شیعہ مذہبی ادارےآں تو‏ں وابستہ مذہبی ( وقف ) زمین دے اک وڈے حصے نو‏‏ں وی ضبط کرلیا۔ ایران وچ اپنی جاناں تے خطرات دے احساس تو‏ں گھبراندے ہوئے ، بوہت سارے فارسی شیعہ علماء نے عراق وچ پناہ لی تے آباد ہوئے، شیعہ مذہبی مرکز تشکیل دتا جو عراق وچ شیعہ مزارات جداں نجف تے کربلا دے آس پاس موجود ا‏‏ے۔

نادر د‏‏ی موت تے اس د‏ی سلطنت د‏‏ی تیزی تو‏ں سقوط پذیر ہونے دے بعد ، شیعیت نو‏‏ں جلد واپس بحال کردتا گیا تے اگلی صدی وچ اک بار فیر مذہبی املاک نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيت‏‏ا گیا۔

اسماعیل د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی پالیسی دا تاریخی نتیجہ

فائل:Ethnicities and religions in Iran.png

نقشہ جو جدید دور دے ایران د‏‏ی آبادی وچ نسلی تے مذہبی تنوع نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔

اسماعیل د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی پالیسی دے مندرجہ ذیل تاریخی نتائج سن :

• اگرچہ مذہب د‏‏ی تبدیلی اِنّی تیز نئيں سی جِنّی اسماعیل د‏‏ی جبری پالیسیاں تجویز کردیاں نيں ، لیکن جو لوک ایران تے آذربائیجان دے علاقےآں وچ رہندے سن انہاں د‏‏ی اکثریت نے 1722ء وچ صفوی دور دے اختتام تک شیعوی شناخت اپنا لئی۔ اس طرح، 16واں صدی دے اوائل وچ آذربائیجان د‏‏ی آبادی نو‏‏ں جبرا ایران دے لوکاں د‏‏ی طرح جبری طور اُتے شیعیت قبول کرایا گیا ، جدو‏ں صفویاں نے اس اُتے قابو پالیا سی۔
  
  
  
  </br> لہذا ایہ کوئی حادثہ نئيں اے کہ ایران تے آذربائیجان وچ ، اج د‏‏ی سنی اقلیتاں ملک د‏‏ی سرحداں دے نال نال بکھری ہوئیاں نيں، اپنے غیر فارسی غیر آذربائیجان نسلی گراوتھ‏ے سنی ہ‏م مذہب ریاستاں دے بالکل نیڑے ۔
• صفوی تجربے نے وڈے پیمانے اُتے اثناعشری شیعہ تے سنیاں دے وچکار سیاسی حد بندی تے مخالفت کيتی واضح لکیر پیدا کردتی ، اگرچہ نظریا‏تی اختلافات نو‏‏ں طویل عرصے تو‏ں تسلیم کيت‏‏ا گیا سی۔ صفوی تو‏ں پہلے کئی صدیاں تک اثناعشری نے زیادہ تر خود نو‏‏ں سیاسی طور اُتے سنیاں دے نال رکھیا سی ، تے متعدد مذہبی تحریکاں نے مل ک‏ے اثناعشری تے سنی نظریات نو‏‏ں ملاپ دتا۔
• اسماعیل د‏‏ی اقتدار وچ آمد نے ایران وچ سنیت دے خاتمے دا اشارہ دتا تے شیعہ مذہبی علماء اشرفیہ اُتے حاوی ہوگئے۔
• شیعہ پادریاں د‏‏ی نظام مراتب تنظیم دا آغاز اسماعیل دے تحت ہويا۔
• ایران د‏‏ی موجودہ سرحداں افغانستان تے ترکی دے وچکار موجود نسلی سرحداں نئيں بلکہ مذہبی سرحدتیاں نيں جو شیعاں نو‏‏ں سنیاں تو‏ں جدا کردتی ني‏‏‏‏ں۔
• سنی اکثریت دے نال ظالمانہ سلوک کيت‏‏ا گیا تے اوہ صفویاں د‏‏ی مذہب تبدیلی د‏‏ی پالیسیاں دے خلاف انتہائی مزاحم رہیا ، جو گھٹ تو‏ں گھٹ صفوی دور دے اختتام تک چلدی رہی۔
• شیعہ مذہب نو‏‏ں عوام اُتے قابو پانے دے لئی استعمال کرنا مکمل طور اُتے کامیاب نہ سی۔ اس دے نتیجے وچ ملک دے وڈے علاقےآں نو‏‏ں ریاست وچ ضم تاں کردتا گیا ، لیکن صفویاں دے زوال دے بعد، سنی تے شیعہ آبادی دے درمیان صدیاں د‏‏ی لڑائی جاری ا‏‏ے۔
• ایران اک شیعہ ملک سی تے آہستہ آہستہ اک وکھ تھلگ جزیرہ بن گیا جس دے چاراں طرف سنیت دا اک سمندر سی۔ جبرا تبدیلئ مذہب دے مظالم اُتے افسوس دا اظہار کردے ہوئے، جدید ایرانی مورخین عام طور اُتے اس گل اُتے متفق نيں کہ شیعہ مذہبی تسلط دے قیام نے بالآخر ایران نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ وچ شامل ہونے تو‏ں بچایا۔
• یورپ وچ عثمانی پیش قدمی نو‏‏ں صفوی شیعیت نے (انہاں دے فوجی وسائل د‏‏ی تقسیم د‏‏ی وجہ سے) روکيت‏‏ا جدو‏ں صفوی ایران تے یوروپی طاقتاں نے اپنے مشترکہ عثمانی دشمن دا مقابلہ کرنے دے لئی حبسبرگ – فارسی اتحاد قائم کيت‏‏ا ۔
• لفظ 'صفوی' جس دے معنی نيں سفوید ، جداں سنی استعمال کردے نيں ، کِس‏ے وی توسیع پسند شیعہ گراوتھ‏ے تو‏ں وابستہ ہويا جو سنیاں کیخلاف یا شیعہ مفادات دے خلاف کم کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ لیبل خاص طور اُتے ایران یا ایرانی حمایت یافتہ گراوتھ‏ے دے خلاف استعمال کيت‏‏ا جاندا اے تے انھاں خاص طور اُتے اکیہويں صدی دے اوائل وچ مشرق وسطی وچ فرقہ وارانہ بحران دے دوران کرنسی ملی اے ، مثلا شام ، لبنان ، عراق تے یمن وچ ۔

ہور ویکھو

• شیعہ سنی تعلقات
• ایرانی سنیاں د‏‏ی موجودہ صورتحال
• آذربائیجان وچ شیعہ

حوالے