|
==ہخامنشی==
ھخامنشی سلسلہ کےدے ظہور کےدے ساتھنال ہی دنیا کیدی اس دورکی سیاست میںوچ ایران کادا کردار بھیوی اہمیت کادا حامل قراردیاقراردتا جانے لگا،اسلگیا،اس سلسلہ کےدے مورث اعلیاعلیٰ نے انشان کےدے ایکاک حصہ ھخامنشیان میںوچ ایکاک چھوٹے سےتوں علاقہ سےتوں اپنی حکو مت کیدی ابتداء کیدی تھیسی (ح۷۰۰ق م)۔ اس کےدے بیٹے نے اپنی حکو مت میںوچ دوسرے علاقے بھیوی شامل کئے اور کيتے تے انشان کونوں چھڈ چھوڑ کردے صوبہ پارس تک کو نوں اپنے ہاتھوںہتھوں میںوچ لے لیا،اس کےدے بعد اس کیاوہدی حکو مت اس کےدے دو بیٹوںبیٹےآں میںوچ تقسیم ہوگئی، پارس کیدی حکو مت آریارمینہ کےدے حصہ میںوچ آئی اور تے انشان کورش اول کو ملانوں اورملیا تے یہیںینيں سےتوں ھخامنش خاندان دو بڑیوڈی شاخوںشاخاں میںوچ تبدیل ہو گیا اورتے انہوںانہاں نے ایکاک طویل مدت تک حکو مت کو نوں اپنے درمیان تقسیم رکھا اوررکھیا تے اس پراُتے حکو مت کرتےکردے رہے۔راے۔
کمبوجیہ اول دے بیٹے کورش دوم ملقب ”کبیر“ نے جو کہ ھخامنشیان دے انشان سلسلہ توں سی، درحقیقت اوہی اس جہانی حکو مت دا بانی سی اوہدی انشان ریاستی حکو مت دا آغاز ۵۵۹ق م وچ ہويا لیکن اس نے پارس دے تمام قبائل نوں متحد کرنے ایران نوں حکو مت تے قدرت نوں ماداں دے چنگل توں کڈیا تے ہمدان دے سقوط دے نال ہی کورش دی مستقل حکو مت دا آغاز ہوگیا۔
کمبوجیہ اول کے بیٹے کورش دوم ملقب ”کبیر“ نے جو کہ ھخامنشیان کے انشان سلسلہ سے تھا، درحقیقت وہی اس جہانی حکو مت کا بانی تھا۔ اس کی انشان ریاستی حکو مت کا آغاز ۵۵۹ق م میں ہوا لیکن اس نے پارس کے تمام قبائل کو متحد کرنے ایران کو حکو مت اور قدرت کو مادوں کے چنگل سے نکالا اور ہمدان کے سقوط کے ساتھ ہی کورش کی مستقل حکو مت کا آغاز ہوگیا۔
کچھ ہی عرصہ بعد ساردپرسارداُتے پارس کیدی فوج کےدے حملہ کےدے ساتھنال ہی لیدیالیدتا کیدی حکو مت بھیوی سرنگوںسرنگاں ہو گئی(۵۴۷ق م)اور تے اس کےدے بعد بتدریج تمام ایشیاء صغیر اور تے یونانی آناتولی کیدی زیرتسلط حکو متاں متوں پراُتے ھخامنشیان کادا قبضہ ہوگیا (۵۴۶ق م) یہایہ واقعہ یونانیوںیونانیاں سےتوں ھخامنشیان کےدے سیدھے ٹکراؤ کادا سبب بنا جس کادا نتیجہ طویل اور تے ہمیشہ رقابت اور تے جنگ کیدی صورت میںوچ ظاہر ہواہويا ۔ کچھ ہی سالوںسالاں میںوچ کورش نے مشرقی ایران اور تے مرکزی ایشیاء کیدی تمام ریاستوںریاستاں پراُتے قبضہ کرکے اپنی حکو مت میںوچ شامل کر لیا (۵۴۵۔۵۳۹ق م) اس کےدے بعد بابل پرحملے کیدی تیاریوںتیاریاں میںوچ لگ گیا اور تے مختصرسے حملوں اورحملےآں تے جنگ کےدے بعد بابل کےدے مضبوط قلعے، برج اورتے ڈھیروںڈھیراں مہمات کےدے باوجود اسےاسنوں فتح کرلیا گیا ۵۳۹ق م) اس کےدے بعد کورش شہنشاہ بابل کےدے نام سےتوں جانا جانے لگا،اسلگیا،اس نے صلح وصفائی کیدی تاکید کےدے بعد عبادت گاہوںگاہاں کیدی تعمیرنو کاحکم دیا۔دتا۔ بابل کو نوں تسخیر اور تے فتح کرنے کےدے ساتھنال ہی بین النہرین، شام ،فلسطین اور تے فنیقیہ کےدے علاقے بھیوی (۵۲۹ق م )سے ھخامنشیان کیدی حکو مت میںوچ داخل ہوگئے، کورش ظاہرا سکایی نامی صحرائی قبیلہ کےدے ساتھنال جھڑپ میںوچ مارا گیا (۵۳۰ق م) بہرحال اس کیاوہدی موت کادا سبب واضح نہیںنئيں ہوسکا ہے۔ اے۔ اس کےدے بارے میںوچ تاریخ میںوچ بہت اختلاف پایا جاتاجاندا ہے۔اے۔
کورش دی فرمانروائی دا علاقہ اس قدر وسیع وعریض سی کہ اس توں پہلے تاریخ وچ اوہدی نظیر نئيں لدی، اس نے اپنی راجدھانی دا نام اپنے قبیلہ اُتے افتخار دے عنوان توں پاسارگاد رکھیا، کورش دی شہرت اک وڈی فرمانروا تے فاتح دے عنوان توں اس دے زمنے دے صدیاں بعد تک ہمیشہ لوگاں دی تحسین دا سبب رہی، جس زمنے وچ قتل وغارت وخون ریزی ومذہبی سختی اس زمنے دے بادشاہاں دا وطیرہ سی کورش نے اس طرح دی باتاں توں پرہیزکیتا تے حکو مت وسلطنت دی نويں راہ لوگاں وچ متعارف کرائی، کورش دی نظر انداز کرنے والی اس سیاست نے جس اُتے بعد وچ دوسرے ھخامنش بادشاہاں نے وی عمل کیتا، اس حکو مت دے توسعہ تے اس دے نظم و ضبط وچ مددگار ثابت ہوئی۔
کو روش دا مدفن
کورش کی فرمانروائی کا علاقہ اس قدر وسیع وعریض تھا کہ اس سے پہلے تاریخ میں اس کی نظیر نہیں ملتی، اس نے اپنی راجدھانی کا نام اپنے قبیلہ پر افتخار کے عنوان سے پاسارگاد رکھا، کورش کی شہرت ایک بڑی فرمانروا اور فاتح کے عنوان سے اس کے زمانے کے صدیوں بعد تک ہمیشہ لوگوں کی تحسین کا سبب رہی، جس زمانے میں قتل وغارت وخون ریزی ومذہبی سختی اس زمانے کے بادشاہوں کا وطیرہ تھا۔ کورش نے اس طرح کی باتوں سے پرہیزکیا اور حکو مت وسلطنت کی نئی راہ لوگوں میں متعارف کرائی، کورش کی نظر انداز کرنے والی اس سیاست نے جس پر بعد میں دوسرے ھخامنش بادشاہوں نے بھی عمل کیا، اس حکو مت کے توسعہ اور اس کے نظم و ضبط میں مددگار ثابت ہوئی۔
کورش دے بعد اس دا بیٹا کمبوجیہ (۵۳۰۔۵۲۲) نے باپ دی حکمت عملی دے مطابق فتح مصر نوں عملی کرکے دکھایا (۵۲۵ق م)تے شمال افریقا دے بعض علاقےآں نوں ھخامنش حکو مت دے زیرقیادت لے آیا، کمبوجیہ دی ایران وچ عدم موجودگی دے زمنے وچ اک مذہبی رہنمنے جس دا نام گئوماتہ سی، خود نوں مقتول کمبوجہ دا بھائی ثابت کرکے ایران دے تخت پرقابض ہوگیا، کمبوجیہ نوں جداں ہی بغاوت دی خبرہوئی اس نے ایران دا رخ کیتا مگرراستہ ہی وچ نامعلوم طریقے توں اسنوں قتل کردتا گیا تے سرانجام داریوش اول جو ھخامنش دے پارس خاندان دا فرد سی، گئوماتہ نوں قتل کرکے تخت حکو مت اُتے بیٹھا (۵۲۲ق م)۔
کو روش کا مدفن
داریوش دا خودنوشت کتیبہ بیستون دے مطابق(ستون۴،کے بندنمبر ۵۲،۵۷، ۵۹، ۶۲ ) تخت پربیٹھنے دے اک سال بعد تک بغاوتاں نوں کچلدا رہیا جو پورے ملک وچ پھیلی ہوئی سن، اس دے باوجود کہ داریوش دی صداقت جواس نے کتیبہ بیستون وچ بیان کيتیاں نيں اس توں گئوماتہ دے واقعہ وچ شک وشبہ دا شکار ہوجاندا اے۔
کورش کے بعد اس کا بیٹا کمبوجیہ (۵۳۰۔۵۲۲) نے باپ کی حکمت عملی کے مطابق فتح مصر کو عملی کرکے دکھایا (۵۲۵ق م)اور شمال افریقا کے بعض علاقوں کو ھخامنش حکو مت کے زیرقیادت لے آیا، کمبوجیہ کی ایران میں عدم موجودگی کے زمانے میں ایک مذہبی رہنمانے جس کا نام گئوماتہ تھا، خود کو مقتول کمبوجہ کا بھائی ثابت کرکے ایران کے تخت پرقابض ہوگیا، کمبوجیہ کو جیسے ہی بغاوت کی خبرہوئی اس نے ایران کا رخ کیا مگرراستہ ہی میں نامعلوم طریقے سے اسے قتل کردیا گیا اور سرانجام داریوش اول جو ھخامنش کے پارس خاندان کا فرد تھا، گئوماتہ کو قتل کرکے تخت حکو مت پر بیٹھا (۵۲۲ق م)۔
داریوش اول دی حکو مت وچ ھخامنش سلطنت دی وسعت وچ بے پناہ اضافہ ہوچکيا سی، داریوش دی حسن تدبیرتے انتظامی صلاحیتاں ملک وچ امنیت دا سبب بناں، اس نے ملک وچ مختلف منظم شعائر،اقتصادی تے انتظامی ادارے قائم کيتے، ملک نوں انسجام بخشا،اس دے حکم توں تخت جمشید تے شوش دی عظمی عمارتاں تعمیر ہوئیاں، سونے دے سکے جاری ہوئے،شاہی سٹرکاں تعمیرہوئیاں جو شوش نوں سارد تے افسوس توں متصل کردی سن، اک دائمی فوج، تشکیل دتی گئی، ایہی وجہ اے کہ اسنوں پارس دی بادشاہت دا معمار(موسس) نام تے کبیر لقب دتا گیا اے، لیکن داریوش غربی علاقےآں دی طرف توں ہمیشہ دشواری کاشکار رہیا اسکی افواج نے یونان دے ماراتن نامی علاقہ وچ ہزیمت اٹھائی تے انہاں نوں عقب نشینی کرناپئی (۴۹۰ق م) ایہ غیر متوقع واقع سبب بناکہ یونانی اس جنگ کےبارے وچ جومبالغہ چانيں کریئے کچھ عرصہ بعد داریوش اول جوشاید عہدقدیم دی مشرق زمین دا سب توں مقتدر بادشاہ سی ،اس دنیا توں انتقال کرگیا۔
داریوش کا خودنوشت کتیبہ بیستون کے مطابق(ستون۴،کے بندنمبر ۵۲،۵۷، ۵۹، ۶۲ ) تخت پربیٹھنے کے ایک سال بعد تک بغاوتوں کو کچلتا رہا جو پورے ملک میں پھیلی ہوئی تھیں، اس کے باوجود کہ داریوش کی صداقت جواس نے کتیبہ بیستون میں بیان کی ہیں اس سے گئوماتہ کے واقعہ میں شک وشبہ کا شکار ہوجاتا ہے۔
اس کاجانشین تے بیٹا خیشارشا اپنے باپ والی انتظامی استعدادتے صلاحیت توں محروم سی، اس نے اس نے مصر وبابل دی بغاوتاں نوں بری طرح کچل ڈالنے دے بعد یونان پرچڑھائی کردی تے آتن نوں تہہ وبالا کر ڈالا مگر ھخامنش دریائی افواج نوں سالامیس نامی گھاٹی میںبہت نقصان اٹھاناپیتا(۴۸۰ق م)یونانیاں نے اس جنگ دے بارے وچ مبالغہ آرائی توں کم لیا، خصوصا جنگی بیڑاں تے ھخامنش دی فوج دی تعداد دے بارے وچ افسانے تراشنے تے گھڑنے شروع کردئیے، حالانکہ ایہ شکست خشیارشا دی امیداں دے قطعی برخلاف سی لیکن ایران وچ نوں ئی اسنوں اک معمولی تے وقتی شکست ماننے نوں تیار نئيں سی
داریوش اول کی حکو مت میں ھخامنش سلطنت کی وسعت میں بے پناہ اضافہ ہوچکا تھا، داریوش کی حسن تدبیراور انتظامی صلاحیتیں ملک میں امنیت کا سبب بنیں، اس نے ملک میں مختلف منظم شعائر،اقتصادی اور انتظامی ادارے قائم کئے، ملک کو انسجام بخشا،اس کے حکم سے تخت جمشید اور شوش کی عظمی عمارتیں تعمیر ہوئیں، سونے کے سکے جاری ہوئے،شاہی سٹرکیں تعمیرہوئیں جو شوش کو سارد اور افسوس سے متصل کرتی تھیں، ایک دائمی فوج، تشکیل دی گئی، یہی وجہ ہے کہ اسے پارس کی بادشاہت کا معمار(موسس) نام اور کبیر لقب دیا گیا ہے، لیکن داریوش غربی علاقوں کی طرف سے ہمیشہ دشواری کاشکار رہا اسکی افواج نے یونان کے ماراتن نامی علاقہ میں ہزیمت اٹھائی اور انہیں عقب نشینی کرناپڑی (۴۹۰ق م) یہ غیر متوقع واقع سبب بناکہ یونانی اس جنگ کےبارے میں جومبالغہ چاہیں کریں کچھ عرصہ بعد داریوش اول جوشاید عہدقدیم کی مشرق زمین کا سب سے مقتدر بادشاہ تھا ،اس دنیا سے انتقال کرگیا۔
اس کاجانشین اور بیٹا خیشارشا اپنے باپ والی انتظامی استعداداور صلاحیت سے محروم تھا، اس نے اس نے مصر وبابل کی بغاوتوں کو بری طرح کچل ڈالنے کے بعد یونان پرچڑھائی کردی اور آتن کو تہہ وبالا کر ڈالا مگر ھخامنش دریائی افواج کو سالامیس نامی گھاٹی میںبہت نقصان اٹھاناپڑا(۴۸۰ق م)یونانیوں نے اس جنگ کے بارے میں مبالغہ آرائی سے کام لیا، خصوصا جنگی بیڑوں اور ھخامنش کی فوج کی تعداد کے بارے میں افسانے تراشنے اور گھڑنے شروع کردئیے، حالانکہ یہ شکست خشیارشا کی امیدوں کے قطعی برخلاف تھی لیکن ایران میں کو ئی اس کو ایک معمولی اور وقتی شکست ماننے کو تیار نہیں تھا۔
خشایارشا
خشیار کےدے قتل کےدے ساتھنال ہی (۴۶۵ق م)جوایکجواک سازش کادا نتیجہ تھا،سی، ھخامنش حکو مت کادربار آہستہ آہستہ حرم سرا سازشوں اورسازشاں تے خواجہ سراؤںسراآں کیدی سیاست بازیوںبازیاں کادا شکارہوگئی، داریوش اول کےدے اکثر جانشینوںجانشیناں میںوچ حکو مت کیدی تدبیر ولیاقت نہیںنئيں تھیسی اس کےدے باوجود ھخامنش حکو مت ایکاک طویل عرصہ تک بغیر کسی رکاوٹ کےدے چلتی رہی اس کادا سبب خود داریوش کےدے ذریعہ قائم ومنظم ومقتدر ادارے اور تے حکو مت تھیسی جس کیدی تاسیس اس نے کیدی تھی،سی، حتی کہ مصر کےدے ھخامنش حکو مت سےتوں داریوش دوم (حک۴۲۳۔ ۴۰۴ق م)کی حکو مت کےدے آخری دورمیںدوروچ جدا ہوجانے کےدے بعد ،اور ،تے اس کےدے بیٹے کورش (حک۴۰۱ق م)کی اردشیردوم کےدے بھائی (حک۴۰۴۔۳۵۹ق م)کے خلاف بغاوت اور تے ھخامنش حکو مت سےتوں ۱۰ہزار یونانی افواج کےدے قلب لشکر ھخامنش کےدے جداہونے اپنے ملک واپس ہوجانا، جو ھخامنش حکو مت کیدی فوجی انحطاط کیدی نشانی ہےاے اس کےدے باوجود ھخامنش حکو مت جوںجاں کیدی توںتاں رہی اس پرکو ئی اثر نہیںنئيں پڑاپیتا حالانکہ مصر چند سال کےدے بعد اردشیرسوم (حک۳۵۹۔۳۳۸ق م)کے دور کیدی حکو مت دوبارہ پارسیوںپارسیاں کیدی حکو مت سےتوں ملحق ہوگئی،داریوش اول نے ملک کو نوں مختلف صوبوںصوبےآں میںوچ تقسیم کررکھاتھا یہایہ تقسیم چند جزئی تغییرات کےدے علاوہ پوری کیدی پوری آخرتک ویسے ہی باقی رہی۔ وہاوہ فہرست جو ہردوت نے ھخامنش حکو مت کیدی تقسیم کےدے بارے میںوچ ذکرکی ہےاے اگرچہ کہ اس سلسلہ کےدے بادشاہوںبادشاہاں کےدے کتیبہ سےتوں مختلف ہے،اے، مگراس سےتوں انانہاں علاقوںعلاقےآں کےدے مالیات(ٹیکس) کےدے بارے میںوچ زبردست اور تے دلچسپ اطلاعات فراہمفراہم ہوتیہوندی ہے۔اے۔ اردشیرسوم کو نوں سیاسی وفوجی کامیابیوںکامیابیاں کےدے باوجود، اپنے بھائیوں اوربھائیاں تے قریبی رشتہ داروںداراں کاقتل عام کرنا، اس کیاوہدی حکو مت کیدی تباہی ثابت ہوئی، جس کانتیجہ یہایہ ہواہويا کہ ھخامنشی بادشاہ داریوش سون نے خود کو نوں سکندر مقدونی کےدے مقابلے میںوچ مجبور وکمزورپایا، سکندر کےدے لشکرکے ساتھنال اس کیاوہدی پہلی جنگ ایشیاء صغیر کےدے مغرب میںوچ گرانیکو س ندی کےدے کنارے ہوئی جس سےتوں ہزیمت اٹھانی پڑیپئی(۳۳۴ق م) اس کےدے بعد خلیج اسکندروںاسکندراں کےدے قریب ایسوس کےدے مقام پراُتے سکندر کیدی دوسری فتح کےدے ساتھنال(۳۳۳ق م) داریوش کادا خانوادہ اورتے ڈھیروںڈھیراں غنائم پراُتے اسکندر کیدی فوج کادا قبضہ ہوگیا (۳۳۲ق م) مصرکی فتح کےدے بعد اسکندر نے بابل کادا رخ کیا اور کیتا تے موصل کےدے نزدیک ”گاوگاملا“(گوگمل) میںوچ ھخامنش سپاہ سےتوں اس کیاوہدی آخری لڑائی ہوئی جس میںوچ اس فتح حاصل ہوئی (۳۳۱ق م) اس فتح سےتوں شوش اور تے تخت جمشید بھیوی اس کےدے قبضہ میںوچ اگئے، اسکندر جوکہ داریوش سوم کادا پیچھا کر رہارہیا تھا، آخرمیں اس کوسی، آخروچ اسنوں داریوش کیدی لاش ملی، داریوش کو نوں اس کےدے ساتھیوںساتھیاں نے قتل کیاتھا (۳۳۰ق م )
