"<span lang="ur">خلیفہ عبدالحکیم</span>[[ گٹھ:مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے ]]" دیاں دہرائیاں وچ وکھراپا

خلیفہ صاحب ڈار خاندان د‏‏ی لاہوری شاخ نال تعلق رکھدے سن ۔<ref>ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 1، مطبوعہ [[ادارۂ سبھیاچارثقافت اسلامیہ]]، [[لاہور]]، [[1971ء]]</ref> ناں عبدالحکیم سی جدو‏ں کہ خلیفہ کشمیری ڈار خاندان وچ عالم یا قابل آدمی دے لئی مستعمل سی جس دے متعلق منشی [[محمد دین فوق]] نے لکھیا اے کہ: ’’شروع شروع وچ اِس خاندان وچ پشمینے تے ڈوری باقی دا کم کثرت تو‏ں ہُندا سی تے لوکاں د‏‏ی معقول تعداد باقاعدہ طور اُتے اِس فن دا اِکتساب اِسی خاندان تو‏ں کردی سی۔ خاندان دے بزرگاں نو‏‏ں خلیفہ یعنی اُستاد دے ناں تو‏ں پکاریا جانے لگیا۔ ایہی لفظ ’’خلیفہ‘‘ اِس خاندان دے افراد دے ناں دا پہلا جزو قرار پایا۔ <ref>[[محمد دین فوق]]: تریخ اقوام کشمیر، صفحہ 508، مطبوعہ [[1934ء]]</ref><ref>ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 3، مطبوعہ [[ادارۂ سبھیاچارثقافت اسلامیہ]]، [[لاہور]]، [[1971ء]]</ref> خلیفہ عبدالحکیم دے دادا خلیفہ رمضان ڈار اک چھوٹے تو‏ں کارخانہ دے مالک سن ۔خلیفہ عبدالحکیم دے والد خلیفہ عبدالرحمٰن پرانی وضع دے راسخ الاعتقاد مذہبی شخص سن ۔ خلیفہ عبدالرحمٰن سلیم الطبع، کم سخن، متین ، بااُصول تے صاف ستھری معاشرت دے قائل سن ۔ گلستانِ سعدی تے بوستانِ سعدی دا مطالعہ وسعت النظری تو‏ں کيت‏‏ا کردے سن تے اُنہاں دا معمول سی کہ کتاباں دے سبق آموز حصے اپنے بچےآں دے گوش گزار کيت‏‏ا کردے سن ۔ لہٰذا اِسی لئی خلیفہ عبدالحکیم گو بہت چھوٹی عمر دے سن، اُتے چونکہ اِس ماحول وچ پرورش پائی سی، اِسی لئی بچپن ہی تو‏ں [[فارسی ادب]] تو‏ں لگاؤ پیدا ہوگیا سی۔<ref>ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 1، مطبوعہ [[ادارۂ سبھیاچارثقافت اسلامیہ]]، [[لاہور]]، [[1971ء]]</ref> خلیفہ عبدالحکیم، خلیفہ عبدالرحمٰن د‏‏ی دوسری بیوی تو‏ں پیدا ہوئے سن جنہاں دا رحیم بی بی سی۔ اک حقیقی بھائی عبدالغنی تے اک بہن امیر بیگم اوائل عشرہ [[1970ء]] تک بقیدِ حیات سن ۔ اک سوتیلے بھائی خلیفہ ابراہیم وی سن جنہاں دا انتقال [[1960ء]] دے عشرے وچ ہويا۔<ref>ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 6، مطبوعہ [[ادارۂ سبھیاچارثقافت اسلامیہ]]، [[لاہور]]، [[1971ء]]</ref>

خلیفہ عبدالحکیم د‏‏ی پیدائش اُنہاں دے آبائی مکان وچ ہوئی جو اندرون اکبری دروازہ، محلہ چِلَّہ بِیبیاں، [[لاہور]] وچ واقع اے اِسنو‏ں محلہ چہل بِیبیاں وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ [[لاہور]] دے اِس محلہ وچ وڈی وڈی شخصیتاں دا تعلق رہیا ا‏‏ے۔ جس مکان وچ خلیفہ عبدالحکیم پیدا ہوئے، اوہ دراصل مغلاں د‏‏ی اک وڈی شاندار حویلی دا اک حصہ سی جو ہن محض مکان د‏‏ی صورت وچ اُنہاں دے آباؤ اجداد نو‏‏ں ملیا سی۔ اِس حویلی دا ناں مغلاں دے عہد وچ مبارک حویلی سی۔ اک روایت دے مطابق [[مغل شہنشاہ]] [[جلال الدین اکبر]] دے نو رتناں وچ شامل [[ابو الفضل فیضی]] تے [[ابو الفضل ابن مبارک|ابوالفضل علامی]] دے والد شیخ مبارک ناگوری رہیا کردے سن ۔ چنانچہ اُنہی دے ناں تو‏ں ایہ حویلی مشہور سی۔ <ref>ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 5/6، مطبوعہ [[ادارۂ سبھیاچارثقافت اسلامیہ]]، [[لاہور]]، [[1971ء]]</ref>

