"<span lang="ur">ماد</span>[[ گٹھ:مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے ]]" دیاں دہرائیاں وچ وکھراپا

'''ماد''' ([[قدیم فارسی زبان|قدیم فارسی]] ''{{lang|peo-Latn|Māda-}}'', [[سنسکرت]]: मैढ़; {{lang-he-n|מָדַי}}) ایران کیدی قدیم تاریختریخ دراصلاصل وچ دو آریائی قبائل، میدی یاجاں ماد اورتے پارس کےدے سیاسی عروج سےتوں ہوتیہُندی ہے۔اے۔ آریوںآریاں کےدے ورد سےتوں صدیوںصدیاں پہلے جنوبی ایران میںوچ سوسیانہ یاجاں خوزستان میںوچ علامی (Elamic) آباد ہوچکے تھےسن اورتے شمال مغربی حصہ پراُتے آشوری (Asurianes) اپنی حکومت قائم ہو چکی تھی۔سی۔ اس سرزمین پراُتے آریوںآریاں کونوں قدرتی طور پراُتے انانہاں دونوںدوناں سےتوں جنگ کرنی پڑیپئی تھیں۔سن۔ میدیوںمیدیاں نے ایکاک شہر ہگبتان یاجاں یکتبان یاجاں امدان (Aogmtana or Ecbatana or Amadna) اورتے پارس نے پرسومش (Parsumash) اورتے پرساگرد (Parsagarda) آباد کیا۔کیتا۔ ہمیںساناں پارسکے حالات خود انانہاں کیدی تحریروںتحریراں میںوچ کم و بیش مل جاتےجاندے ہیں،نیں، مگر میدیوںمیدیاں نے کوئی ریکارڈ نہیںنئی‏‏ں چھوڑا۔چھڈیا۔ انانہاں کےدے حالات آشوری کتبوں،کتباں، یہود ملفوظات اورتے یونانی مورخینمورخاں کیدی کتابوںکتاباں سےتوں ماخوذ ہیں۔نیں۔ آشوری بادشاہ تغلد بلاسد دوم Tiglath Plaser 2ed (1115 تا 1102 ق م) کےدے ایکاک کتبہ پراُتے پہلی بار میدیا اورتے اس کےدے دارلحکومت امدان کادا نامناں ایکاک محکوم خطہ کیدی حثیت سےتوں آتاآندا ہے۔اے۔ اس کےدے بعد شلما نصر سو مShamaneser 3ed (857۔ 823 ق م) کیدی روایات میںوچ انانہاں دونوںدوناں قبائل کادا ذکر ملتاملدا ہے،اے، کہ اس نے پارسو (Parsu) کےدے بادشاہ سےتوں خراج وصول کیاکیتا اورتے ماد (Madd) کیدی سر زمین تک پیش قدمی کی۔دی۔ شمش عداد پنجم Shamesh Adadd 5th(823۔811 ق م) اورتے تغلد بلاسر سوم Tiglath Plaser 3ed (745 تا 727 ق م) کےدے کتبوںکتباں میںوچ بھیوی انانہاں کادا ذکر محکوم قوموںقوماں کیدی حثیت سےتوں انانہاں کادا ذکر آیا ہے۔اے۔ انانہاں تذکروںتذکراں سےتوں ظاہر ہوتاہُندا ہےاے کہ 058 ق م تک انہوںانہاں نے سیاسی اہمیت حاصل کرلی تھی۔سی۔ اس کےدے بعد سرغون دوم Sargon 2th کےدے کتبے پراُتے ایکاک شخص دیادتا کونوں (Diaaukhu) یونانی ڈیوکس (Deioces) کادا نامناں ملتاملدا ہے،اے، جس کونوں ہیروڈوٹس نے میدیوںمیدیاں کادا پہلا بادشاہ کہاکہیا ہے۔اے۔ حقیقت یہایہ ہےاے کہ دیاکوسے ہیای سیاسی تاریختریخ کیدی ابتدا ہوتیہُندی ہے۔اے۔<ref>ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم۔ 21 تا 23</ref>