ہخامنشی سلطنت (قدیم فارسی: ہخامنشیہ) 559 [[قبل مسیح]] توں 338 قبل مسیح تک قائم اک فارسی سلطنت سی جو عظیم ایرانی سلطنتاں دے سلسلے دی پہلی کڑی سی۔
ہخامنشی مملکت وچ موجودہ [[ایران]] دے علاوہ مشرق وچ موجودہ [[افغانستان]]، [[پاکستان]] دے چند حصے، شمال تے مغرب وچ مکمل [[اناطولیہ]] یعنی موجودہ [[ترکی]]، بالیائی [[جزیرہ نما]] [[بلقان]] ([[تھریس]]) تے [[بحیرہ اسود]] دا بیشتر ساحلی علاقہ شامل سی مغرب وچ اس وچ موجودہ [[عراق]]، شمالی [[سعودی عرب]]، [[فلسطین]] ([[اردن]]، [[اسرائیل]] تے [[لبنان]]) تے قدیم [[مصر]] دے تمام اہم مراکز شامل سن ۔ مغرب وچ اوہدی سرحداں [[لیبیا]] تک پھیلی ہوئیاں سن۔ 7.5 ملین [[مربع کلومیٹر]] اُتے پھیلی ہخامنشی سلطنت تاریخ دی وسیع ترین سلطنت سی تے آبادی دے لحاظ توں [[رومی سلطنت]] دے بعد دوسری سب توں وڈی سلطنت سی۔ ایہ سلطنت 330 قبل مسیح وچ [[سکندر اعظم]] دے ہتھوں ختم ہوگئی۔
سلطنت دا پہلا حکمران کورش اعظم یا [[سائرس اعظم]] سی جدوں کہ [[دارا سوم]] اس دا آخری حکمران سی ہخامنشی سلطنت دا دارالحکومت پرسیپولس یعنی [[تخت جمشید]] سی جدوں کہ آتش پرستی ریاستی مذہب سی
ہخامنشی سلطنت (قدیم فارسی: ہخامنشیہ) 559 [[قبل مسیح]] سے 338 قبل مسیح تک قائم ایک فارسی سلطنت تھی جو عظیم ایرانی سلطنتوں کے سلسلے کی پہلی کڑی تھی۔
[[فائل:Map achaemenid empire en.png|thumb|center|ہخامنشی سلطنت اپنے عروج uc]]
ہخامنشی مملکت میں موجودہ [[ایران]] کے علاوہ مشرق میں موجودہ [[افغانستان]]، [[پاکستان]] کے چند حصے، شمال اور مغرب میں مکمل [[اناطولیہ]] یعنی موجودہ [[ترکی]]، بالائی [[جزیرہ نما]] [[بلقان]] ([[تھریس]]) اور [[بحیرہ اسود]] کا بیشتر ساحلی علاقہ شامل تھا۔ مغرب میں اس میں موجودہ [[عراق]]، شمالی [[سعودی عرب]]، [[فلسطین]] ([[اردن]]، [[اسرائیل]] اور [[لبنان]]) اور قدیم [[مصر]] کے تمام اہم مراکز شامل تھے۔ مغرب میں اس کی سرحدیں [[لیبیا]] تک پھیلی ہوئیں تھیں۔ 7.5 ملین [[مربع کلومیٹر]] پر پھیلی ہخامنشی سلطنت تاریخ کی وسیع ترین سلطنت تھی اور آبادی کے لحاظ سے [[رومی سلطنت]] کے بعد دوسری سب سے بڑی سلطنت تھی۔ یہ سلطنت 330 قبل مسیح میں [[سکندر اعظم]] کے ہاتھوں ختم ہوگئی۔
ایران دی قدیم تاریخ دراصل دو آریائی قبائل، میدی یا ماد تے پارس دے سیاسی عروج توں ہوندی اے۔ 1500 ق م وچ آریا قبائل دی اک جماعت کوہ البرز تے کرد ستان دی پہاڑیاں دے درمیان اس [[سطح مرتفع]] وچ بسی جو انہاں توں منسوب ہوکر ایرانہ Airyana یا ایرانIran کہلیایا۔ آریاں دے ورد توں صدیاں پہلے جنوبی ایران وچ سوسیانہ یا خوزستان وچ علامی Elamic آباد ہوچکے سن تے شمال مغربی حصہ اُتے آشوری Asurianes اپنی حکومت قائم ہو چکی سی۔ اس سرزمین اُتے آریاں نوں قدرتی طور اُتے انہاں دونے توں جنگ کرنی پئی سن۔ سانوں پارس دے حالات خود انہاں دی تحریراں وچ کچھ مل جاندے نيں۔ شلما نصر سو مShamaneser 3ed (857۔ 823 ق م) دی روایات وچ انہاں پارس دا ذکر ملدا اے کہ اس نے پارسو Parsuکے بادشاہ توں خراج وصول کیتا۔ شمش عداد پنجم Shamesh Adadd 5th(723۔811 ق م) تے تغلد بلاسر سوم Tiglath Plaser 3ed (745 تا 727 ق م) دے کتباں وچ وی انہاں دا ذکر محکوم قوماں دی حثیت توں انہاں دا ذکر آیا اے۔ انہاں تذکراں توں ظاہر ہوندا اے کہ850 ق م تک انہاں نے سیاسی اہمیت حاصل کرلی سی۔ آریاآں دی جو جماعت جنوبی ایران وچ آباد ہوئی اس دے نام توں ایہ خطہ پارس Pars کہلیایا۔ پارس نے پرسومش Parsumash تے پرساگرد Parsagarda آباد کیتا۔ ایہ لوگ اوائل وچ میدتا دی طرح آشوریاں دے محکوم رہے تے کم بیش قبائلی زندگی بسر کردے راے۔ تقریباً ست سو قبل مسیح وچ جدوں میدتا وچ دیاکو نے قبائل نوں منظم کرکے حکومت پائی اسی وقت پارس دی سرزمین اُتے اک شخص ہخامنش نے اک حکومت دی بنیاد پائی۔ ایہ دوسرا ایرانی خاندان اپنے بانی دے نام توں ہخامنشی کہلیایا۔ اس خاندان دے اوائل دے بادشاہاں نام تے عہد حکومت وچ سخت اختلافات نيں۔ ہیروڈوٹس نے اس خاندان دا جو شجرہ نسب دتا اے۔ اسنوں دارا اول دے انہاں الفاظ دی روشنی وچ جو بہستون کندہ نيں۔ ”میری نسل دے اٹھ بادشاہاں نے میرے توں پہلے حکومت دی تے وچ نواں ہوں“ غور کرنے توں ایہ سلسلہ اس طرح قائم ہوندا اے۔
سلطنت کا پہلا حکمران کورش اعظم یا [[سائرس اعظم]] تھا جبکہ [[دارا سوم]] اس کا آخری حکمران تھا۔ ہخامنشی سلطنت کا دارالحکومت پرسیپولس یعنی [[تخت جمشید]] تھا جبکہ آتش پرستی ریاستی مذہب تھا۔
[[فائل:Map_achaemenid_empire_en.png|thumb|center|ہخامنشی سلطنت اپنے عروج uc]]
ایران کی قدیم تاریخ دراصل دو آریائی قبائل، میدی یا ماد اور پارس کے سیاسی عروج سے ہوتی ہے۔ 1500 ق م میں آریا قبائل کی ایک جماعت کوہ البرز اور کرد ستان کی پہاڑیوں کے درمیان اس [[سطح مرتفع]] میں بسی جو ان سے منسوب ہوکر ایرانہ Airyana یا ایرانIran کہلایا۔ آریوں کے ورد سے صدیوں پہلے جنوبی ایران میں سوسیانہ یا خوزستان میں علامی Elamic آباد ہوچکے تھے اور شمال مغربی حصہ پر آشوری Asurianes اپنی حکومت قائم ہو چکی تھی۔ اس سرزمین پر آریوں کو قدرتی طور پر ان دونوں سے جنگ کرنی پڑی تھیں۔ ہمیں پارس کے حالات خود ان کی تحریروں میں کچھ مل جاتے ہیں۔ شلما نصر سو مShamaneser 3ed (857۔ 823 ق م) کی روایات میں ان پارس کا ذکر ملتا ہے کہ اس نے پارسو Parsuکے بادشاہ سے خراج وصول کیا۔ شمش عداد پنجم Shamesh Adadd 5th(723۔811 ق م) اور تغلد بلاسر سوم Tiglath Plaser 3ed (745 تا 727 ق م) کے کتبوں میں بھی ان کا ذکر محکوم قوموں کی حثیت سے ان کا ذکر آیا ہے۔ ان تذکروں سے ظاہر ہوتا ہے کہ850 ق م تک انہوں نے سیاسی اہمیت حاصل کرلی تھی۔ آریاؤں کی جو جماعت جنوبی ایران میں آباد ہوئی اس کے نام سے یہ خطہ پارس Pars کہلایا۔ پارس نے پرسومش Parsumash اور پرساگرد Parsagarda آباد کیا۔ یہ لوگ اوائل میں میدیا کی طرح آشوریوں کے محکوم رہے اور کم بیش قبائلی زندگی بسر کرتے رہے۔ تقریباً سات سو قبل مسیح میں جب میدیا میں دیاکو نے قبائل کو منظم کرکے حکومت ڈالی اسی وقت پارس کی سرزمین پر ایک شخص ہخامنش نے ایک حکومت کی بنیاد ڈالی۔ یہ دوسرا ایرانی خاندان اپنے بانی کے نام سے ہخامنشی کہلایا۔ اس خاندان کے اوائل کے بادشاہوں نام اور عہد حکومت میں سخت اختلافات ہیں۔ ہیروڈوٹس نے اس خاندان کا جو شجرہ نسب دیا ہے۔ اس کو دارا اول کے ان الفاظ کی روشنی میں جو بہستون کندہ ہیں۔ ”میری نسل کے آٹھ بادشاہوں نے مجھ سے پہلے حکومت کی اور میں نواں ہوں“ غور کرنے سے یہ سلسلہ اس طرح قائم ہوتا ہے۔
# '''ہخامنش'''
# '''چاش پش'''
# ''' خورس اول'''
# ''' کموجیہ اول'''
# '''خورس دوم'''
# ''' کموجیہ دوم '''
# '''دارا اول'''
اس سلسلے کیدی تصدیق [[تاریخی واقعات]] سےتوں بھیوی ہوتی ہے۔ہوندی اے۔
== ابتدائی دور ==
681 ق م میںوچ آشوری بادشاہ سناخریب کےدے خلاف بغاوت ہوئی تھی،سی، خیال کیاکیتا جاتاجاندا ہےاے ہلو لینا Halulina کےدے مقام پراُتے جنجنہاں دستوںدستاں نے اس کادا مقابلہ کیاکیتا تھاسی انانہاں میں سےوچوں پرسومش کادا ایکاک دستہ ہوگا۔ہوئے گا۔ اس کادا سپہ سالار ہخامنش ہوگا۔ہوئے گا۔ چائش پش یا تس پس نے اپنی سلطنت اپنے دو بیٹوںبیٹےآں خورس اورتے اریارامن میںوچ تقسیم کردی تھی۔سی۔ خورس کونوں پرموش ملا،ملیا، وہاوہ باپ کیدی موت کےدے بعد خورس اول کےدے لقب سےتوں جانشین ہوا۔ہويا۔ خورس سائرس نے علامیوںعلامیاں کےدے ساتھنال مل کر آشور بنی پال کےدے خلاف اس کےدے بھائی شمش شمو کین Shamsh Shumukin کیدی مدد کیدی تھی۔سی۔ مگر شمش شمو کین کیدی شکست کےدے بعد خورس نے آشور بنی پال کیدی اطاعت قبول کر لی۔قبیزیاکموجا کےدے دور میںوچ علامیوںعلامیاں اورتے آشوریوںآشوریاں کادا ذوال شروع ہو گیا تھا۔سی چنانچہ کمبوجا نے علام کےدے دارلحکومت انشان، قدیم سوسہ یا سوشن پراُتے قبضہ کر لیا، یہیایہی وجہ ہےاے تحریروںتحریراں میںوچ کمبوجا شاہ پرموش و انشان کادا لقب ملتاملدا ہے۔اے۔ مگر پھر بھیوی یہایہ ریاست آزاد نہیںنئيں ہو سکی۔سکيتی۔ آشوریوںآشوریاں کےدے بعد میدی بادشاہ ہو خشترنے اس کواسنوں محکوم بنالیا اورتے استاغیس کےدے زمانےزمنے تک یہیایہی صورت رہی۔
کورش یاسائرس دوم (559۔ 529 ق م) دا شمار دنیا دے وڈے فاتحین وچ ہوندا اے۔ اس نے تن وڈی سلطنتاں میدتا، لیڈیا تے بابل نوں زیر و زبر کر دتا تے فارس دی چھوٹی سی ریاست نوں اک عظیم انشان سلطنت وچ تبدیل کر دتا۔ اس نے پہلے پرساگرد دی متوازی حکومت نوں ختم کیتا تے اس دے بعد بابل دے بادشاہ بنو نید یا نیو نیدس Nabu Naibs or Nebu Nidus دے نال ساز باز کرکے میدتا دے خلاف بغاوت کردی تے استاغیس دے سالاراں نوں نال ملیا لیا۔ چنانچہ استاغیس دی فوج نے اسنوں گرفتار کرکے خورس دے حوالے کر دتا۔ اس فتح دے بعد اس نے اک متحدہ ایرانی سلطنت دی بنیاد رکھ دتی۔ جس دی سرحد مغرب وچ لیڈیا تے بابل تک وسیع ہوگئياں سن۔ لیڈیا، بابل تے مصر نے ساز باز کرکے خورس دی ودھدی ہوئی طاقت نوں ٹورنے دی کوشش کيتی۔ اس توں پہلے ایہ اتحاد مستحکم ہوندا خورس نے لیڈیا اُتے حملہ کر دتا۔ جنگ وچ لیڈیاکی فوج نوں شکست ہوئی تے خورس نے دارلحکومت سارڈیس Sardis اُتے قبضہ کرکے اس دے حکمران کروئس Crocsusگرفتار کر لیا۔ اس طرح لیڈیاکی سلطنت دے نال ایشائے کوچک تے یونانی مقبوضات خورس دے قبضہ وچ آ گئے۔ اس دے بعد اس نے ہرایو Harava موجودہ ہرات تے [[دریائے سیحاں]] Oxus تے جیہاں Jaxartes دے وسط علاقے سغدیہ Sagdiaکو فتح کرکے اپنی سلطنت ماورالنہر تے کوہ ہندو کش تک پھیلا دتا۔ (539 ق م) بابل نوں فتح کرکے نبو یندس نوں گرفتار کر لیا تے مغرب وچ اوہدی سرحداں نوں مصر توں مل گیئں۔
خورس دا دوسرا وڈا کارنامہ مذہبی رواداری اے۔ فتح بابل دے بعد اس نے اسرائیلیاں نوں جو [[بخت نصر]] دے عہدسے اسیری دی زندگی بسر کر رہے سن ۔ فلسطین جانے دی اجازت دے دی تے [[بیت المقدس]] دی تعمیر ثانی دا حکم صادر کیتا تے بابل دے دیوندا مردوخ دی قدر منزلت دی تے تمام بتاں نوں جو دوسرے مقامات توں اٹھا کر لیائے گئے سن انہاں دی جگہ پہنچایا۔ ایہ اس دے کارنامے نيں جنہاں دی بدولت اسنوں ’نجات دہندہ‘ تے قوم دا باپ دا خطاب دتا۔ ہور تاریخ وچ اسنوں اعظم دے لقب توں یاد کیتا جاندا اے۔ خورس اعظم نے پرساگرکو اپنا دارلحکومت بنایا۔ 529 ق م وچ ماورالنہر وچ سک توں لڑتا ہويا مارا گیا .