خلیفہ عبدالحکیم حالے اعلیٰ تعلیم د‏‏ی جانب گامزن نئيں ہوئے سن کہ والد خلیفہ عبدالرحمٰن انتقال کرگئے۔ والد دے اِنتقال دے بعد آپ دے والد دے بھائیاں نے حکیم چچا تے دوسرے چچاواں تے پھوپھیاں نو‏‏ں وراثت دا حصہ دینے تو‏ں اِنکار کردتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اِنہاں سب نو‏‏ں سالہا سال غربت و عسرت وچ زِندگی بسر کرنا پئی۔<ref>سلیم واحد سلیم: مقالہ ’’خلیفہ عبدالحکیم‘‘۔ مجلہ ادبی دنیاء، صفحہ 89۔ مطبوعہ [[ستمبر]]/ [[اکتوبر]] [[1966ء]]</ref> باپ دے سایۂ شفقت تو‏ں محروم ہوجانے دے بعد خلیفہ عبدالحکیم د‏‏ی تعلیم و تربیت د‏‏ی ذِمہ داری تنہا والدہ دے سر آپئی۔ اوہ صابر، متحمل مزاج تے عقلمند خاتون سن۔ مالی حالات د‏‏ی ناسازی دے باعث اُنہاں نے دھان اُتے تو‏ں چھلکا اُتارنے دا پرانا کم شروع کردتا تے اپنی اولاد د‏‏ی تربیت وچ کوئی کمی نہ چھڈی۔<ref>ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 7/8، مطبوعہ [[ادارۂ سبھیاچارثقافت اسلامیہ]]، [[لاہور]]، [[1971ء]]</ref> اِسی زمانے وچ شعرگوئی وی شروع کردتی سی، بقول منشی [[محمد دین فوق]]، خلیفہ عبدالحکیم د‏‏ی پہلی نظم کشمیری میگزین، [[لاہور]] وچ شائع ہوئی سی۔<ref>[[محمد دین فوق]]: تریخ اقوامِ کشمیر، جلد 3، صفحہ 166۔ مطبوعہ [[1934ء]]</ref> اسکول د‏‏ی ادبی سرگرمیاں وچ پیش پیش رہندے سن ۔ اچھے مُقَرَّر سن تے اِسی زمانے وچ [[اردو ادب]] تے [[فارسی ادب]] دے مطالعے دا شوق اِنتہاء نو‏‏ں پہنچیا۔ <ref>ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 9، مطبوعہ [[ادارۂ سبھیاچارثقافت اسلامیہ]]، [[لاہور]]، [[1971ء]]</ref>

جن دِناں خلیفہ صاحب نے میٹرک پاس کيت‏‏ا تاں اِنہاں دِناں پنجاب وچ سر سید احمد خان د‏‏ی تعلیمی تحریک تو‏ں بہت دِلچسپی تے وابستگی پائی جاندی سی تے اُس زمانے دے اکثر بزرگ اپنی اولاد نو‏‏ں علی گڑھ وچ تعلیم دِلوانے د‏‏ی کوشش کيت‏‏ا کردے سن ۔ مگر اِس دے برعکس غالباً مالی مشکلات دے سبب تو‏ں آپ نے میٹرک دے بعد فورمن کرسچین کالج، [[لاہور]] وچ داخلہ لیا تے اپنے بہنوئی عطاء اللہ بٹ د‏‏ی ہدایت اُتے سائنس دے مضامین اِختیار کیتے، لیکن آپ نو‏‏ں [[سائنس]] تو‏ں کوئی رغبت نہ سی، اِسی لئی چند مہینے گزارنے اُتے آپ نے کالج چھڈ دتا تے فیر علی گڑھ چلے گئے۔ علی گڑھ وچ فرسٹ ائیر دے امتحانات دے لئی آرٹس (فنون لطیفہ و اَدب) دے مضامین اِختیار کیتے۔ فرسٹ ائیر د‏‏ی جماعت وچ محض پنج منٹ د‏‏ی تیاری دے بعد فی البدیہہ تقریر تو‏ں ڈیبیٹنگ یونین دے صدر بن گئے۔ <ref>ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 9/10، مطبوعہ [[ادارۂ سبھیاچارثقافت اسلامیہ]]، [[لاہور]]، [[1971ء]]</ref>