خورس دی موت دے بعد اوہدی وصیت دے مطابق اس دا بیٹا کمبوجا بادشاہ بنا۔ اس نے 525 ق م وچ اک وڈی فوج لے کر مصر اُتے حملہ کیتا۔ پلوسم Pelusium دی جنگ وچ فرعون مصر سامتیق سوم نوں شکست دی تے مصر نوں اپنی سلطنت وچ شامل کر لیا۔اس دوران اس نے سوڈان تے قرطاجنہ فتح کرنے دے لئی فوجاں بھیجاں مگر اوہ تباہ ہوگئياں، اس توں اس دا ذہنی توازن بگر گیا۔ اس نے بارہ پارسی امراء نوں zndoزندہ دفن کرادتا، ہور اس نے مصر دے مقدس بیل Apis مار دتا۔ تقریباََ تن سال مصر وچ قیام دے بعد اس نے مصر دا حاکم اک شخص اریاندس Aryabdesکو مقرر کیتا تے ایران واپس ہويا سی کہ شام وچ اک عظیم بغاوت دی اطلاع ملی۔ جس دا قائد اک شخص گؤمات Goumata نامی سی۔ اس نے اپنے نوں بردتا Bardiya ظاہر کرکے ایران دے تخت اُتے قبضہ کر لیا سی اس وحشت ناک خبر نے کمبوجاکے دماغ نوں مختل کیتا کہ راستے ہی وچ اس نے [[خود کشی]] کرلی۔ اوہدی موت دے بعد دارا اول نے گؤمات نوں قتل کرکے اپنی بادشاہت دا اعلان کر دتا۔
دارا یا داریوش اول (522۔ 426 ق م) اس دا تعلق ہخامنشی خاندان دی دوسری شاخ توں سی اس لئی اوہ تخت دا جائز حقدار نئيں سی تے اس نے
اک ایسے شخص نوں قتل کرکے تخت حاصل کیتا سی جس نوں لوگ بردتا سمجھدے سن ۔ اس لئی اس دے تخت نشین ہوندے ہی ملک وچ بغاوت دی اگ بھرک اٹھی۔ مگر اس نے اک اک کرکے تمام بغاوتاں سرد کیتا۔
باوجود شورشاں تے بغاوت دے دارانے فتوحات دی طرف توجہ دتی۔ 514۔ 512 ق م دے درمیان اس نے بحیرہ اسود Black Sea دے علاقےآں اُتے حملہ کیتا تے سھتیاں نوں مغلوب کرکے وادی ڈینوب Danube دے اک وسیع علاقے اُتے تسلط قائم کیتا۔ واپسی اُتے اس نے دریائے ڈینوب غبور کرکے ایشائے کوچک نوں مسخر کیتا، پھر اس نے تھریس یا تراکیہ Thrace تے یونانی جزائر نوں اپنی مملکت وچ شامل کرنے دے علاوہ مقدونیہ Macdoniaکی ریاست نوں وی اطاعت اُتے مجبور کیتا۔ اس دے بعد افغانستان تے مکران نوں زیر نگاں کرکے سندھ تے پنجاب دے اک وڈے حصے نوں اپنی سلطنت وچ شامل کر لیا۔ ہیروڈوٹس دے بیان دے مطابق اوہ سندھ توں بحری بیڑے دے ذریعے مکران تے عرب ہوندا ہويا اپنے دارلحکومت واپس آیا۔ الغرض 500 ق م دے اختتام تک مغرب توں لے کر مشرق دی سرزمین دارکے زیر نگاں ہوگئی سی۔ 486 ق م وچ اوہدی موت واقع ہوگئی۔
دارانے چھتیس سال حکومت دی تے اس عرصہ وچ معتدد جنگاں لڑاں۔ انیس جنگاں وچ خود وی شریک ہويا تے نہ حوادث نے اس دے قدم ڈگمگائے تے نہ شورشاں اس دے عزم نوں متزل کرسکيتیاں ۔ اس نے چٹان دی ماند ہر اک دا دیوانہ وار مقابلہ کیتا۔ اس عہد وچ ایرانی سلطنت ماورالنہر و سندھ توں لے کر وادی ڈینوب و مصر تک وسیع ہوگئی۔ اس دے ایہ کارنامے اسنوں دنیا دے فاتحین دی جگہ دینے دے لئی کافی نيں۔
دارانے اپنی موت توں کچھ عرصہ پہلے خشیارشا نوں جو آتوسہ دختر خورس اعظم دے بطن توں سی [[ولی عہد]] بنایا۔ اس نے یونان اُتے حملے توں پہلے مصر دی بغاوت فرد کرنے دے لئی 484 ق م وچ فوج کشی دی تے باغیاں نوں سزا دے کر اوتھے اپنے بھائی ہخامنش Hakhamaniess نوں اوتھے دا حاکم مقرر کیتا۔ اس اثناء وچ بابل وچ شورش برپا ہوئی۔ خشیارشا نے بابل اُتے قبضہ کرکے بابل نوں بے دردی توں لوٹا۔
ان کاروائیاں توں فارغ ہو کے اس نے یونانی جزائر اُتے حملے دا انتظام کیتا تے 481 ق م وچ اک عظیم فوج لے کر ایشیائے کوچک اُتے حملہ کیتا تے تھرما پلی Thermopylas دے مقام اُتے یونانیاں نوں شکست دتی۔ پھر ایتھنز دے مقام اُتے یونانیاں نوں شکست دے کر ایتھنزاُتے قبضہ کر لیا تے اوتھے معبداں نوں جلا دتا۔ مگر سلا مس Salamisکی جنگ وچ ایرانی بیڑے نے سخت ہذمیت اٹھائی تے اس دا وڈا حصہ تباہ ہو گیا۔ خشیارشانے ایہ مہم مردونیہ دے سپرد دی تے خود سارڈس آ گیا۔ مردونیہ نے یونانی جزائر فتح کرنے دی کوشش کيتی تے پلاتہ Plataea مارا گیا تے ایرانیاں نوں شکست ہوئی۔ اس دے بعد یونانی بیڑے نے ایرانی بیڑے نوں راس میکال Cap of mycal دے نزدیک شکست دتی۔ اس دے نال ہی یونانی مقبوضات ایرانی حکومت دی گرفت توں نکل گئے تے درہ دانیال اُتے وی یونانیاں دا قبضہ ہو گیا۔ اس شکست توں ایرانی حکومت دے وقار نوں سخت نقصان پہنچیا تے حرم وچ شازش ہوئی تے خشیارشا تے اس دے بیٹے دارا نوں قتل کر دتا گیا۔
خشیارشاکے قتل دے بعد ارتخشتر اول یا اردشیر دراز دست تخت نشین ہويا۔ ایہ اک سال تک آزادنہ حکومت نہ کرسکا۔ کیوں دے باپ دا قاتل اس اُتے حاوی سی آخر بادشاہ دے معتمد مغابیز ی بالغابش Megabyrus نے اسنوں قتل کرکے رہائی ڈلیائی۔ اس واقع دے بعد دے اردشیرکے بھائی ھستاسب Hystaspes نے باختروچ بغاوت کردتی۔ اردشیرخود گیا تے دو جنگاں وچ اسنوں مغلوب کرکے ملک دے اندر امن قائم کیتا۔
خشیارشاکے دور وچ مصر اُتے ایرانی گرفت ڈھیلی ہوگئی سی۔ 461 ق م وچ لیبیا دے سابق [[شاہی خاندان]] دے اک فرد ایناروس Inarus بن سامتق دوم نے یونانیاں دی مدد توں بغاوت کردتی۔ اردشیرنے بغابیش Bagabish نوں تن ہزار فوج دے مصر بھیجیا۔ اس نے آندے ہی باغیاں نوں شکست فاش دی تے ایناروس نوں گرفتار کرکے سوسہ بھجوادتا۔ پھر اس نے یونانیاں دے خلاف کروائی کيتی۔ اس وقت یونان دی دو وڈی طاقتاں ایتھنزتے اسپارٹااک دوسرے دے نال برسر پیکار سن۔ اس لئی دونے حکومتاں دے درمیان صلح ہو گئی۔ جس دے تحت اتحاد دلس دے میمبراں دی آزادی تسلیم کرلی گئی۔ ہور قبرض اُتے ایران دا قبضہ تسلیم کر لیا گیا۔
اردشیرنے 424 ق م وچ وفات پائی، اوہ بہت حسین، باوقار تے رحمدل بادشاہ سی اوہ یہودیاں اُتے بہت مہربان سی تے انہاں نوں ہر طرح دی [[مذہبی آزادی]] دے رکھی سی۔
اردشیر دی موت دے بعد اس دا بیٹا خشیارشا تخت اُتے بیٹھا، مگر کل پنتالیس دن ہی حکومت کرنے پایا کہ اس دے سوتیلے بھائی سغدیان Secudianus نے قتل کرکے تخت اُتے قبضہ کر لیا۔ مگر اوہ وی چھ ماہ توں زیادہ حکومت نئيں کرسکا، خشیارشاکا دوسرا سوتیلا بھائی اوخوس جو باخترکا حکمران سی، اس دے خلاف اٹھ کھڑا ہويا تے امیراں دی حمایت حاصل کرکے اسنوں گرفتار کر لینے وچ کامیاب ہو گیا۔ اس نے دارا دوم دے لقب توں اپنی بادشاہت دا اعلان کر دتا۔ اس حکومت اُتے خواجہ سراآں تے عورتاں دا قبضہ ہو گیا۔ اوہدی بیوی پریزاد Perysats تے تن خواجہ سرا اس دے مشیر خاص سن ۔ اس لئی اس دے بھائی آرشیت Arsites نے بغاوت کی، دارانے اس دے حمایتاں نوں ٹوڑ لیا، آرشیت نے اطاعت قبول کرلی۔ مگر دارا نے اسنوں قتل کروادتا۔ اس دے بعد لیڈیا دے حاکم پس سسنہ Pissuthnes نے بغاوت دی مگر اس دا حشر آرشیت دی طرح ہويا۔ اس دے بعد دارانے لیڈیاکا حاکم اک چالاک تے مدبر امیر تسیافرن Tissaphernes نوں مقرر کیتا۔ اس نے ایتھنز تے اسپارٹاکی باہمی عدادتاں توں فائدہ اٹھایا تے ایسی حکمت عملی اختیار دی کہ دونے ریاستاں لڑتی رہیاں۔ اسپارتی تسیافرن دی اس حکمت عملی نوں سمجھ گئے۔ چنانچہ انہاں نے تسیافرن دے خلاف جوڑ توڑ کرکے اس دے اختیارات صوبہ کاریہ Caria تک محدود کردیئے گئے تے ایشائے کوچک دے بقیہ علاقےآں دے لئی دارا دے بیٹے خورس صغیر دی سٹراپی وچ دے دیئے گئے۔ اس اثناء وچ حرم دے اندر خورس دے خلاف سازش ہوئی، اس دے علاوہ تسیافرن نے وی بادشاہ توں اوہدی حکمت عملی دے خلاف شکایت کيتی۔ آخر اسنوں وضاحت دے لئی سوسہ طلب کر لیا گیا۔ مگر اس دے پہنچنے دے بعد داراکا انتقال ہو گیا۔
اردشیرسوم بہت ہی باہمت، دلیر، تند خو تے سنگدل بادشاہ سی، اس نے تخت نشینی دے بعد تمام شہزاداں نوں قتل کرا دتا سی کہ کوئی دعوے دار باقی نہ راے۔ مگر اک سال دے اندر شام، ایشائے کوچک، قبرض و فنیقہ وچ بغاوتاں پھوٹ پڑھیاں۔ انہاں بغاوتاں دی سب توں وڈی وجہ مصر وچ ایرانی حکومت دی شکست سی۔ اردشیر نے پہلے شام دی شورشاں نوں فرد کرنا ضروری سمجھیا، اس نے سب توں پہلے فنیقی علاقے صیدا یا سدروم Sidon دا محاصرہ کر لیا۔ شہریاں نے مایوس ہوکر خود شہر نوں اگ لگادی یا خود کشی کرلی، صیداکا بادشاہ طینس Tennes قتل ہويا۔ اس دے بعد اردشیرنے مصر دی طرف پیس قدمی دی تے مصر دے تیسواں خاندان دا آخری بادشاہ نخت نیب Nachtta Nep شکست کھا کر حبشہ دی طرف بھاگ گیا تے مصر دوسری بار 342 ق م وچ ایرانی سلطنت وچ شامل ہو گیا۔ ایرانی فوجاں نے اس موقع اُتے بری بیدردی توں مصر نوں غارت کیتا۔ شہراں نوں لوٹا تے ہزاراں مصریاں نوں موٹ دے گھاٹ اتارا۔ ارشیر نے مصر دے مقدس بیل آپسAips ذبیح نوں کرا دتا۔ اردشیرنے فرندات Pharendates نوں مصر دا حاکم بنا کر واپس ہويا۔ اس کامیابی تے تشدد توں مغربی صوبےآں دی شورشاں خود بخود فرد ہوگئياں۔ مگر اس اثنا وچ وسط ایشاء تے سندھ وچ بغاوتاں پھوٹ پڑھیاں تے سندھ دا علاقہ ایرانی حکومت دے قبضہ توں نکل گیا۔ 338 ق م وچ اس دے اک خواجہ سرا باگوس Bagoas نے اسنوں زہر دے کر ہلاک کر دتا تے اس دے بیٹےآں وچوں چھوندے بیٹے ارشک Arsacesکو تخت اُتے بیٹھا کر باقی سب نوں قتل کر دتا۔
ارشک نے تخت نشینی دے بعد باگواس توں رہائی دی کوشش کيتی مگر کامیاب نہ ہو سکا۔ باگواس نے اس خطرے نوں محسوس کردے ہوئے اسنوں اس دے بیٹےآں سمیت قتل کرا دتا۔ اس دے بعد ہخامنشی خاندان دے اک شہزادے نوں جو غالباََ دارا دوم دا پوندا سی دارا سوم دے لقب توں تخت اُتے بیٹھا دتا۔
حکومت دی باگ دوڑ سمھالنے دے بعد دارا چہارم نے سب توں پہلے مگر حالے سانس لینے ہی نئيں پایا سی کہ ایرانی مملکت اُتے سکندر اعظم دا طوفانی خیز حملہ ہويا، اس نے ہخامنشی حکومت دا شیرازہ بکھیر دتا۔
== یونانی بغاوتاں ==
کورش یاسائرس دوم (559۔ 529 ق م) کا شمار دنیا کے بڑے فاتحین میں ہوتا ہے۔ اس نے تین بڑی سلطنتیں میدیا، لیڈیا اور بابل کو زیر و زبر کر دیا اور فارس کی چھوٹی سی ریاست کو ایک عظیم انشان سلطنت میں تبدیل کر دیا۔ اس نے پہلے پرساگرد کی متوازی حکومت کو ختم کیا اور اس کے بعد بابل کے بادشاہ بنو نید یا نیو نیدس Nabu Naibs or Nebu Nidus کے ساتھ ساز باز کرکے میدیا کے خلاف بغاوت کردی اور استاغیس کے سالاروں کو ساتھ ملا لیا۔ چنانچہ استاغیس کی فوج نے اسے گرفتار کرکے خورس کے حوالے کر دیا۔ اس فتح کے بعد اس نے ایک متحدہ ایرانی سلطنت کی بنیاد رکھ دی۔ جس کی سرحد مغرب میں لیڈیا اور بابل تک وسیع ہوگئیں تھیں۔ لیڈیا، بابل اور مصر نے ساز باز کرکے خورس کی بڑھتی ہوئی طاقت کو ٹورنے کی کوشش کی۔ اس سے پہلے یہ اتحاد مستحکم ہوتا خورس نے لیڈیا پر حملہ کر دیا۔ جنگ میں لیڈیاکی فوج کو شکست ہوئی اور خورس نے دارلحکومت سارڈیس Sardis پر قبضہ کرکے اس کے حکمران کروئس Crocsusگرفتار کر لیا۔ اس طرح لیڈیاکی سلطنت کے ساتھ ایشائے کوچک اور یونانی مقبوضات خورس کے قبضہ میں آ گئے۔ اس کے بعد اس نے ہرایو Harava موجودہ ہرات اور [[دریائے سیحوں]] Oxus اور جیہوں Jaxartes کے وسط علاقے سغدیہ Sagdiaکو فتح کر کے اپنی سلطنت ماورالنہر اور کوہ ہندو کش تک پھیلا دیا۔ (539 ق م) بابل کو فتح کرکے نبو یندس کو گرفتار کر لیا اور مغرب میں اس کی سرحدیں کو مصر سے مل گیئں۔
خورس نے لیڈیاکی سلطنت دے نال ایشائے کوچک تے یونانی مقبوضات خورس دے قبضہ وچ آ گئے تے چند یونانی جزائر تے شہراں نے خورس Cyrus دے دور وچ اطاعت کرلی سی۔ دارا نے۔ 514۔ 512 ق م دے درمیان اس نے بحیرہ اسود Caspian Sea دے علاقےآں اُتے بری تے بحری دونے راستاں توں حملہ کیتا تے سھتیاں نوں مغلوب کرکے وادی ڈینوب Danube دے اک وسیع علاقے اُتے تسلط قائم کیتا۔ سھتیاں دی حمایت وچ یونانیاں نے شورشاں برپا کردتیاں چنانچہ واپسی اُتے اس نے دریائے ڈینوب غبور کرکے ایشائے کوچک نوں مسخر کیتا، پھر اس نے سارڈیس Sardisوچ اک سال تک قیام کرکے اس نے ایتھے توں تھریس یا تراکیہ Thrace تے یونانی جزائر نوں اپنی مملکت وچ شامل کرنے دے علاوہ مقدونیہ Macdoniaکی ریاست نوں وی اطاعت اُتے مجبور کیتا۔ پھر داراکے عہد وچ تھریس تے مقدونیہ نے اطاعت قبول کرلی سی، مگر اوہ اس غلامی توں مطمعین نہ سن ۔ چنانچہ 499 ق م وچ ایشائے کوچک دے یونانی باشنداں نے اہل اتھنزکے ایما اُتے بغاوت کر دی تے لیڈیاکے پائے تخت سارڈس اُتے قبضہ کر لیا۔ ایرانی فوج نے باغیاں نوں شکست دے کر دوبارہ تسلط قائم کیتا۔ لیکن 494 ق م وچ لیڈیاکی جنگ وچ ایشائے کوچک دے ایونیانی یونانیاں Ionian Greekکو دوسری شکست فاش دی تے انتقام وچ میلتس Milltus نوں برباد کر دتا، مگر انہاں سختیاں دے باوجود شورشاں دا سلسلہ جاری رہیا۔ ایرانی فوج دے ہٹے ہی مقدونیہ، تھریس تے اریٹیریا Eretria نے آزادی دا اعلان کر دتا۔ دارانے اس دفعہ اپنے بھتیجے مرودنیہ Mardunius نوں مقرر کیتا، جس نے تھریس نوں فتح کیتا تے مقدونیہ دے حاکم سکندر Alexanderکو اطاعت اُتے مجبورکیتا۔ اس دا ارادہ دوسرے یونانی جزائر دی طرف پیش قدمی دا سی مگر طوفان وچ اس دا بیڑا تباہ ہوجانے دے سبب دارانے اسنوں واپس بلا کر ایہ مہم اپنے اک سالار داتیہ Datis تے ارتافرنیہ Artaphernesکے سپرد کيتی۔ انہاں سالاراں نے اریٹیریا Eretria نوں کلیۃََ تباہ کر دتا، مگر ایتھنزاُتے حملہ ناکم رہیا۔ اہل ایتھنزنے مراتھن Marathan دے مقام اُتے جو جزیرہ اٹیکا Attica وچ ایتھنزسے چوبیس میل شمال مشرق وچ واقع اے، ایرانی فوج نوں عبرت ناک شکست دتی۔ پھر مصر نے وی ایرانی جوا اتار پھینکا۔ دارا یونانیاں تے مصریاں نوں قرار واقعی دینے دی فکروچ سی، کہ موت نے اسنوں اٹھا لیا۔
دارا دی موت دے بعد خشیارشا ایران دے تخت اُتے بیٹھا۔ اس دے تخت نشین ہوندے ہی درباریاں وچ اختلاف پیدا ہو گیا۔ اک گروہ یونان وچ فوج کشی دا مخالف سی تے دوسرا موئید۔ خشیارشانے دوسرے گروہ توں اتفاق کیتا تے مصر دی بغاوت فرد کرنے دے بعد اس نے یونانی جزائر اُتے حملے دا انتظام کیتا تے 481 ق م وچ اک عظیم فوج کر ایشیائے کوچک دی طرف بڑھا۔ اس موقع اُتے سلطنت دی مختلف گوشےآں توں فوجاں طلب دی گئياں، جو کاپاڈوشیہ وچ اکھٹا ہوئیاں، پھر اوتھے توں لیڈیاآئیاں ۔ ہیروڈوٹس دے مطابق چھیالیس قوماں دے سپاہی اس فوج وچ شامل سن ۔ جو سلطنت دے مختلف گوشےآں توں طلب کيتے گئے سن ۔ یونانیاں نے اس فوج دی تعداد اٹھارہ لکھ بری افواج دے علاوہ بارہ سو جنگی تے تن ہزار برداری کشتیاں تے پنج لکھ دس ہزار فوج بحری بتائی اے۔ اس طرح تیئس لکھ دس ہزار فوج ہوئی، جو مبالغہ آمیز اے۔ بہر کیف اس عظیم انشان فوج دا سالار مردونیہ Mardonia سی، دوسری طرف یونانی بحری فوج دا سالار لیونداس Leonidas تے بحری فوج دا سالار یوری بیاد Euribyades سی
خورس کا دوسرا بڑا کارنامہ مذہبی رواداری ہے۔ فتح بابل کے بعد اس نے اسرائیلیوں کو جو [[بخت نصر]] کے عہدسے اسیری کی زندگی بسر کر رہے تھے۔ فلسطین جانے کی اجازت دے دی اور [[بیت المقدس]] کی تعمیر ثانی کا حکم صادر کیا اور بابل کے دیوتا مردوخ کی قدر منزلت کی اور تمام بتوں کو جو دوسرے مقامات سے اٹھا کر لائے گئے تھے ان کی جگہ پہنچایا۔ یہ اس کے کارنامے ہیں جن کی بدولت اس کو ’نجات دہندہ‘ اور قوم کا باپ کا خطاب دیا۔ نیز تاریخ میں اس کو اعظم کے لقب سے یاد کیا جاتا ہے۔ خورس اعظم نے پرساگرکو اپنا دارلحکومت بنایا۔ 529 ق م میں ماورالنہر میں سک سے لڑتا ہوا مارا گیا .
بہر کیف اس عظیم انشان فوج نے ہیلی پونت Hellespont یعنی درہ دانیال غبور کردے ہوئے تھرما پلی Thermopylas دے مقام اُتے یونانیاں نوں شکست دتی۔ پھر ایتھنز دے مقام اُتے یونانیاں نوں شکست دے کر ایتھنزاُتے قبضہ کر لیا تے اوتھے معبداں نوں جلا دتا۔ اس اثناء وچ ایرانی بحری بیڑاہ وی آ گیا، جس نے آرٹی منیریم Artomisium دے مقام اُتے یونانیاں نوں پیچھے ہٹنے اُتے مجبور کر دتا۔ مگر سلا مس Salamisکی جنگ وچ ایرانی بیڑے نے سخت ہذمیت اٹھائی تے اس دا وڈا حصہ تباہ ہو گیا۔ اس واقع دے بعد خشیارشانے ایہ مہم مردونیہ دے سپرد دی تے خود سارڈس لا گیا۔ مردونیہ نے یونانی جزائر فتح کرنے دی کوشش کيتی، مگر آپس دے اختلافات دی بدولت کامیاب نہ ہو سکا تے پلاتہ Plataea دے مقام اُتے زبردست شکست کھادی خود سالار فوج مردونیہ وی قتل ہو گیا۔ اس دے مرتے ہی انتہائی ابتری دی حالت وچ فوج بھاگ کھڑی ہوئی۔ یونانیاں نے دور تک ایرانیاں دا تعاقب کیتا تے وڈی بے دردی توں انہاں نوں قتل کیتا۔ بقول ہیروڈوٹس دے صرف تن ہزار ایرانی جاناں بچاسکے۔ اس فتح دے بعد یونانی بیڑے نے ایرانی بیڑے نوں راس میکال Cap of mycal دے نزدیک شکست دتی۔ اس دے نال ہی یونانی مقبوضات ایرانی حکومت دی گرفت توں نکل گئے تے درہ دانیال اُتے وی یونانیاں دا قبضہ ہو گیا۔ اس شرمناک شکست توں ایرانی حکومت دے وقار نوں سخت نقصان پہنچیا تے خشیارشانے تلافی دی کوئی کوشش نئيں دی تے اسنوں قتل کر دتا گیا۔
خورس کی موت کے بعد اس کی وصیت کے مطابق اس کا بیٹا کمبوجا بادشاہ بنا۔ اس نے 525 ق م میں ایک بڑی فوج لے کر مصر پر حملہ کیا۔ پلوسم Pelusium کی جنگ میں فرعون مصر سامتیق سوم کو شکست دی اور مصر کو اپنی سلطنت میں شامل کر لیا۔اس دوران اس نے سوڈان اور قرطاجنہ فتح کرنے کے لیے فوجیں بھیجیں مگر وہ تباہ ہوگئیں، اس سے اس کا ذہنی توازن بگر گیا۔ اس نے بارہ پارسی امراء کو zndoزندہ دفن کرادیا، مزید اس نے مصر کے مقدس بیل Apis مار دیا۔ تقریباََ تین سال مصر میں قیام کے بعد اس نے مصر کا حاکم ایک شخص اریاندس Aryabdesکو مقرر کیا اور ایران واپس ہوا تھا کہ شام میں ایک عظیم بغاوت کی اطلاع ملی۔ جس کا قائد ایک شخص گؤمات Goumata نامی تھی۔ اس نے اپنے کو بردیا Bardiya ظاہر کر کے ایران کے تخت پر قبضہ کر لیا تھا۔ اس وحشت ناک خبر نے کمبوجاکے دماغ کو مختل کیا کہ راستے ہی میں اس نے [[خود کشی]] کرلی۔ اس کی موت کے بعد دارا اول نے گؤمات کو قتل کرکے اپنی بادشاہت کا اعلان کر دیا۔
خشیارشا نے مصر دی بغاوت دبانے دے بعد ایرانیاں نے یونانیاں دے خلاف کروائی شروع کی، اس وقت یونانیاں دے اتحاد دا شیرازہ بکھر رہیا سی یونان دی دو وڈی طاقتاں ایتھنزتے اسپارٹااک دوسرے دے نال برسر پیکار سن۔ایسی حالت وچ یونانیاں نے مصالحت کرنی بہتر سمجھی۔ چنانچہ اک شخص کالیاس Callias نوں ایرانی دربار بھیجیا۔ بحث وتمحیض دے بعد بلاآخر دونے حکومتاں دے درمیان صلح ہو گئی۔ جس دے تحت اتحاد دلس دے میمبراں دی آزادی تسلیم کرلی گئی۔ ہور قبرض اُتے ایران دا قبضہ تسلیم کر لیا گیا۔
دارا یا داریوش اول (522۔ 426 ق م) اس کا تعلق ہخامنشی خاندان کی دوسری شاخ سے تھا۔ اس لیے وہ تخت کا جائز حقدار نہیں تھا اور اس نے
ایک ایسے شخص کو قتل کر کے تخت حاصل کیا تھا جس کو لوگ بردیا سمجھتے تھے۔ اس لیے اس کے تخت نشین ہوتے ہی ملک میں بغاوت کی آگ بھرک اٹھی۔ مگر اس نے ایک ایک کر کے تمام بغاوتوں سرد کیا۔
دارا دوم دے عہد وچ لیڈیا دے حاکم پس سسنہ Pissuthnes نے بغاوت دی مگر ناکم رہیا۔ اس مرتبہ دارانے لیڈیاکا حاکم اک چالاک تے مدبر امیر تسیافرن Tissaphernes نوں مقرر کیتا۔ اس نے ایتھنز تے اسپارٹاکی باہمی عدادتاں توں فائدہ اٹھایا، 413 ق م وچ ایتھنز دے بیڑے نے صقیلہ Sicily وچ شکست فاش کھادی تسیافرن نے اسپارٹاسنوں اک محاہدہ کر لیا، جس دے تحت دونے نے ایتھنزسے جنگ کرنے دا وعدہ کیتا سی مگر تسیافرن نے اس اُتے سختی توں عمل نئيں کیتا، بلکہ ایسی حکمت عملی اختیار دی کہ دونے ریاستاں لڑتی رہیاں تے انہاں نوں ایرانیاں دے خلاف جنگ دے بجائے انہاں توں مدد لینی پڑے۔ اس طرح تسیافرن نے یونان دی سیاست وچ بہت کامیاب کردارادا کیتا۔ یونانی طاقت دے توازن نوں اس نے برہم کرکے اس نے ایرانی مفاد محفوظ کر لیا تے رفتہ رفتہ ایشائے کوچک اُتے قبضہ کرکے ایران دی سلطنت وچ شامل کر لیا۔
باوجود شورشوں اور بغاوت کے دارانے فتوحات کی طرف توجہ دی۔ 514۔ 512 ق م کے درمیان اس نے بحیرہ اسود Black Sea کے علاقوں پر حملہ کیا اور سھتیوں کو مغلوب کرکے وادی ڈینوب Danube کے ایک وسیع علاقے پر تسلط قائم کیا۔ واپسی پر اس نے دریائے ڈینوب غبور کرکے ایشائے کوچک کو مسخر کیا، پھر اس نے تھریس یا تراکیہ Thrace اور یونانی جزائر کو اپنی مملکت میں شامل کرنے کے علاوہ مقدونیہ Macdoniaکی ریاست کو بھی اطاعت پر مجبور کیا۔ اس کے بعد افغانستان اور مکران کو زیر نگیں کرکے سندھ اور پنجاب کے ایک بڑے حصے کو اپنی سلطنت میں شامل کر لیا۔ ہیروڈوٹس کے بیان کے مطابق وہ سندھ سے بحری بیڑے کے ذریعے مکران اور عرب ہوتا ہوا اپنے دارلحکومت واپس آیا۔ الغرض 500 ق م کے اختتام تک مغرب سے لے کر مشرق کی سرزمین دارکے زیر نگیں ہوگئی تھی۔ 486 ق م میں اس کی موت واقع ہوگئی۔
دارانے چھتیس سال حکومت کی اور اس عرصہ میں معتدد جنگیں لڑیں۔ انیس جنگوں میں خود بھی شریک ہوا اور نہ حوادث نے اس کے قدم ڈگمگائے اور نہ شورشیں اس کے عزم کو متزل کرسکیں۔ اس نے چٹان کی ماند ہر ایک کا دیوانہ وار مقابلہ کیا۔ اس عہد میں ایرانی سلطنت ماورالنہر و سندھ سے لے کر وادی ڈینوب و مصر تک وسیع ہوگئی۔ اس کے یہ کارنامے اس کو دنیا کے فاتحین کی جگہ دینے کے لیے کافی ہیں۔
دارانے اپنی موت سے کچھ عرصہ پہلے خشیارشا کو جو آتوسہ دختر خورس اعظم کے بطن سے تھا [[ولی عہد]] بنایا۔ اس نے یونان پر حملے سے پہلے مصر کی بغاوت فرد کرنے کے لیے 484 ق م میں فوج کشی کی اور باغیوں کو سزا دے کر وہاں اپنے بھائی ہخامنش Hakhamaniess کو وہاں کا حاکم مقرر کیا۔ اس اثناء میں بابل میں شورش برپا ہوئی۔ خشیارشا نے بابل پر قبضہ کرکے بابل کو بے دردی سے لوٹا۔
اسپارتی تسیافرن دی اس حکمت عملی نوں سمجھ گئے۔ بدقسمتی توں بادشاہ دا دربار سازشاں دا اکھاڑا بنا ہويا سی تے کم فہم لوگاں دا اثر و رسوخ بادشاہ اُتے سی چنانچہ انہاں نے تسیافرن دے خلاف جوڑ توڑ کرکے اس دے اختیارات صوبہ کاریہ Caria تک محدود کردیئے گئے تے ایشائے کوچک دے بقیہ علاقےآں دے لئی دارا دے بیٹے خورس صغیر دی سٹراپی وچ دے دیئے گئے۔ خورس نے اختیارات ہتھ وچ لیندے ہی یونانی اجیراں دی اک فوج بھرتی دی تے راست پالیسی اختیار کردے ہوئے اسپارٹاسنوں دوستانہ تعلقات استوار کيتے۔ ہور اسپارٹاکے سردار لیزنڈر Lynsander دی مالی مدد کيتی۔ ایرانی معاونت حاصل کرنے دے بعد اسپارٹا نے ایتھنز نوں اگس پوتامس Acgos Potmos دی بحری جنگ وچ فیصلہ کن شکست دی تے ایتھنز اُتے قبضہ کر لیا۔ اس اثناء وچ حرم دے اندر خورس دے خلاف سازش ہوئی، اس دے علاوہ تسیافرن نے وی بادشاہ توں اوہدی حکمت عملی دے خلاف شکایت کيتی۔ آخر اسنوں وضاحت دے لئی سوسہ طلب کر لیا گیا۔ مگر اس دے پہنچنے دے بعد داراکا انتقال ہو گیا۔
ان کاروائیوں سے فارغ ہو کر اس نے یونانی جزائر پر حملے کا انتظام کیا اور 481 ق م میں ایک عظیم فوج لے کر ایشیائے کوچک پر حملہ کیا اور تھرما پلی Thermopylas کے مقام پر یونانیوں کو شکست دی۔ پھر ایتھنز کے مقام پر یونانیوں کو شکست دے کر ایتھنزپر قبضہ کر لیا اور وہاں معبدوں کو جلا دیا۔ مگر سلا مس Salamisکی جنگ میں ایرانی بیڑے نے سخت ہذمیت اٹھائی اور اس کا بڑا حصہ تباہ ہو گیا۔ خشیارشانے یہ مہم مردونیہ کے سپرد کی اور خود سارڈس آ گیا۔ مردونیہ نے یونانی جزائر فتح کرنے کی کوشش کی اور پلاتہ Plataea مارا گیا اور ایرانیوں کو شکست ہوئی۔ اس کے بعد یونانی بیڑے نے ایرانی بیڑے کو راس میکال Cap of mycal کے نزدیک شکست دی۔ اس کے ساتھ ہی یونانی مقبوضات ایرانی حکومت کی گرفت سے نکل گئے اور درہ دانیال پر بھی یونانیوں کا قبضہ ہو گیا۔ اس شکست سے ایرانی حکومت کے وقار کو سخت نقصان پہنچا اور حرم میں شازش ہوئی اور خشیارشا اور اس کے بیٹے دارا کو قتل کر دیا گیا۔
درا دوم دے بعد اس دا وڈا بیٹا ارشک اردشیر دوم دے لقب توں بادشاہ بنا۔ خورس بھائی نوں قتل کرنے دی فکر وچ سی کہ تسیافرن نے ایہ راز افشا کر دتا۔ ارد شیرنے اسنوں قتل کرنے دا حکم دے دتا، مگر اوہدی ماں نے بیٹے نوں راضی کر لیا کہ اوہ چھوٹے بھائی نوں معاف کردے تے اسنوں اسنوں اپنے عہدے اُتے برقرار رکھدے ہوئے ایشائے کوچک بھیج دے۔ خورس نے ایشائے کوچک پہنچدے ہی یونانی اجیراں دی اک فوج بھرتی کرنی شروع دی جس دا سالار کلارخ Clarchus سی انہاں تیاریاں دے نال اوہ تقریباََ دو لکھ فوج لے کر بابل بھائی دے خلاف جنگ دے لئی بڑھا۔ کوناکسا Cunaxa جو بابل دے قریب سی جنگ ہوئی، یونانی فوج نے شاہی فوج نوں گویا شکست دے دی سی کہ پانسا پلٹ گیا خورس اردشیر نوں سامنے دیکھ کر اس اُتے ٹوٹ پیتا تے اسنوں زخمی کر دتا، مگر اس دے نال ہی شاہی دستے نے اس دا کم تمام کر دتا۔ خورس دی موت دے بعد یونانی فوج نوں اسلحہ رکھ دینے دا حکم دتا گیا مگر اس نے انکار کر دتا۔ شاہی فوج انہاں توں مقابلے دی ہمت نئيں کرسکی، بادشاہ نوں انہاں نوں واپس جانے دی اجازت دینی پئی۔ راستے وچ تسیافرن نے کلارخ تے دوسرے سالاراں نوں دھوکا دے کر گرفتار وی کر لیا، مگر پھر وی انہاں نے ہتھیار نئيں ڈالے تے زنوفن Xenophon تے دوسرے سرداراں دی قیادت وچ واپس لوٹ گئے۔ اس جنگ نے یونانیاں نوں دلیر بنا دتا، انہاں نے ایرانی فوج دی کمزوریاں تے داخلی ضعف دا پوری طرح اندازہ کر لیا تے آئندہ سکندر اعظم نے اس تجربہ توں پوری طرح فائدہ اٹھایا۔
خشیارشاکے قتل کے بعد ارتخشتر اول یا اردشیر دراز دست تخت نشین ہوا۔ یہ ایک سال تک آزادنہ حکومت نہ کرسکا۔ کیوں کے باپ کا قاتل اس پر حاوی تھا۔ آخر بادشاہ کے معتمد مغابیز ی بالغابش Megabyrus نے اسے قتل کرکے رہائی ڈلائی۔ اس واقع کے بعد کے اردشیرکے بھائی ھستاسب Hystaspes نے باخترمیں بغاوت کردی۔ اردشیرخود گیا اور دو جنگوں میں اسے مغلوب کر کے ملک کے اندر امن قائم کیا۔
اس واقعہ دے بعد قدرتاََ ایران تے اسپارٹا دے حلیفانہ تعلقات ختم ہوگئے۔ اہل اسپارٹانے ایشائے کوچک دے ایرانی مقبوضات ختم کرانے دی کوشش کيتی، مگر اوہ ایتھنز دی کشمکش دی وجہ توں کامیاب نئيں ہو سکے۔ دوسری طرف ایتھنزنے ایران توں دوستانہ تعلقات قائم کرلئی۔ ایرانی حکومت نے وی ایتھنزکی حمایت شروع کردی، اس طرح اس نے اپنے وقار نوں گرنے توں بچالیا۔ اردشیرنے اک فرمان دے ذریعے اعلان کر دتا کہ ایشائے کوچک تے قبرص ایرانی سلطنت وچ شامل اے۔ اس طرح کالیاس دے صلح نوں ختم کر دتا۔
خشیارشاکے دور میں مصر پر ایرانی گرفت ڈھیلی ہوگئی تھی۔ 461 ق م میں لیبیا کے سابق [[شاہی خاندان]] کے ایک فرد ایناروس Inarus بن سامتق دوم نے یونانیوں کی مدد سے بغاوت کردی۔ اردشیرنے بغابیش Bagabish کو تین ہزار فوج دے مصر بھیجا۔ اس نے آتے ہی باغیوں کو شکست فاش دی اور ایناروس کو گرفتار کرکے سوسہ بھجوادیا۔ پھر اس نے یونانیوں کے خلاف کروائی کی۔ اس وقت یونان کی دو بڑی طاقتیں ایتھنزاور اسپارٹاایک دوسرے کے ساتھ برسر پیکار تھیں۔ اس لیے دونوں حکومتوں کے درمیان صلح ہو گئی۔ جس کے تحت اتحاد دلس کے میمبروں کی آزادی تسلیم کرلی گئی۔ نیز قبرض پر ایران کا قبضہ تسلیم کر لیا گیا۔
قبرص وچ اواگورس Evagoras نے یونانیاں تے مصر دی حمایت حاصل کرکے بغاوت کردی تے ایرانی حکومت دے لئی مستقل خطرہ بن گیا۔ ایرانی حکومت نے ایسی حالت وچ اک طرف ایتھنزسے تعلقات استوار کیتا تے دوسری طرف اوارگوس نوں رعایت دے کر مصحالت اُتے راضی کولیا۔ سلامس Slamasa اُتے تے گورس دا قبضہ شاہ دے لقب دے نال تسلیم کر لیا گیا۔
اردشیرنے 424 ق م میں وفات پائی، وہ بہت حسین، باوقار اور رحمدل بادشاہ تھا۔ وہ یہودیوں پر بہت مہربان تھا اور انہیں ہر طرح کی [[مذہبی آزادی]] دے رکھی تھی۔
== سکندر دا حملہ ==