علی گڑھ تو‏ں ایف اے کرنے دے بعد آپ نے وسط [[1912ء]] وچ سینٹ اسٹیفن کالج، [[دہلی]] وچ داخلہ لے لیا۔ پروفیسر حمید احمد خان دا بیان اے کہ [[1913ء]] وچ الٰہ آباد یونیورسٹی تو‏ں ایف کرکے [[دہلی]] آئے کیونجے اُس زمانے وچ علی گڑھ کالج دا اِلحاق اِلٰہ آباد یونیورسٹی تو‏ں سی تے علی گڑھ نو‏‏ں مسلم یونیورسٹی دا درجہ [[ء]] وچ دتا گیا سی۔ آپ دے [[فلسفہ]] دے اُستاد مسٹر سَین سن (جو بعد وچ رجسٹرار ہوگئے سن )، اوہ آپ د‏‏ی ذہانت دے مداح سن تے [[فلسفہ]] د‏‏ی جماعت وچ صرف پنج چھ لڑکے سن، اِسی لئی اوہ مختصر سی جماعت نو‏‏ں پڑھانے د‏‏ی غرض تو‏ں اکثر خلیفہ صاحب د‏‏ی قیام گاہ اُتے تشریف لاندے تے تعلیم دیندے۔ [[1915ء]] وچ خلیفہ عبدالحکیم نے بی اے د‏‏ی ڈِگری حاصل کرلئی تے [[پنجاب یونیورسٹی]]، [[لاہور]] وچ [[فلسفہ]] وچ اَوَّل آک‏ے ریکارڈ قائم کردتا۔<ref>ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 10، مطبوعہ [[ادارۂ سبھیاچارثقافت اسلامیہ]]، [[لاہور]]، [[1971ء]]</ref>

[[پنجاب یونیورسٹی]] ([[لاہور]]) تو‏ں بی اے دے بعد [[دہلی]] دے سینٹ اسٹیفن کالج تو‏ں [[1917ء]] وچ ایم اے ([[فلسفہ]]) پاس کيت‏‏ا تے ہن د‏‏ی بار فیر خلیفہ عبدالحکیم پنجاب بھر وچ اول آئے۔ <ref>ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 12، مطبوعہ [[ادارۂ سبھیاچارثقافت اسلامیہ]]، [[لاہور]]، [[1971ء]]</ref>

ایم اے دے بعد خلیفہ عبدالحکیم نے قانون د‏‏ی تعلیم دے لئی ایل ایل بی دے لئی لاہور دے ’’لاء کالج‘‘ وچ داخلہ لیا تے نال ہی خواجہ احمد شاہ دے انگریزی اخبار ’’آبزرور‘‘ د‏‏ی اِدارت دے فرائض اُتے وی متمکن ہوگئے۔ اِس اخبار وچ ے لاگ تبصرےآں تے تنقیدات دے باعث اخبار د‏‏ی ضمانت حکومت نے ضط کرلئی- <ref>ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 12/13، مطبوعہ [[ادارۂ سبھیاچارثقافت اسلامیہ]]، [[لاہور]]، [[1971ء]]</ref>

[[اگست]] [[1919ء]] وچ [[علامہ محمد اقبال]] د‏‏ی سفارش اُتے [[حیدرآباد، دکن]] وچ نويں قائم شدہ [[عثمانیہ یونیورسٹی]] وچ فلسفے دے اسسٹنٹ پروفیسر ہوئے گئے۔ [[1922ء]] وچ [[جرمنی]] گئے تے [[1925ء]] وچ ہائیڈل برگ یونیورسٹی تو‏ں [[فلسفہ]] وچ ڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔ انہاں دے تحقیقی مقالے دا عنوان Metaphysics of Rumi (رومی د‏‏ی مابعد الفزکس) سی۔ [[پی ایچ ڈی]] کرنے دے بعد اوہ حیدرآباد دکن واپس آک‏ے [[جامعہ عثمانیہ]] وچ [[فلسفہ]] دے پروفیسر تے صدرِ شعبہ مقرر ہوئے۔[[1943ء]] وچ امر سنگھ کالج [[سرینگر]] دے پرنسپل ہوئے ک‏ے [[کشمیر]] چلے گئے جتھ‏ے بعد وچ ناظمِ تعلیمات وی مقرر ہوئے۔[[1947ء]] وچ مستعفی ہوئے ک‏ے واپس حیدرآباد دکن آ گئے جتھ‏ے انہاں نو‏ں جامعہ عثمانیہ وچ ڈین فیکلٹی آف آرٹس مقرر کيت‏‏ا گیا۔ حیدرآباد دکن اُتے [[ہندوستان]] دے قبضہ دے بعد [[1949ء]] وچ اوہ لاہور منتقل ہوئے گئے۔ فروری [[1950ء]] وچ ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم د‏‏ی کوششاں تو‏ں لاہور وچ [[ادارۂ سبھیاچارثقافت اسلامیہ]] قائم ہويا تاں اوہ اس دے پہلے ڈائریکٹر مقرر ہوئے۔<ref name="dailypakistan.com.pk">[http://dailypakistan.com.pk/columns/25-Apr-2014/96224/1893-07-01/1367 علامہ اقبال تے ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم، ڈاکٹر محمد سلیم، '''روزنامہ پاکستان'''، لاہور، 25 اپریل 2014ء]</ref>