اردشیر کی موت کے بعد اس کا بیٹا خشیارشا تخت پر بیٹھا، مگر کل پنتالیس دن ہی حکومت کرنے پایا کہ اس کے سوتیلے بھائی سغدیان Secudianus نے قتل کرکے تخت پر قبضہ کر لیا۔ مگر وہ بھی چھ ماہ سے زیادہ حکومت نہیں کرسکا، خشیارشاکا دوسرا سوتیلا بھائی اوخوس جو باخترکا حکمران تھا، اس کے خلاف اٹھ کھڑا ہوا اور امیروں کی حمایت حاصل کرکے اس کو گرفتار کر لینے میں کامیاب ہو گیا۔ اس نے دارا دوم کے لقب سے اپنی بادشاہت کا اعلان کر دیا۔ اس حکومت پر خواجہ سراؤں اور عورتوں کا قبضہ ہو گیا۔ اس کی بیوی پریزاد Perysats اور تین خواجہ سرا اس کے مشیر خاص تھے۔ اس لیے اس کے بھائی آرشیت Arsites نے بغاوت کی، دارانے اس کے حمایتوں کو ٹوڑ لیا، آرشیت نے اطاعت قبول کرلی۔ مگر دارا نے اس کو قتل کروادیا۔ اس کے بعد لیڈیا کے حاکم پس سسنہ Pissuthnes نے بغاوت کی مگر اس کا حشر آرشیت کی طرح ہوا۔ اس کے بعد دارانے لیڈیاکا حاکم ایک چالاک اور مدبر امیر تسیافرن Tissaphernes کو مقرر کیا۔ اس نے ایتھنز اور اسپارٹاکی باہمی عدادتوں سے فائدہ اٹھایا اور ایسی حکمت عملی اختیار کی کہ دونوں ریاستیں لڑتی رہیں۔ اسپارتی تسیافرن کی اس حکمت عملی کو سمجھ گئے۔ چنانچہ انہوں نے تسیافرن کے خلاف جوڑ توڑ کر کے اس کے اختیارات صوبہ کاریہ Caria تک محدود کردیئے گئے اور ایشائے کوچک کے بقیہ علاقوں کے لیے دارا کے بیٹے خورس صغیر کی سٹراپی میں دے دیئے گئے۔ اس اثناء میں حرم کے اندر خورس کے خلاف سازش ہوئی، اس کے علاوہ تسیافرن نے بھی بادشاہ سے اس کی حکمت عملی کے خلاف شکایت کی۔ آخر اس کو وضاحت کے لیے سوسہ طلب کر لیا گیا۔ مگر اس کے پہنچنے کے بعد داراکا انتقال ہو گیا۔
334 ق م وچ سکندرنے درہ دانیال نوں غبور کیتا تے دریائے گرانیک Granicusکے کنارے ایرانی فوج نوں پہلی شکست دتی۔ اس ہزمیت نے ایرنی طاقت نوں مفلوج کر دتا۔ اک سال دے اندر سارڈیس کاریہ فریجیا تے ایشیا کوچک دے دوسرے علاقےآں اُتے اس نے قبضہ کر لیا۔ اس دے بعد اس نے سوریا یا شام دی طرف پیش قدمی کيتی۔ ایسس Issus دے مقام پردوسری وڈی جنگ ہوئی۔ جس ایرانی فوج دا وڈا حصہ تباہ ہو گیا تے دارا نوں شکست فاش ہوئی تے داراکی ماں، بیوی تے دو بیٹیاں گرفتار ہوئیاں تے ایرانی فوج دا وڈا حصہ تباہ ہو گیا۔ دارا نے مصالحت دی کوشش کيتی مگر سکندر نے وڈی حقارت توں ایہ پیش کش ٹھکرادتی۔ مجبوراََ دارانے آخری جنگ دی تیاری کيتی۔ دوسری طرف سکندر فنیقی علاقے چڑھائی کيتی۔ سدوم نوں تسخیر کرنے دے بعد اوہ ٹائر Tyre آیا تے اسنوں ست ماہ دے محاصرے دے بعد فتح کرنے وچ کامیاب ہويا۔ اس موقع اُتے سکندر نے وڈی سفاکی مظاہرہ کیتا تے ٹائر نوں اگ لگیا دی تے لوگاں نوں غلام بنالیا۔ ٹائر دی تباہی دے بعد فلسطین دے بقیہ حصے سکندر دے زیر نگاں آ گئے۔ ایتھے توں اس نے مصر دی طرف اقدام کیتا تے تے اسنوں بآسانی فتح کر لیا۔
تسخیر مصر دے بعد اوہ پھر ٹائر آیا۔ ایتھے اک لشکر جرار دے نال سرزمین ایران دی طرف بڑھا۔ نینوا دے قریب اربیلا Arbela توں تیس میل مغرب نوں گوگامیل Gaugamela دے مقام اُتے دارا تے سکندرکے درمیان فیصلہ کن جنگ ہوئی، جس وچ داراکو شکست ہوئی۔ اس شکست دے نال ہی ایران داراکے قبضے توں نکل گیا تے دارا ہکتمان (ہمدان) توں رے تے رے توں شمال مشرق دی سمت بھاگ گیا۔ سکندر نے سوسہ نوں فتح کرنے دے بعد اصطخر نوں مسخر کیتا تے اس انتقام وچ کہ خشیارشا نے شہر ایتھنز نوں جلا دتا سی اس نے وی ایرانی دارالحکومت نوں نذر آتش کر دتا۔ مذہبی کتاباں، شاہی محلات تے یاد گار عمارتاں کل دی کل دی خاک ہوگئياں۔ اس کم توں فراغت پانے دے بعد اس نے دار دا تعاقب شروع کیتا۔ راستے وچ اس دے دو امرا بس سوس تے بربسانت نے اس دا کم تمام کر دتا۔ دارا سوم دی موت دے نال ہی ہخامنشی خاندان دی حکومت 330 ق م وچ ہمیشہ دے لئی ختم ہو گئی۔
اردشیرسوم بہت ہی باہمت، دلیر، تند خو اور سنگدل بادشاہ تھا، اس نے تخت نشینی کے بعد تمام شہزادوں کو قتل کرا دیا تھا کہ کوئی دعوے دار باقی نہ رہے۔ مگر ایک سال کے اندر شام، ایشائے کوچک، قبرض و فنیقہ میں بغاوتیں پھوٹ پڑھیں۔ ان بغاوتوں کی سب سے بڑی وجہ مصر میں ایرانی حکومت کی شکست تھی۔ اردشیر نے پہلے شام کی شورشوں کو فرد کرنا ضروری سمجھا، اس نے سب سے پہلے فنیقی علاقے صیدا یا سدروم Sidon کا محاصرہ کر لیا۔ شہریوں نے مایوس ہوکر خود شہر کو آگ لگادی یا خود کشی کرلی، صیداکا بادشاہ طینس Tennes قتل ہوا۔ اس کے بعد اردشیرنے مصر کی طرف پیس قدمی کی اور مصر کے تیسویں خاندان کا آخری بادشاہ نخت نیب Nachtta Nep شکست کھا کر حبشہ کی طرف بھاگ گیا اور مصر دوسری بار 342 ق م میں ایرانی سلطنت میں شامل ہو گیا۔ ایرانی فوجوں نے اس موقع پر بری بیدردی سے مصر کو غارت کیا۔ شہروں کو لوٹا اور ہزاروں مصریوں کو موٹ کے گھاٹ اتارا۔ ارشیر نے مصر کے مقدس بیل آپسAips ذبیح کو کرا دیا۔ اردشیرنے فرندات Pharendates کو مصر کا حاکم بنا کر واپس ہوا۔ اس کامیابی اور تشدد سے مغربی صوبوں کی شورشیں خود بخود فرد ہوگئیں۔ مگر اس اثنا میں وسط ایشاء اور سندھ میں بغاوتیں پھوٹ پڑھیں اور سندھ کا علاقہ ایرانی حکومت کے قبضہ سے نکل گیا۔ 338 ق م میں اس کے ایک خواجہ سرا باگوس Bagoas نے اسے زہر دے کر ہلاک کر دیا اور اس کے بیٹوں میں سے چھوتے بیٹے ارشک Arsacesکو تخت پر بیٹھا کر باقی سب کو قتل کر دیا۔
== بادشاہ تے اس دا دربار ==
ارشک نے تخت نشینی کے بعد باگواس سے رہائی کی کوشش کی مگر کامیاب نہ ہو سکا۔ باگواس نے اس خطرے کو محسوس کرتے ہوئے اس کو اس کے بیٹوں سمیت قتل کرا دیا۔ اس کے بعد ہخامنشی خاندان کے ایک شہزادے کو جو غالباََ دارا دوم کا پوتا تھا دارا سوم کے لقب سے تخت پر بیٹھا دیا۔
اس عہد دی تمام حکومتاں دی طرح ہخامنشی حکومت شخصی، مورثی تے مطلق العنان سی۔ بادشاہ تے اس دا دربار تمام طاقتاں دا سرچشمہ سی اوہی واضع قانون وی سی تے قانون نوں نافذ کرنے والا بھی۔ عدالت ہو یا فوج ہر صیغے وچ اسنوں اعلیٰ اختیارات اسنوں حاصل سن ۔ اوہ تمام دستوری تے قانونی بندشاں توں آذاد سی اوہدی ذات رائے زنی تے تنقید توں بالا سی۔ اوہ اپنے عمال وچ خود مختار سی تے کسی دینوی طاقت دے آگے جواب دہ نہ سی ملکی مصالح دے پیش نظر اوہ بوقت ضرورت اپنے امراء توں مشورے طلب کیتا کردا سی تے ایہ محض اوہدی دور بینی تے خیر اندیشی اُتے موقوف سی ورنہ کوئی فرد یا مجلس اوہدی حاکمانہ حثیت اُتے اثر انداز نئيں ہوسکدی سی۔ چونکہ اوہ مذہب اُتے ایمان رکھدا سی ہور اپنی رعایا دا اسيں نسل سی اس لئی مذہبی قوانین تے ملکی رسم و رواج لحاظ کردا سی پھر کوئی طاقت ور مذہبی طبقہ موجود نئيں سی تے مذہب دی پیشوائی وی بادشاہ کردا سی
ایرانی سلطنت بہت سی ساتراپیاں تے چھوٹی چھوٹی ریاستاں اُتے مشتمل ہوندی سی جنہاں دے حکمران شاہ ہويا کردے سن ۔ چونکہ بادشاہ انہاں دا حاکم اعلیٰ سی اس لئی اس نے پنے لئی شاہنشاہ دا لقب اختیار کردا سی ایہ لقب دارا اول دے کتبے وچ واضح طور اُتے ملدا تے ایہ لقب ایران دے حکمراناں نوں اس قدر پسند آیا کہ ساسانی عہد تک تمام فرمانروا شہنشاہ (بادشاہاں دے بادشاہ) کہلاندے سن ۔ بادشاہ خود ہی فوج دا سپہ سالار ہويا کردا سی میدان جنگ وچ خود جاندا سی تے قتال وچ حصہ لیندا تھا
ایران دا بادشاہ اپنی سطوت و ہیبت تے شاہانہ کرد فر دے لئی مشہور نيں انہاں دا لباس زرق برق ریشمی و زراں ہويا کردا سی اس دے سر اُتے سونے اک تاج ہوندا سی جس اُتے بیش قیمت جواہرات ٹکے ہويا کردے سن ۔ ہخامنشی فرمانروا بالعموم ارغونی رنگ دی قبا پہنا کردا سی
حکومت کی باگ دوڑ سمھالنے کے بعد دارا چہارم نے سب سے پہلے مگر ابھی سانس لینے ہی نہیں پایا تھا کہ ایرانی مملکت پر سکندر اعظم کا طوفانی خیز حملہ ہوا، اس نے ہخامنشی حکومت کا شیرازہ بکھیر دیا۔
بادشاہ مظلوماں دی فریاد سنے دے لئی دربار عام کردا سی دربار وچ آنے دے آداب ملحوظ رکھے جاندے سن ۔ خلاف ورزی دی صورت وچ موت دی سزا دی جاسکدی سی۔ بادشاہ عموماً اک تخت اُتے پردے دے پیچھے بیٹھا سی اس دا تخت سونے تے چاندی دا ہوندا سی تے نہایت قیمتی پتھر و جوہرات جڑے ہوندے سن ۔ بادشاہ دے پیچھے مور چھل تے حفاظتی دستے دا سالار ’خرم باش‘ مؤدب کھڑا ہوندا سی تخت توں دس بالش ہت کر اراکین سلطنتاں لگی ہوندی سن۔ جشن و دعوت دے موقع اُتے وی شاہانہ آداب پوری طرح ملحوظ رکھے جاندے سن ۔
== یونانی بغاوتیں ==
خورس نے لیڈیاکی سلطنت کے ساتھ ایشائے کوچک اور یونانی مقبوضات خورس کے قبضہ میں آ گئے اور چند یونانی جزائر اور شہروں نے خورس Cyrus کے دور میں اطاعت کرلی تھی۔ دارا نے۔ 514۔ 512 ق م کے درمیان اس نے بحیرہ اسود Caspian Sea کے علاقوں پر بری اور بحری دونوں راستوں سے حملہ کیا اور سھتیوں کو مغلوب کرکے وادی ڈینوب Danube کے ایک وسیع علاقے پر تسلط قائم کیا۔ سھتیوں کی حمایت میں یونانیوں نے شورشیں برپا کردیں۔ چنانچہ واپسی پر اس نے دریائے ڈینوب غبور کرکے ایشائے کوچک کو مسخر کیا، پھر اس نے سارڈیس Sardisمیں ایک سال تک قیام کرکے اس نے یہاں سے تھریس یا تراکیہ Thrace اور یونانی جزائر کو اپنی مملکت میں شامل کرنے کے علاوہ مقدونیہ Macdoniaکی ریاست کو بھی اطاعت پر مجبور کیا۔ پھر داراکے عہد میں تھریس اور مقدونیہ نے اطاعت قبول کرلی تھی، مگر وہ اس غلامی سے مطمعین نہ تھے۔ چنانچہ 499 ق م میں ایشائے کوچک کے یونانی باشندوں نے اہل اتھنزکے ایما پر بغاوت کر دی اور لیڈیاکے پائے تخت سارڈس پر قبضہ کر لیا۔ ایرانی فوج نے باغیوں کو شکست دے کر دوبارہ تسلط قائم کیا۔ لیکن 494 ق م میں لیڈیاکی جنگ میں ایشائے کوچک کے ایونیانی یونانیوں Ionian Greekکو دوسری شکست فاش دی اور انتقام میں میلتس Milltus کو برباد کر دیا، مگر ان سختیوں کے باوجود شورشوں کا سلسلہ جاری رہا۔ ایرانی فوج کے ہٹے ہی مقدونیہ، تھریس اور اریٹیریا Eretria نے آزادی کا اعلان کر دیا۔ دارانے اس دفعہ اپنے بھتیجے مرودنیہ Mardunius کو مقرر کیا، جس نے تھریس کو فتح کیا اور مقدونیہ کے حاکم سکندر Alexanderکو اطاعت پر مجبورکیا۔ اس کا ارادہ دوسرے یونانی جزائر کی طرف پیش قدمی کا تھا۔ مگر طوفان میں اس کا بیڑا تباہ ہوجانے کے سبب دارانے اسے واپس بلا کر یہ مہم اپنے ایک سالار داتیہ Datis اور ارتافرنیہ Artaphernesکے سپرد کی۔ ان سالاروں نے اریٹیریا Eretria کو کلیۃََ تباہ کر دیا، مگر ایتھنزپر حملہ ناکام رہا۔ اہل ایتھنزنے مراتھن Marathan کے مقام پر جو جزیرہ اٹیکا Attica میں ایتھنزسے چوبیس میل شمال مشرق میں واقع ہے، ایرانی فوج کو عبرت ناک شکست دی۔ پھر مصر نے بھی ایرانی جوا اتار پھینکا۔ دارا یونانیوں اور مصریوں کو قرار واقعی دینے کی فکرمیں تھا، کہ موت نے اسے اٹھا لیا۔
بادشاہ شکار توں خاص رغبت رکھدے سن ۔ شکار دے لئی وسیع مرغزار تے جنگلات سن ۔ جتھے بادشاہ اپنے درباریاں تے شاہزاداں دے نال شکار دے لئی جاندا سی گور خر تے شیر دا شکار اس دا پسندیدہ مشغلہ سی شکار وچ اکثر کتے وی نال ہوندے سن ۔
دارا کی موت کے بعد خشیارشا ایران کے تخت پر بیٹھا۔ اس کے تخت نشین ہوتے ہی درباریوں میں اختلاف پیدا ہو گیا۔ ایک گروہ یونان میں فوج کشی کا مخالف تھا اور دوسرا موئید۔ خشیارشانے دوسرے گروہ سے اتفاق کیا اور مصر کی بغاوت فرد کرنے کے بعد اس نے یونانی جزائر پر حملے کا انتظام کیا اور 481 ق م میں ایک عظیم فوج کر ایشیائے کوچک کی طرف بڑھا۔ اس موقع پر سلطنت کی مختلف گوشوں سے فوجیں طلب کی گئیں، جو کاپاڈوشیہ میں اکھٹا ہوئیں، پھر وہاں سے لیڈیاآئیں۔ ہیروڈوٹس کے مطابق چھیالیس قوموں کے سپاہی اس فوج میں شامل تھے۔ جو سلطنت کے مختلف گوشوں سے طلب کئے گئے تھے۔ یونانیوں نے اس فوج کی تعداد اٹھارہ لاکھ بری افواج کے علاوہ بارہ سو جنگی اور تین ہزار برداری کشتیوں اور پانچ لاکھ دس ہزار فوج بحری بتائی ہے۔ اس طرح تیئس لاکھ دس ہزار فوج ہوئی، جو مبالغہ آمیز ہے۔ بہر کیف اس عظیم انشان فوج کا سالار مردونیہ Mardonia تھا، دوسری طرف یونانی بحری فوج کا سالار لیونداس Leonidas اور بحری فوج کا سالار یوری بیاد Euribyades تھا۔
بہر کیف اس عظیم انشان فوج نے ہیلی پونت Hellespont یعنی درہ دانیال غبور کرتے ہوئے تھرما پلی Thermopylas کے مقام پر یونانیوں کو شکست دی۔ پھر ایتھنز کے مقام پر یونانیوں کو شکست دے کر ایتھنزپر قبضہ کر لیا اور وہاں معبدوں کو جلا دیا۔ اس اثناء میں ایرانی بحری بیڑاہ بھی آ گیا، جس نے آرٹی منیریم Artomisium کے مقام پر یونانیوں کو پیچھے ہٹنے پر مجبور کر دیا۔ مگر سلا مس Salamisکی جنگ میں ایرانی بیڑے نے سخت ہذمیت اٹھائی اور اس کا بڑا حصہ تباہ ہو گیا۔ اس واقع کے بعد خشیارشانے یہ مہم مردونیہ کے سپرد کی اور خود سارڈس لا گیا۔ مردونیہ نے یونانی جزائر فتح کرنے کی کوشش کی، مگر آپس کے اختلافات کی بدولت کامیاب نہ ہو سکا اور پلاتہ Plataea کے مقام پر زبردست شکست کھائی خود سالار فوج مردونیہ بھی قتل ہو گیا۔ اس کے مرتے ہی انتہائی ابتری کی حالت میں فوج بھاگ کھڑی ہوئی۔ یونانیوں نے دور تک ایرانیوں کا تعاقب کیا اور بڑی بے دردی سے انہیں قتل کیا۔ بقول ہیروڈوٹس کے صرف تین ہزار ایرانی جانیں بچاسکے۔ اس فتح کے بعد یونانی بیڑے نے ایرانی بیڑے کو راس میکال Cap of mycal کے نزدیک شکست دی۔ اس کے ساتھ ہی یونانی مقبوضات ایرانی حکومت کی گرفت سے نکل گئے اور درہ دانیال پر بھی یونانیوں کا قبضہ ہو گیا۔ اس شرمناک شکست سے ایرانی حکومت کے وقار کو سخت نقصان پہنچا اور خشیارشانے تلافی کی کوئی کوشش نہیں کی اور اس کو قتل کر دیا گیا۔
خشیارشا نے مصر کی بغاوت دبانے کے بعد ایرانیوں نے یونانیوں کے خلاف کروائی شروع کی، اس وقت یونانیوں کے اتحاد کا شیرازہ بکھر رہا تھا۔ یونان کی دو بڑی طاقتیں ایتھنزاور اسپارٹاایک دوسرے کے ساتھ برسر پیکار تھیں۔ایسی حالت میں یونانیوں نے مصالحت کرنی بہتر سمجھی۔ چنانچہ ایک شخص کالیاس Callias کو ایرانی دربار بھیجا۔ بحث وتمحیض کے بعد بلاآخر دونوں حکومتوں کے درمیان صلح ہو گئی۔ جس کے تحت اتحاد دلس کے میمبروں کی آزادی تسلیم کرلی گئی۔ نیز قبرض پر ایران کا قبضہ تسلیم کر لیا گیا۔
دارا دوم کے عہد میں لیڈیا کے حاکم پس سسنہ Pissuthnes نے بغاوت کی مگر ناکام رہا۔ اس مرتبہ دارانے لیڈیاکا حاکم ایک چالاک اور مدبر امیر تسیافرن Tissaphernes کو مقرر کیا۔ اس نے ایتھنز اور اسپارٹاکی باہمی عدادتوں سے فائدہ اٹھایا، 413 ق م میں ایتھنز کے بیڑے نے صقیلہ Sicily میں شکست فاش کھائی۔ تسیافرن نے اسپارٹاسے ایک محاہدہ کر لیا، جس کے تحت دونوں نے ایتھنزسے جنگ کرنے کا وعدہ کیا تھا۔ مگر تسیافرن نے اس پر سختی سے عمل نہیں کیا، بلکہ ایسی حکمت عملی اختیار کی کہ دونوں ریاستیں لڑتی رہیں اور ان کو ایرانیوں کے خلاف جنگ کے بجائے ان سے مدد لینی پڑے۔ اس طرح تسیافرن نے یونان کی سیاست میں بہت کامیاب کردارادا کیا۔ یونانی طاقت کے توازن کو اس نے برہم کرکے اس نے ایرانی مفاد محفوظ کر لیا اور رفتہ رفتہ ایشائے کوچک پر قبضہ کرکے ایران کی سلطنت میں شامل کر لیا۔
اسپارتی تسیافرن کی اس حکمت عملی کو سمجھ گئے۔ بدقسمتی سے بادشاہ کا دربار سازشوں کا اکھاڑا بنا ہوا تھا اور کم فہم لوگوں کا اثر و رسوخ بادشاہ پر تھا۔ چنانچہ انہوں نے تسیافرن کے خلاف جوڑ توڑ کر کے اس کے اختیارات صوبہ کاریہ Caria تک محدود کردیئے گئے اور ایشائے کوچک کے بقیہ علاقوں کے لیے دارا کے بیٹے خورس صغیر کی سٹراپی میں دے دیئے گئے۔ خورس نے اختیارات ہاتھ میں لیتے ہی یونانی اجیروں کی ایک فوج بھرتی کی اور راست پالیسی اختیار کرتے ہوئے اسپارٹاسے دوستانہ تعلقات استوار کئے۔ مزید اسپارٹاکے سردار لیزنڈر Lynsander کی مالی مدد کی۔ ایرانی معاونت حاصل کرنے کے بعد اسپارٹا نے ایتھنز کو اگس پوتامس Acgos Potmos کی بحری جنگ میں فیصلہ کن شکست دی اور ایتھنز پر قبضہ کر لیا۔ اس اثناء میں حرم کے اندر خورس کے خلاف سازش ہوئی، اس کے علاوہ تسیافرن نے بھی بادشاہ سے اس کی حکمت عملی کے خلاف شکایت کی۔ آخر اس کو وضاحت کے لیے سوسہ طلب کر لیا گیا۔ مگر اس کے پہنچنے کے بعد داراکا انتقال ہو گیا۔
درا دوم کے بعد اس کا بڑا بیٹا ارشک اردشیر دوم کے لقب سے بادشاہ بنا۔ خورس بھائی کو قتل کرنے کی فکر میں تھا کہ تسیافرن نے یہ راز افشا کر دیا۔ ارد شیرنے اس کو قتل کرنے کا حکم دے دیا، مگر اس کی ماں نے بیٹے کو راضی کر لیا کہ وہ چھوٹے بھائی کو معاف کردے اور اس کو اسے اپنے عہدے پر برقرار رکھتے ہوئے ایشائے کوچک بھیج دے۔ خورس نے ایشائے کوچک پہنچتے ہی یونانی اجیروں کی ایک فوج بھرتی کرنی شروع کی جس کا سالار کلارخ Clarchus تھا۔ ان تیاریوں کے ساتھ وہ تقریباََ دو لاکھ فوج لے کر بابل بھائی کے خلاف جنگ کے لیے بڑھا۔ کوناکسا Cunaxa جو بابل کے قریب تھا جنگ ہوئی، یونانی فوج نے شاہی فوج کو گویا شکست دے دی تھی کہ پانسا پلٹ گیا خورس اردشیر کو سامنے دیکھ کر اس پر ٹوٹ پڑا اور اسے زخمی کر دیا، مگر اس کے ساتھ ہی شاہی دستے نے اس کا کام تمام کر دیا۔ خورس کی موت کے بعد یونانی فوج کو اسلحہ رکھ دینے کا حکم دیا گیا مگر اس نے انکار کر دیا۔ شاہی فوج ان سے مقابلے کی ہمت نہیں کرسکی، بادشاہ کو انہیں واپس جانے کی اجازت دینی پڑی۔ راستے میں تسیافرن نے کلارخ اور دوسرے سالاروں کو دھوکا دے کر گرفتار بھی کر لیا، مگر پھر بھی انہوں نے ہتھیار نہیں ڈالے اور زنوفن Xenophon اور دوسرے سرداروں کی قیادت میں واپس لوٹ گئے۔ اس جنگ نے یونانیوں کو دلیر بنا دیا، انہوں نے ایرانی فوج کی کمزوریوں اور داخلی ضعف کا پوری طرح اندازہ کر لیا اور آئندہ سکندر اعظم نے اس تجربہ سے پوری طرح فائدہ اٹھایا۔
اس واقعہ کے بعد قدرتاََ ایران اور اسپارٹا کے حلیفانہ تعلقات ختم ہوگئے۔ اہل اسپارٹانے ایشائے کوچک کے ایرانی مقبوضات ختم کرانے کی کوشش کی، مگر وہ ایتھنز کی کشمکش کی وجہ سے کامیاب نہیں ہو سکے۔ دوسری طرف ایتھنزنے ایران سے دوستانہ تعلقات قائم کرلیے۔ ایرانی حکومت نے بھی ایتھنزکی حمایت شروع کردی، اس طرح اس نے اپنے وقار کو گرنے سے بچالیا۔ اردشیرنے ایک فرمان کے ذریعے اعلان کر دیا کہ ایشائے کوچک اور قبرص ایرانی سلطنت میں شامل ہے۔ اس طرح کالیاس کے صلح کو ختم کر دیا۔
قبرص میں اواگورس Evagoras نے یونانیوں اور مصر کی حمایت حاصل کرکے بغاوت کردی اور ایرانی حکومت کے لیے مستقل خطرہ بن گیا۔ ایرانی حکومت نے ایسی حالت میں ایک طرف ایتھنزسے تعلقات استوار کیا اور دوسری طرف اوارگوس کو رعایت دے کر مصحالت پر راضی کولیا۔ سلامس Slamasa پر اور گورس کا قبضہ شاہ کے لقب کے ساتھ تسلیم کر لیا گیا۔
محل دے اندر ملکہ خاص سب توں بااختیار سی۔ اس دا لباس بادشاہ دی طرح قیمتی تے زرین ہوندا سی اسنوں تاج پہنے دا حق حاصل سی بادشاہ دی دوسری بیویاں تے کنیزاں اس دے زیر اثر سن۔ اوہدی خدمت وچ ہزاراں کنیزاں تے خواجہ سرا متعین سن ۔
== سکندر کا حملہ ==
بادشاہ نوں اپنا ولی عہد نامز کرنے دا حق حاصل سی عموماً اس دا وڈا بیٹا اس دا جانشین ہوندا سی پھر وی ایہ طہ شدہ مسلہ نئيں سی تے اکثر تلواراں اس مسلے نوں حل کردی سن۔
334 ق م میں سکندرنے درہ دانیال کو غبور کیا اور دریائے گرانیک Granicusکے کنارے ایرانی فوج کو پہلی شکست دی۔ اس ہزمیت نے ایرنی طاقت کو مفلوج کر دیا۔ ایک سال کے اندر سارڈیس کاریہ فریجیا اور ایشیا کوچک کے دوسرے علاقوں پر اس نے قبضہ کر لیا۔ اس کے بعد اس نے سوریا یا شام کی طرف پیش قدمی کی۔ ایسس Issus کے مقام پردوسری بڑی جنگ ہوئی۔ جس ایرانی فوج کا بڑا حصہ تباہ ہو گیا اور دارا کو شکست فاش ہوئی اور داراکی ماں، بیوی اور دو بیٹیاں گرفتار ہوئیں اور ایرانی فوج کا بڑا حصہ تباہ ہو گیا۔ دارا نے مصالحت کی کوشش کی مگر سکندر نے بڑی حقارت سے یہ پیش کش ٹھکرادی۔ مجبوراََ دارانے آخری جنگ کی تیاری کی۔ دوسری طرف سکندر فنیقی علاقے چڑھائی کی۔ سدوم کو تسخیر کرنے کے بعد وہ ٹائر Tyre آیا اور اس کو سات ماہ کے محاصرے کے بعد فتح کرنے میں کامیاب ہوا۔ اس موقع پر سکندر نے بڑی سفاکی مظاہرہ کیا اور ٹائر کو آگ لگا دی اور لوگوں کو غلام بنالیا۔ ٹائر کی تباہی کے بعد فلسطین کے بقیہ حصے سکندر کے زیر نگیں آ گئے۔ یہاں سے اس نے مصر کی طرف اقدام کیا اور اور اسے بآسانی فتح کر لیا۔
بادشاہ دے ذاتی تحفظ دے لئی فوج دا اک دستہ متعین ہوندا سی، جس دی سالاری بہت ہی متعد تے اکثر شاہی خاندان دے کسی فرد دے ساُتے دی جاندی سی۔ جدوں بادشاہ باہر نکلتا تو ایہ دستہ اس دے نال ہويا کردا سی محافظاں دے چمکدار اسلحہ، وردیاں تے زرہیاں ہور بادشاہ دا تاج تے زراں لباس لوگاں دے دل اُتے ہیبت ڈالتا سی
تسخیر مصر کے بعد وہ پھر ٹائر آیا۔ یہاں ایک لشکر جرار کے ساتھ سرزمین ایران کی طرف بڑھا۔ نینوا کے قریب اربیلا Arbela سے تیس میل مغرب کو گوگامیل Gaugamela کے مقام پر دارا اور سکندرکے درمیان فیصلہ کن جنگ ہوئی، جس میں داراکو شکست ہوئی۔ اس شکست کے ساتھ ہی ایران داراکے قبضے سے نکل گیا اور دارا ہکتمان (ہمدان) سے رے اور رے سے شمال مشرق کی سمت بھاگ گیا۔ سکندر نے سوسہ کو فتح کرنے کے بعد اصطخر کو مسخر کیا اور اس انتقام میں کہ خشیارشا نے شہر ایتھنز کو جلا دیا تھا۔ اس نے بھی ایرانی دارالحکومت کو نذر آتش کر دیا۔ مذہبی کتابیں، شاہی محلات اور یاد گار عمارتیں کل کی کل کی خاک ہوگئیں۔ اس کام سے فراغت پانے کے بعد اس نے دار کا تعاقب شروع کیا۔ راستے میں اس کے دو امرا بس سوس اور بربسانت نے اس کا کام تمام کر دیا۔ دارا سوم کی موت کے ساتھ ہی ہخامنشی خاندان کی حکومت 330 ق م میں ہمیشہ کے لیے ختم ہو گئی۔
بادشاہ دے بعد امرا دی جماعت سی، جو شاہزاداں، جاگیر داراں تے بااثر سرداراں اُتے مشتمل سی۔ ملک دے اندر سب توں طاقتور طبقہ انہی امراء دا سی انہی دی آسودگی اُتے بادشاہ دا سکون منحصر سی ورنہ انہاں دا باہمی اتحاد بادشاہ دے لئی کس وقت وی خطرہ بن سکدا سی وڈے وڈے عہدے اس طبقہ دے افراد توں پُر کيتے جاندے سن ۔
== بادشاہ اور اس کا دربار ==
اس عہد کی تمام حکومتوں کی طرح ہخامنشی حکومت شخصی، مورثی اور مطلق العنان تھی۔ بادشاہ اور اس کا دربار تمام طاقتوں کا سرچشمہ تھا۔ وہی واضع قانون بھی تھا اور قانون کو نافذ کرنے والا بھی۔ عدالت ہو یا فوج ہر صیغے میں اسے اعلیٰ اختیارات اسے حاصل تھے۔ وہ تمام دستوری اور قانونی بندشوں سے آذاد تھا۔ اس کی ذات رائے زنی اور تنقید سے بالا تھی۔ وہ اپنے عمال میں خود مختار تھا اور کسی دینوی طاقت کے آگے جواب دہ نہ تھا۔ ملکی مصالح کے پیش نظر وہ بوقت ضرورت اپنے امراء سے مشورے طلب کیا کرتا تھا اور یہ محض اس کی دور بینی اور خیر اندیشی پر موقوف تھا ورنہ کوئی فرد یا مجلس اس کی حاکمانہ حثیت پر اثر انداز نہیں ہوسکتی تھی۔ چونکہ وہ مذہب پر ایمان رکھتا تھا نیز اپنی رعایا کا ہم نسل تھا اس لیے مذہبی قوانین اور ملکی رسم و رواج لحاظ کرتا تھا۔ پھر کوئی طاقت ور مذہبی طبقہ موجود نہیں تھا اور مذہب کی پیشوائی بھی بادشاہ کرتا تھا۔
ایرانی سلطنت بہت سی ساتراپیوں اور چھوٹی چھوٹی ریاستوں پر مشتمل ہوتی تھی جن کے حکمران شاہ ہوا کرتے تھے۔ چونکہ بادشاہ ان کا حاکم اعلیٰ تھا اس لیے اس نے پنے لیے شاہنشاہ کا لقب اختیار کرتا تھا۔ یہ لقب دارا اول کے کتبے میں واضح طور پر ملتا اور یہ لقب ایران کے حکمرانوں کو اس قدر پسند آیا کہ ساسانی عہد تک تمام فرمانروا شہنشاہ (بادشاہوں کے بادشاہ) کہلاتے تھے۔ بادشاہ خود ہی فوج کا سپہ سالار ہوا کرتا تھا۔ میدان جنگ میں خود جاتا تھا اور قتال میں حصہ لیتا تھا
ایران کا بادشاہ اپنی سطوت و ہیبت اور شاہانہ کرد فر کے لیے مشہور ہیں ان کا لباس زرق برق ریشمی و زریں ہوا کرتا تھا۔ اس کے سر پر سونے ایک تاج ہوتا تھا۔ جس پر بیش قیمت جواہرات ٹکے ہوا کرتے تھے۔ ہخامنشی فرمانروا بالعموم ارغونی رنگ کی قبا پہنا کرتا تھا۔
بادشاہ مظلوموں کی فریاد سنے کے لیے دربار عام کرتا تھا دربار میں آنے کے آداب ملحوظ رکھے جاتے تھے۔ خلاف ورزی کی صورت میں موت کی سزا دی جاسکتی تھی۔ بادشاہ عموماً ایک تخت پر پردے کے پیچھے بیٹھا تھا۔ اس کا تخت سونے اور چاندی کا ہوتا تھا اور نہایت قیمتی پتھر و جوہرات جڑے ہوتے تھے۔ بادشاہ کے پیچھے مور چھل اور حفاظتی دستے کا سالار ’خرم باش‘ مؤدب کھڑا ہوتا تھا۔ تخت سے دس بالش ہت کر اراکین سلطنتیں لگی ہوتی تھیں۔ جشن و دعوت کے موقع پر بھی شاہانہ آداب پوری طرح ملحوظ رکھے جاتے تھے۔
بادشاہ شکار سے خاص رغبت رکھتے تھے۔ شکار کے لیے وسیع مرغزار اور جنگلات تھے۔ جہاں بادشاہ اپنے درباریوں اور شاہزادوں کے ساتھ شکار کے لیے جاتا تھا۔ گور خر اور شیر کا شکار اس کا پسندیدہ مشغلہ تھا۔ شکار میں اکثر کتے بھی ساتھ ہوتے تھے۔
محل کے اندر ملکہ خاص سب سے بااختیار تھی۔ اس کا لباس بادشاہ کی طرح قیمتی اور زرین ہوتا تھا۔ اسے تاج پہنے کا حق حاصل تھا۔ بادشاہ کی دوسری بیویاں اور کنیزیں اس کے زیر اثر تھیں۔ اس کی خدمت میں ہزاروں کنیزیں اور خواجہ سرا متعین تھے۔
بادشاہ کو اپنا ولی عہد نامز کرنے کا حق حاصل تھا۔ عموماً اس کا بڑا بیٹا اس کا جانشین ہوتا تھا۔ پھر بھی یہ طہ شدہ مسلہ نہیں تھا اور اکثر تلواریں اس مسلے کو حل کرتی تھیں۔
بادشاہ کے ذاتی تحفظ کے لیے فوج کا ایک دستہ متعین ہوتا تھا، جس کی سالاری بہت ہی متعد اور اکثر شاہی خاندان کے کسی فرد کے سپر کی جاتی تھی۔ جب بادشاہ باہر نکلتا تو یہ دستہ اس کے ساتھ ہوا کرتا تھا۔ محافظوں کے چمکدار اسلحہ، وردیاں اور زرہیں نیز بادشاہ کا تاج اور زریں لباس لوگوں کے دل پر ہیبت ڈالتا تھا۔
بادشاہ کے بعد امرا کی جماعت تھی، جو شاہزادوں، جاگیر داروں اور بااثر سرداروں پر مشتمل تھی۔ ملک کے اندر سب سے طاقتور طبقہ انہی امراء کا تھا۔ انہی کی آسودگی پر بادشاہ کا سکون منحصر تھا۔ ورنہ ان کا باہمی اتحاد بادشاہ کے لیے کس وقت بھی خطرہ بن سکتا تھا۔ بڑے بڑے عہدے اس طبقہ کے افراد سے پُر کئے جاتے تھے۔
== نظام حکومت ==
سٹراپی جو ہخامنشی دور میںوچ خشتران پوان Khshtr Pawan کہلاتاکہلاندا تھا۔سی اس کیاوہدی تقریری براہ راست بادشاہ کےدے ہاتھہتھ میںوچ تھی۔سی۔ وہاوہ اپنے حلقہ میںوچ آزادنہ حکومت کرتاکردا تھاسی اورتے صرف بادشاہ کونوں جواب دہ تھا۔سی دارا اول کےدے کتبے میںوچ اٹھائیس سٹراپیوںسٹراپیاں میںوچ بٹی تھی۔سی۔ خشیار شا اول کےدے کتبے سےتوں تیس سٹراپیوںسٹراپیاں کےدے حالات کادا پتہ چلتاچلدا ہے۔اے۔
ہر سٹراپی میںوچ فوجیںفوجاں بھیوی رہتیرہندی تھیںسن جنجنہاں کادا تعق سٹراپ سےتوں ہوتاہوندا تھا۔سی بوقت ضرورت بادشاہ ہر صوبے سےتوں طلب کر سکتاسکدا تھا۔سی صوبے کیدی مالیات کادا تعلق بھیوی سٹراپ سےتوں تھا،سی، وہاوہ مقرر رقم بادشاہ کونوں دیادتا کرتاکردا تھا۔سی خشتران پوران کےدے علاوہ ہر سٹراپی میںوچ دبیر یا میر منشی ہواہويا کرتاکردا تھا۔سی جو سٹراپی کےدے حالات سےتوں براہ راست بادشاہ کونوں مطلع کرتاکردا رہتارہندا تھا۔سی اس تمام شاہی احکامات و مضامین سےتوں واقفیت ہوتیہوندی تھیسی اورتے بادشاہ کونوں آگاہ کرتاکردا رہتارہندا تھاسی کہ اس کیاوہدی ہدایات پراُتے کس قدر عمل و درآمد ہورہاہورہیا ہے۔اے۔ اس علاوہ ہر سٹراپی میںوچ ایسے لوگ متعین تھےسن جو بادشاہ کونوں براہ راست پوشیدہ طور پراُتے خبریںخبراں بھیجابھیجیا کرتےکردے تھے۔سن ۔ مرکزی انتظامات کےدے لیےلئی اعلیٰ احکاماحکم مقرر تھےسن جو براہ راست بادشاہ کیدی ہدایات کےدے مطابق کامکم کردے کرتےسن تھے۔۔ ایسے احکاماحکم کونوں بادشاہ کےدے درباریوںدرباریاں میںوچ شمار کیاکیتا جاتاجاندا تھا۔سی
== مالیات ==
محکمہ مالیات کونوں سب سےتوں پہلے دارا نے منظم کیا۔کیتا۔ محاصل کادا تعین اورتے انانہاں کیدی وصولی کادا طریقہ مقرر کیا۔کیتا۔ ہر سٹراپی کونوں ایکاک سالانہ ایکاک مقرر رقم شاہی خزانے میںوچ داخل کرنی پڑتی تھی۔سی۔ محاصل نقد اورتے جنس دونوںدونے شکلوںشکلاں میںوچ وصول کئےکيتے جاتےجاندے تھے۔سن ۔ دارا کےدے عہد میںوچ سلطنت کیدی کل نقد آمدنی 14560 ٹیلنٹ Talants یعنی تقریباً دو کڑور ساٹھ پونڈ تھی۔سی۔ چند سٹراپیؤںسٹراپیآں کےدے خراج حسب ذیل تھے۔سن ۔ ہندوستان 4680 ٹیلنٹ، بابل اورتے آشوریہ1000 ٹیلنٹ، مصر 700 ٹینٹ، ایشیا کوچک 1760 ٹیلنٹ اورتے بلوچستان 170 ٹیلنٹ۔ نقد رقم کےدے علاوہ ہر صوبے کونوں جنس کیدی شکل میںوچ کچھ ادا کرنا پڑتا تھا۔سی مثلاً بابل پانچپنج سو خواجہ سرا حکومت کونوں مہیا کرتاکردا تھا۔سی اس طرح ہندوستان سےتوں کتے، حبشہ سےتوں ہاتھی دانت اورتے آبنوس، آرمینا سےتوں ایکاک لاکھلکھ بھیڑیں،بھیڑاں، چار ہزار خچر، تینتن ہزار گھوڑے وصول کئےکيتے جاتےجاندے تھےسن اورتے انانہاں کیدی نوعیت صوبائی خراج کےدے علاوہ ہدیے،ہدتے، [[مال غنیمت]] اورتے سرکاری اراضی کیدی پیداوار شاہی خزانے کیدی آمدنی کےدے ذرائع میںوچ شامل تھے۔سن ۔
== فوج ==
قدیم ایرانیوںایرانیاں کادا فوجی نظام آشوریوںآشوریاں کےدے عسکری نظام سےتوں ماخوذ تھا۔سی فوج کےدے دو حصے سوار اورتے پیادہ ہوتےہوندے سن تھے۔۔ سوار فوج کادا اہماہم حصہ تھےسن اورتے اسی طاقت پراُتے مملکت قائم تھی۔سی۔ پیادہ اورتے سواروںسواراں کےدے علاوہ جنگی رتھ بھیوی ہوتےہوندے تھےسن جنجنہاں کونوں گھوڑے کھنچتے تھے۔سن ۔ ہخامنشیوںہخامنشیاں نے فوجی طاقت کونوں جدید طور پراُتے منظم کیا۔کیتا۔ ملک کےدے اندر نے فوجی خدمات لازمی قرار دے دیدتی گئی تھی۔سی۔ جنگ کےدے وقت پندرہ سےتوں پچاسپنجاہ سال تک کیدی عمر کےدے تمام لوگ فوجی خدمت پراُتے مجبور تھے،سن، نیزہور اس پراُتے سختی سےتوں عمل کیاکیتا جاتاجاندا تھا،سی، جبجدوں ایکاک باپ کےدے تینتن بیٹے فوج میںوچ بھرتی کئےکيتے جارہے تھے،سن، دارا سےتوں ایکاک کونوں بری کرانے کیدی درخواست کیکيتی گئی تو محض اس درخواست کےدے جرم میںوچ تینوںتیناں بیٹوںبیٹےآں قتل کر دیادتا گیا۔ جنگ کےدے موقع پراُتے ہر سٹراپی سےتوں فوجیںفوجاں طلب کرلی جاتیجاندی تھیں،سن، جو مختلف نسلوںنسلاں اورتے مذاہب کےدے سپاہیوںسپاہیاں پراُتے مشتمل ہوتیہوندی تھی۔سی۔ یونانی جزائر پراُتے حملے کےدے وقت ہیروڈوٹس کےدے بیان کےدے مطابق تیس لاکھلکھ فوج جمع کیدی تھی۔سی۔ گو یہایہ تعداد مبالغے سےتوں خالی نہیںنئيں ہے۔اے۔ پھر بھیوی اس سےتوں اتنااِنّا ضرور معلوم ہوتاہوندا ہےاے کہ ہر سٹراپی میںوچ کافی فوجیںفوجاں ضرور رہتیرہندی تھیں،سن، جو ضرورت کےدے وقت طلب کیدی جاسکتیجاسکدی تھیں۔سن۔
ہخامنشیوںہخامنشیاں کےدے ہتیار تیر کمان، خنجر، بھالے، برچھے، چھرے تلواریںتلواراں نیزے کمند ڈھالیں،ڈھالاں، پوستین، زرہیںزرہیاں اورتے خود شامل ہیں۔نيں۔ جنگ کےدے موقع پراُتے بادشاہ عموماً فوج کیدی قیادت کرتاکردا تھاسی یا کوئی بااثر امیر۔ فوج کےدے ساتھنال نقارے بجتے تھےسن اورتے بادشاہ اپنی کنیزوںکنیزاں کےدے جھرمٹ میںوچ میدان جنگ میںوچ جاتاجاندا تھا۔سی ہخامنشی عہد مٰیںمٰاں بحری بیڑے میںوچ بھیوی ترقی ہوئی تھی۔سی۔ مگر انانہاں کےدے بیڑے بھدے اورتے بھاری تھے۔سن ۔ اس لیےلئی یونانیوںیونانیاں کےدے مقابلے میںوچ کامیاب نہیںنئيں رہے۔راے۔
== عدالتیںعدالتاں اورتے قانون ==
قدیم ایرانیوںایرانیاں کونوں فخر تھاسی کہ انانہاں کےدے قوانین اٹل ہیںنيں اورتے انانہاں میںوچ ترمیم و تنسیخ کیدی گنجائش نہیںنئيں ہے۔اے۔ مگر حیقیقت میںوچ بادشاہ کادا حکم تمام قوانین سےتوں بالا تھاسی پھر بھیوی جرائم اورتے دیوانی معاملات میںوچ کچھ قوانین ضرور تھے،سن، جنجنہاں کیدی حثیت مذہبی اورتے روایتیروايتی احکاماحکم کیدی تھی۔سی۔ بادشاہ بھیوی انانہاں کادا احترام کرتاکردا تھاسی اورتے عدالتیںعدالتاں انانہاں کےدے مطابق فیصلے دیادتا کرتی تھیں۔کردی سن۔
دارا نے ملکی قوانین کیدی بھیوی اصلاح کیدی اورتے نئےنويں قانون و ضع کر کےکرکے نافذ کئے۔کيتے۔ مگر افسوس ہےاے کہ اس کےدے ضابطہ قانوںقاناں کادا کوئی حصہ دستیاب ہو سکا ہے۔اے۔ تمہید اورتے تتمہ کےدے جو چند ٹکرے ملے ہیںنيں یا جو حوالے پائے جاتےجاندے ہیںنيں وہاوہ حمورابی کےدے ضابطہ قانون سےتوں ماخوذ نظر آتےآندے ہیں۔نيں۔ ایسی حالت میںوچ کوئی رائے قائم کرنا سخت دشوار ہے۔ اے۔
بادشاہ کیدی عدالت سب سےتوں بڑیوڈی عدالت ہواہويا کرتیکردی تھی،سی، جہاںجتھے مقدمات آخری فیصلے کےدے لیےلئی پیش کئےکيتے جاتےجاندے تھے۔سن ۔ بادشاہ اپنی رائے کےدے مطابق فیصلے کیاکیتا کرتاکردا تھاسی اورتے اس خدائی منشا کادا مظہر سمجھاسمجھیا جاتاجاندا تھا۔سی چونکہ وہاوہ تنہا مقدمات کادا فیصلہ نہیںنئيں کر سکتاسکدا تھاسی اس لیےلئی اس نے اپنی سلطنت میںوچ عدالتوںعدالتاں کادا وسیع نظام قائم کر رکھارکھیا ہواہويا تھا۔سی اس عدالت کےدے بعد ایکاک دوسری عدالت عالیہ بھیوی تھیسی جو ساتست قاضیوںقاضیاں پراُتے مشتمل تھیسی اورتے تمام اہماہم مقدمات کیدی سماعت کرتیکردی تھی۔سی۔ اس کےدے ماتحت صوبائی اورتے مقامی عدالتیںعدالتاں تھیں۔سن۔
بالعموم مذہبی طبقہ کےدے لوگ یعنی پروہت اس عہدے پراُتے فائز تھے۔سن ۔ کموجیہ دوم کےدے متعلق ایکاک روایت ہےاے کہ ایکاک قاضی نے رشوت لی۔ بادشاہ نے اس جرم میںوچ اس کیاوہدی کھال کھنچوا کر عدالت کیدی کرسی پراُتے منڈ کر اس پراُتے اس کےدے لڑکے کونوں اسی عہدے پراُتے فائز کر کےکرکے اسی کرسی پربیٹھنے کادا حکم دیا۔دتا۔ حالانکہ اس کیاوہدی یہایہ حرکت خود عدل کےدے خلاف تھیسی اورتے اس سے استوں کیاوہدی مطلق العنانی اورتے قانون کیدی زبرستی کادا پتہ چلتاچلدا ہےاے اورتے ساتھنال ہی ساتھنال اس سےتوں یہایہ اندازہ ہوتاہوندا ہےاے کہ انانہاں شعور عدل ابھیحالے ابتدائی حالت میںوچ تھاسی اورتے وہاوہ صرف مروجہ اصول اورتے شاہی احکاماحکم کیدی پابندی چاہتےچاہندے تھے۔سن ۔
ان کےدے فیصلوںفیصلےآں میںوچ قانون کےدے علاوہ مذہبی عقیدے کادا دخل ہوتاہوندا تھا۔سی پھر بھیوی انانہاں کادا اس عہد کےدے لحٓاظ سےتوں انانہاں کادا بہت ترقی یافتہ تھا۔سی غیر سنگین مقدمات میںوچ ضمانت ہوجاتیہوجاندی تھی۔سی۔ دارا کہ بارے میںوچ کہاکہیا جاتاجاندا ہےاے کہ ایکاک قاضی جسےجسنوں صلیب کیدی سزا دیدتی گئی تھیسی اسےاسنوں یہایہ کہہ کر معاف کردی کہ اس نے بہت خذمات دیںداں ہیں۔نيں۔
== مذہب ==
یہ یقین سےتوں تو نہیںنئيں کہاکہیا جاسکتاجاسکدا ہےاے کہ ہخامنشی دین زرتشت کونوں مانتےمندے تھے۔سن ۔ پھر بھیوی ایسے شواہد موجود ہیںنيں کہ اس طرح کیدی رائے قائم کیدی جاسکتیجاسکدی ہے۔اے۔ مثلاً اریامن کےدے ایکاک نوشتہ اورتے دارا اول کےدے ایکاک کتبہ میںوچ اہورا مژدہ کادا نام آیا ہے،اے، اس لیےلئی خیال کیاکیتا جاتاجاندا ہےاے کہ ہخامنشیوںہخامنشیاں کےدے اوئل میںوچ ہی اس مذہب نے سرکاری مذہب کیدی حثیت اختیار کرلی تھی۔سی۔
== اخلاق و آداب ==
ایرانی آداب میںوچ شائستگی پائی جاتیجاندی ہے۔اے۔ ملتے وقت ایکاک دوسرے کونوں بوسہ دیتےدیندے اورتے خیر عافیت پوچھتے تھے۔سن ایرانیوں۔ میںایرانیاں وچ سالانہ جشن منانے کادا رواج رہارہیا ہے،اے، خصوصاً موسم بہار میںوچ [[نوروز]] کادا اورتے اورتے خزاں میںوچ قہرگان کادا جشن بڑےوڈے زور شور سےتوں منایا جاتاجاندا تھاسی اورتے ایکاک دوسرے کونوں تحفہ تحائف بھیجتےبھیجدے تھےسن اورتے پراُتے تکلف دعوتیںدعوتاں کرتےکردے تھے۔سن بیٹیوں۔ کیبیٹیاں دی پیدائش نامبارک خیال کیدی جاتیجاندی تھی۔سی۔ پانج سال تک کادا بچہ ماں کیدی نگرانی میں رہتاوچ تھارہندا اسسی کیاوہدی [[تعلیم و تربیت]] کادا بار باپ ذمہ ہوتاہوندا تھا۔سی
== زبانبولی و رسم الخط ==
ہخامنشی عہد میںوچ جو کتبہ دستیاب ہوئے ہیںنيں وہاوہ بالعموم تینتن زبانوںزباناں میںوچ یعنی [[قدیم فارسی]] یا فرنس قدیم، علامی اورتے بابلی ہیں،نيں، انانہاں میںوچ صرف چند کتبہ قدیم فارسی کےدے ہیں۔نيں۔ یہیایہی زبانبولی شاہی زبانبولی کیدی حثیت رکھتیرکھدی تھی،سی، اس کادا رسم الخط میخی ہےاے جو آرامی رسم الخط سےتوں ماخوذ ہے۔اے۔ مگر ایرانیوںایرانیاں نے اس میںوچ ہجا کےدے بجائے [[حروف تہجی]] استعمال کرکرکے کے اس کیاوہدی پیچیدگیاں دور کردی تھی۔سی۔
== مواصلات ==
موصلات کیدی ترقی دارا نے مرکزی حکومت کےدے اثر و نفوذ کونوں دور دراز صوبوںصوبےآں میںوچ قائم رکھنے نیزہور تجارت کونوں ترقی دینے کیدی عرض سےتوں نظام موصلات کیدی طرف توجہ دی اورتے مختلف سڑکوںسڑکاں کےدے ذریعہ اہماہم مقامت کونوں ایکاک دوسرے سےتوں ملادیا۔ملادتا۔ انانہاں تمام سڑکوںسڑکاں اورتے شاہرہ ؤںآں میںوچ سب سےتوں بڑیوڈی اورتے شاندار وہاوہ سڑک تھیسی جو سارڈس کونوں سوسہ سےتوں ملاتیملاندی تھیسی اورتے شہاہی سڑک Royl Rood کہلاتیکہلاندی تھی۔سی۔ سڑک پراُتے رہاگیروںرہاگیراں کیدی حفاظت کادا معقول انتظام تھا۔سی ہر تھوڑے فاصلے پراُتے مہمان خانے اورتے فوجی چوکیاں تھیں۔سن۔ دارا نے فرعون مصر نیخو دوم کیدی کھداوئی ہوئی نہر کونوں [[دریائے نیل]] سےتوں ملادیاملادتا اس کےدے ذریعے ایشیا اورتے افریقہ کیدی تجارت کونوں ترقی دینے کیدی کوشش کی۔کيتی۔
== کتبے ==
بابل کےدے ایکاک مینار پراُتے خورس کیدی ایکاک تحریر ملی ہےاے جو تاریخی حثیت سےتوں بہت اہماہم ہے۔اے۔ اس تحریر میںوچ یہایہ الفاظ ملتے ہیںنيں ”میں”وچ ہوںہاں خورس دنیا کادا بڑاوڈا بادشاہ، ایکاک عظیم بادشاہ بابل کادا بادشاہ، سومر اورتے اکاد کادا بادشاہ، ربع مسکون کادا بادشاہ، انشان کادا بادشاہ خورس اول کادا پوتا،پوندا، چائش پش کادا پراُتے پوتا۔“پوندا۔“ دوسرے مقام پراُتے ہےاے ۔ وہاوہ دیوتادیوندا جنجنہاں کونوں میںميں نے انانہاں کےدے شہروںشہراں میںوچ پہنچایا بعل، نبو کےدے آگے میری درازی عمر کیدی دعائیںدعائاں کرتےکردے ہیں۔نيں۔
اس کےدے علاوہ اورتے کتبے ملے ہہیںہنيں انانہاں سب سےتوں اہماہم کتبہ بہستون Behistum ہے۔اے۔ یہایہ ہگتمان (ہمدان) کےدے قریب ہگتمان اورتے بابل کیدی قدیم شاہرہ پراُتے کرمان شاہ کےدے مشرق میںوچ پہاڑیاں واقع ہیں۔نيں۔ انانہاں پہاڑیوںپہاڑیاں کےدے دامن میںوچ ایکاک چھوٹا سا گاؤںپنڈ باستون یا بہستون واقع ہے۔اے۔ اس گاؤںپنڈ کیدی قربت کیدی وجہ سےتوں یہایہ کتبہ بہستون مشہور ہو گیا ہے۔اے۔ متعدد الوح کےدے اوپراواُتے تینتن زبانوںزباناں عیلامی، بابلی اورتے قدیم فرنس یا قدیم فارسی میںوچ لکھالکھیا ہواہويا ہے۔ اساے۔ کیاوہدی ایکاک نقل مصر کےدے العطین کےدے کاغذات سےتوں ملی ہے۔اے۔ یہایہ نقل آرانی رسم الخط میںوچ ہے۔اے۔ اس کتبہ میںوچ تحریر کےدے علاوہ مختلف مناظر ہیںنيں جو پھتروںپھتراں پراُتے نقوش میںوچ پیش کئےکيتے گئے ہیں۔نيں۔ انانہاں میںوچ دارا کیدی شاندار کامیابیوںکامیابیاں اورتے دشمنوںدشمناں کےدے عجر و عزمیتوںعزمیتاں کونوں دیکھایا گیا ہے۔اے۔
کتبہ بہستون کےدے بعد دوسرے اہماہم کتبہ ’نقش رستم‘ میںوچ ملے ہیں۔نيں۔ یہایہ مقام پرساگرپرسجے سےتوں تیس میل جنوب و مغرب میںوچ دارا اول کےدے آباد کئےکيتے ہوئے شہر اصظخر Istakhr پراُتے گیا جس کونوں [[یونانی زبانبولی]] میںوچ پرسی پولس Persepois اورتے پارسی تخت جمشید کہتےکہندے ہیں۔نيں۔ تخت جمشید کےدے قریب ہی شاہی قبرستان ہے۔اے۔ جہاںجتھے دار اول، خشیارشا اول، اردشیر اول اورتے دارا ثانی کیدی قبریںقبراں ہیں،نيں، جو چٹانوںچٹاناں کونوں کاٹ کر بنائی گئی ہیں۔نيں۔ چند اورتے قبریںقبراں ہیںنيں جنجنہاں پراُتے کوئی تحریر نہیںنئيں ہے۔اے۔
== طب ==
ہخامنشی عہد میںوچ جراہوںجراہاں اورتے طبیبوںطبیباں کادا ایکاک منعظم طبقہ موجود تھا۔سی جنجنہاں کیدی فیس حکومت کیدی طرف سےتوں مقرر تھی۔سی۔ پھر بھیوی انانہاں کےدے طب پراُتے توہمات کادا اثر موجود تھا۔سی وہاوہ زیادہ تر امراض کونوں روح خبیثہ یا دیوؤںدیوآں کےدے تسلط کادا نتیجہ سمجھتےسمجھدے تھےسن اورتے انانہاں کونوں دور کرنے کےدے لیےلئی زیادہ تر جھاڑ پھونک اورتے جادو ٹونکے کیدی ضرورت محسوس کرتےکردے تھے۔سن ان۔ کاانہاں دا عقیدہ تھاسی ایکاک ہزار میںوچ 999 مرض دیوؤںدیوآں کےدے پیدا کئےکيتے ہوئے ہیںنيں اورتے انانہاں اطبا کےدے بجائے مذہبی طبقہ کےدے لوگ نجات دلاسکتےدلاسکدے ہیں۔نيں۔
== شہر اورتے عمارتیںعمارتاں ==
پارسیوںپارسیاں نے دو شہر پرسومش Parsumash اورتے پرساگرد Parsagarda آباد کیئے تھے۔سن جن۔ میںجنہاں پرساگروچ پرسجے یا پسر گدایہ کونوں زیادہ شہرت ہوئی۔ یہیںینيں خورس اول نے ہخامنشی سلطنت کیدی بنیاد رکھی تھی۔سی۔ آجاج کل اس کادا نام مشہد مرغاب کےدے نام سےتوں موسوم ہے۔اے۔ یہاںایتھے خورس اعظم نے معتدد بڑیوڈی بڑیوڈی عمارتیںعمارتاں بنوائیںبنوائاں تھیں،سن، جنجنہاں میںوچ ایکاک چھ منزلہ سنگین عمارت تھی۔سی۔ جس کےدے ستون ابہن بھیوی موجود ہیں۔نيں۔ اس کواسنوں آجاج کل [[مادر سلیمان]] کیدی قبر کہتےکہندے ہیں۔نيں۔ محققین کادا خیال ہےاے یہایہ خورس اول کیدی قبر ہے۔اے۔ وہاںاوتھے پراُتے ایکاک کتبہ بھیوی ہے،اے، جس پراُتے لکھالکھیا ہواہويا ہےاے ’میں’وچ خورس ہخامنش بادشاہ ہوں‘ انانہاں عمارتوںعمارتاں کےدے درمیان پتھروںپتھراں پراُتے برجستہ کاری کےدے چند نمونے ملتے ہیں۔ نيں۔
دارا نے دارلحکومت پرساگرپرسجے یا پسر گدائی کےدے جنوب و مغرب میںوچ تقریباً پچیس میل کےدے فاصلے پراُتے ایکاک نیانواں شہر آباد کیاکیتا اورتے وہاںاوتھے ایکاک محل تعمیر کرایا جو ظخر Tachara کےدے نام سےتوں مشہور تھا۔سی اسی طخر کیدی طرف منسوب ہوکر پورے شہر کادا نام اصظخر Istakhr پراُتے گیا جس کونوں یونانی زبانبولی میںوچ پرسی پولس Persepois اورتے پارسی تخت جمشید کہتےکہندے ہیں۔نيں۔ دارا نے اسی نو آباد شہر کونوں اپنا دارلحکومت بنایا اورتے اس کواسنوں ہر لحاظ ترقی دینے کیدی کوشش کی۔کيتی۔ یہایہ شہر تینتن مظبوط فصیلوںفصیلاں سےتوں گھرا ہواہويا تھا،سی، جنجنہاں میںوچ ایکاک فصیل مینارو اورتے ستونوںستوناں کیدی قطاروںقطاراں پراُتے مشتمل تھیسی اورتے پہاڑوںپہاڑاں کیدی چوٹیوںچوٹیاں پراُتے سےتوں گزرتیلنگھدی تھی۔سی۔ خاص عمارتیںعمارتاں ایکاک مستطیل نما نا ہموار قطہ پراُتے واقع تھیں۔سن۔ انانہاں کےدے بیچ میںوچ وہاوہ شاہی قیصر تھاسی جو طخر کےدے نام سےتوں مشہور تھا۔سی اس محل کےدے درمیان پچاسپنجاہ فٹ مربع کادا ایکاک وسیع کمرہ تھا،سی، جس کیدی دیواروںدیواراں پراُتے برجستہ کاری کےدے نمونے تھےسن اورتے تواتر کےدے ساتھنال یہایہ الفاظ لکھے ہیںنيں جو آجاج بھیوی موجود ہیں۔نيں۔ ’میں’وچ دارا بڑاوڈا بادشاہ، بادشاہوںبادشاہاں کادا بادشاہ، ملکوںملکاں کادا بادشاہ، ہستاسب کادا بیٹا جس نے یہایہ محل تعمیر کرایا ہے‘۔ اس کےدے علاوہ ایکاک دوسرا بہت بڑاوڈا کمرہ تھاسی جس معتدد دروازے تھےسن اورتے عمارت کےدے مختلف حصوںحصےآں کیدی طرف کھلتےکھلدے ہیں۔نيں۔ اس قیصر سےتوں متصل ایکاک دوسری عمارت ہےاے جس کونوں آجاج کل ٹرپی لون Trrpylon کہتےکہندے ہیں۔نيں۔ شاید یہایہ شاہی ایوان تھا۔سی اس کےدے زینہ دار راستوںراستاں کیدی رویف پراُتے امراء کیدی شکلیںشکلاں کھدی ہوئی ہیںنيں جنجنہاں کونوں اوپراواُتے جاتےجاندے ہوئے دیکھایا گیا ہے۔اے۔ مشرقی پھاٹک کےدے سامنے دارا کادا مجسمہ کندہ ہےاے جو تخت پراُتے بیٹھا ہواہويا ہےاے اس کےدے پیچھے ایکاک شخص کھڑا ہواہويا ہےاے جو شاید اس کادا ولی عہد خشیار شاہ ہے۔اے۔ اس عمارت میںوچ برجستہ کاری کےدے نمونوںنموناں میںوچ اٹھائیس شکلیںشکلاں ملتیلدی ہیںنيں جو اس کیاوہدی اٹھائیس سٹراپیوںسٹراپیاں کیدی نمائندگی کرتیکردی ہیں۔نيں۔
اس عمارت کےدے بعد ایکاک عمارت ہےاے جس کیدی تعمیر کادا دارا کےدے عہد شروع ہواہويا اورتے تکمیل خشیارشا کےدے عہد میںوچ ہوئی تھی۔سی۔ یہایہ عمارت اپادان Apadan یا تالار خشیارشا Hall of xerxs کےدے نام سےتوں مشہور ہےاے اورتے تقریباً 195 فٹ لمبا اورتے اتنااِنّا ہی چوڑا ہے۔اے۔ اس کیاوہدی چھت لکڑی کیدی تھیسی جو امتداد زمانہ سےتوں ختم ہوگئی۔ یہایہ بہتر 72 ستونوںستوناں پراُتے قائم تھی۔سی۔ جنجنہاں میں سےوچاں تیرہ ستون ابہن بھیوی کھڑے ہیں۔نيں۔ ستونوںستوناں کیدی کی بلندی تقریباً چونسٹھ 62 فٹ ہے۔اے۔ اس کےدے زینوںزیناں کےدے ردیف پراُتے بھیوی معتدد شکلیںشکلاں کھدی ہوئی ہیں۔نيں۔ انانہاں میںوچ تیس محکوم قوموںقوماں کےدے سفراء ہیںنيں جو بادشاہ کونوں نوروز کادا تحفہ پیش کرنے آئے ہیں۔نيں۔
اس تالار کےدے پیچھے دوسرا تالار ہےاے جو سو ستونوںستوناں پراُتے قائم تھاسی اورتے تالار صد ستونی Hill of on Handred Columnes کےدے نام سےتوں موسوم تھا۔سی اس کیاوہدی تعمیر خشیارشا کےدے زمانےزمنے میںوچ شروع ہوئی اورتے تکمیل اردشیر اول کےدے عہد میںوچ ہوئی۔ یہایہ تالار بہت طویل اورتے عریض 329 [[مربع فٹ]] کادا تھا۔سی مگر ابہن یہایہ کلیتہً برباد ہوچکاہوچکيا ہے۔اے۔ صرف ستون اورتے بنیادوںبنیاداں کےدے نشانات باقی ہیں۔ نيں۔
اصطخر کیدی دوسری تعمیرات میںوچ دارا اول، خشیارشا اول اورتے ادر شیر اول کیدی تعمیرات کےدے آثار ملتے ہیں۔نيں۔ جنجنہاں میںوچ حرم سرائیںسرائاں اورتے شاہی خزانے کیدی عمارتیںعمارتاں شامل ہیںنيں انانہاں کےدے کھنڈر ملتے ہیں۔نيں۔ انانہاں کےدے علاوہ خشیارشا کادا تعمیر کردہ ایکاک دروازہ جو بہت بھاری اورتے شاندار تھا۔سی اس کےدے دونوںدونے جانب آشوری طرز پر،اُتے، قوی ہیکل سانڈوںسانڈاں کےدے مجسمے نصب تھے۔سن ۔
مذکورہ شہروںشہراں کےدے علاوہ دوسرے مقامات پراُتے ہخامنشی حکمرانوںحکمراناں کیدی تعمیرات کےدے آثار ملتے ہیں۔نيں۔ شیراز اورتے داراب گرد کےدے درمیان سروستان و فیروز آباد کےدے نذدیک ایکاک گنبد اورتے دو محرابیںمحراباں ہیںنيں جو خورس اعظم کےدے تعمیر کردہ بتائے جاتےجاندے ہیں۔نيں۔ اس طرح شوشہ یا شوشShushan بھیوی کہتےکہندے ہیںنيں یہایہ عیلامیوںعیلامیاں کادا نے اس کواسنوں اپنا مستقرر بنا لیا تھا۔سی اس کےدے بعد ہخامنشی اس ہر قابض ہوگئے اورتے اس کادا نام ہخامنشی کتبوںکتباں میںوچ انشان آیا ہے۔اے۔ وہاںاوتھے ایکاک عمارت ہےاے جس کیدی بنیادیںبنیاداں دار نے رکھی تھیسی مگر تکمیل خشیارشا کےدے دور میںوچ ہوئی۔ اس جگہ دارا کادا ایکاک کتبہ ملاملیا ہےاے جو بتاتابتاندا ہےاے اس کیاوہدی تعمیر و تزئین کےدے لیےلئی دور دراز سےتوں سامان مگائے گئے تھے۔سن ۔ مثلاً سنگین ستون افروڈیسیا Aphrodisiasسے،Aphrodisiasتاں، سدار Cedar لبنان سے،تاں، چاندی مصر سے،تاں، سونا مصر سےتوں اورتے ہاتھی دانت ہندوستان سےتوں درآمد ہوئے تھے۔سن ۔ اس دیوریںدیوراں خام انیٹوںانیٹاں اورتے چونے سےتوں تعمیر ہوئی تھیں،سن، جنجنہاں کےدے اوپراواُتے رنگین اورتے چمکدار ٹائلیںٹائلاں لگائی گئی تھیں۔سن۔ اس عمارت کادا خاص حصہ مختلف وسعتوںوسعتاں کےدے تینتن صحنوںصحناں پراُتے مشتمل تھاسی جنجنہاں کےدے چاروںچاراں طرف بڑےوڈے بڑےوڈے کمرے اورتے برآمدے تھے۔سن ۔
== تجارت ==
ایرانیوںایرانیاں کونوں انانہاں کےدے سیاسی عروج کےدے ساتھنال تجارتی اہیت بھیوی حاصل ہوئی، مگر ایرانیوںایرانیاں نے تجارت کیدی طرف کبھیکدی خود اپنا نے کیدی کوشش نہیںنئيں کی، انانہاں کےدے ملک کیدی تجارت غیر ملکی فنیقیوں،فنیقیاں، یہودیوں،یہودیاں، بابلیوںبابلیاں اورتے یونانیوںیونانیاں کےدے ہاتھہتھ میںوچ تھی۔سی۔ اگرچہ اہماہم اورتے بڑیوڈی شاہراہیںشاہرانيں انانہاں کےدے ملک سےتوں گرتی تھیںسن اورتے مشرق اورتے مغرب کیدی تجارت ایران کےدے راستہ سےتوں ہوتیہوندی تھی۔سی۔
== سکے ==
دارا پہلا ایرانی بادشاہ تھاسی جس نے سونے اورتے چاندے کےدے سکوںسکاں کادا اجزا کیاکیتا تھا۔سی یہایہ دریک Daric کہلاتےکہلاندے تھےسن اورتے اس پراُتے دارا کیدی شکل نقش ہوتیہوندی تھی۔سی۔ ہخامنشی عہد کےدے سٹراپوںسٹراپاں نے سکے جاری کئےکيتے تھےسن جنجنہاں کہ چند نمونے دستیاب ہوئے ہیں۔نيں۔ یہایہ سکے مختلف اوزان اورتے قیمتوںقیمتاں کےدے ہیں۔نيں۔
== سلطنت کیدی حدود ==
ہخامنشی سلطنت جس کیدی ابتدا 700 ق م میںوچ ہوئی تھی،سی، لیکن حقیقت میںوچ اس کیاوہدی ابتدا خورس دوم 559 ق م میںوچ ہوئی تھی۔سی۔ جس نے تینتن بڑیوڈی سلطنتوںسلطنتاں میدیا،میدتا، بابل اورتے لیڈیا کونوں زیر دست کرکے فارس کیدی ایکاک چھوٹی سی ریاست کونوں ایکاک عظیم بادشاہی میںوچ تبدیل کر دیادتا تھاسی اورتے اس کیاوہدی انتہائی وسعت دارا کےدے عہد میںوچ ہوئی تھی۔سی۔ نقس رستم پراُتے دارا خود اپنی سلطنت کیدی حدود کونوں بتایا تھا۔سی اس کتبہ کےدے مطابق [[بحیرہ ایڈریاٹک]] و قرطاجنہ اورتے مشرق میںوچ [[دریائے سندھ]] تک پھیلی ہوئی تھی۔سی۔ اس طرح شمال میںوچ ماورالنہر و جنوب میںوچ حبشہ اس کیاوہدی حد بندی کرتاکردا تھا۔سی حقیقت میںوچ اس پہلے اتنی بڑیوڈی سلطنت کادا تاریخ میںوچ کوئی نشان نہیںنئيں ملتاملدا ہے۔اے۔
== ہخامنشی حکمرانوںحکمراناں کیدی فہرست ==
نام حکمرانی کادا عرصہ
* ہخامنش Hakhamaniess 700۔ 675 ق م
* چائش پش یا تس یس Chishpish or Teispis 675۔ 655 ق م
* خورس یا کورش یا قورش یا سائرس Khurus or Kurush or Cyrus 655۔ 600 ق م
* قبیز یا کمیس یا کموجا Cambyses or Kambjiya 600۔ 559 ق م
* خورس یا کورش یا قورش یا سائرس دوم Khurus or Kurush or Cyrus 3ed 559۔ 529 ق م
* کمبوجا قنبوجا دوم Cambyses 2ed 529۔ 522 ق م
* دارا یا داریوش اول Daruess 1th 522۔ 486 ق م
* خشیارشا یا کیخسرو یا کزرک رس اول Khshayasha or Xeraces 486۔ 465 ق م
* ارتاکزرسس یا ارتخشتر یا ارد شیر اول (دراز دست) Artaxerxes or Ardsher11th (Longimanus) 465۔ 424 ق م
* دارا دومDaruess 2d 424۔ 404 ق م
* ارتخشتر یا اردشیر دوم 2ed Artaxerxes or Ardsher 404۔ 350 ق م
* ارتخشتر یا ارد شیر سوم 3ed Artaxerxes or Ardsher 359۔ 338 ق م
* ارشک یا اورسی Arsaces or Orses 338۔ 336 ق م
* دارا سوم Daruess 3ed 336۔ 330 ق م
ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم
== مورتاں ==
<gallery>
Image:Persepolis.jpg|تخت جمشید کےدے کھنڈر
Image:Rython_bozRython boz.jpg|سونے سےتوں تیار کردہ بھیڑ کادا سر
</gallery>
| 