دیاکو (907 تا 656 ق م) نے اپنا دارلحکومت امدان کونوں بنایا، جسےجسنوں آجاج کل ہمدان کہتےکہندے ہیں۔نیں۔ دیاکو کےدے بعد اس کادا بیٹا فرورتش یاجاں خشاتریتاخشاتریندا Khshathrites or Frtisha نے آشوریوںآشوریاں کیدی محکومی کےدے خلاف جدوجہد جاری رکھی اورتے پارس کونوں زیر نگیںنگاں کر لیا۔ اس نے آشوری فرمانروا [[اشور بنی پال|آشور بنی پال]] کےدے خلاف شازش کیدی اورتے یہایہ سازش ناکام رہی۔ آشور بنی پال (Asurbanipal) نے اپنے تمام دشمنوںدشمناں کونوں یکے دیگرہور کچل ڈالے اورتے میدیاپر چڑھائی کرکے فرورتش کونوں قتل کر دیا۔دتا۔<ref>ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم۔ 23 تا 24</ref>

===اشوریوںاشوریاں پراُتے مادی فتح===

فرورتش کےدے قتل کیےکیتے جانے کےدے بعد اس کادا بیٹا ہو خشتر (Urekhashtar) جس کونوں یونانی سیاکسز (Cyaxares) کہتےکہندے ہیںنیں حکمران ہوا۔ہویا۔ اس وقت ایران و عراق کیدی سر زمین انقلابات سےتوں دوچار تھی۔سی۔ ایکاک طرف سیھتیوںسیھتیاں کےدے ہنگامے برپا تھے،سن، دوسری طرف کلدانی ہاتھ پیر مار رہے تھے۔سن۔ ہوخشترنے غیر معمولی جرت سےتوں کامکم لے کرکے فوج کونوں منعظم کیاکیتا اورتے اس نے پہلے سیھتیوںسیھتیاں کونوں شکست دی اورتے انہیںانہاں صلح پراُتے مجبور کیا۔کیتا۔ اس کےدے بعد اس نے پارتھیاکو زیر نگیںنگاں کیاکیتا اورتے پرسومش اورتے پرساگرد کےدے خورس اول اورتے اریارامن کونوں جنہوںجنہاں نے آشوری سیادت قبول کرلی تھی،سی، میدی حکومت کیدی بالا دستی پراُتے راضی کر لیا پھرفیر اس نے سیتھیوںسیتھیاں اورتے کلدانیوںکلدانیاں کےدے ساتھنال مل کر آشوریوںآشوریاں کےدے دارلحکومت نینواہ پراُتے چڑھائی کیدی اورتے آشوریوںآشوریاں کونوں شکست فاش دی۔ اس طرح آشوریوںآشوریاں کیدی سیادت کونوں ہمیشہ کےدے لیےلئی ختم ہو گئی اورتے آشوریا کےدے علاقوںعلاقاں کونوں میدیامیںمیدیاماں ضم کرکے اسےاسنوں وسیع کیا۔کیتا۔<ref>ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم۔ 24 تا 25</ref>

فتح نینواہ کےدے بعد ہوخشترنے اپنی پوتی امیتیس (Amitis) کیدی شادی بنو پلاسر (Nebupalassar) کےدے بیٹے بنوکد نضر (Nabuchd Nezzar) کےدے ساتھنال کرکے سیاسی اتحاد کونوں مستحکم کرنے کیدی کوشش کی۔دی۔ ہوخشترکو اپنے آخری عہد میںوچ لیڈیا(Lydia) سےتوں جنگ کرنی پڑی،پئی، جو چھ سال تک جاری رہی۔ جبجدو‏‏ں سورج پراُتے گہن لگالگیا تو طرفین نے اسےاسنوں آسمانی بلا سمجھاسمجھیا اورتے صلح پراُتے راضی ہو گئے اورتے دریائے ہیلس (Halys) دونوںدوناں کیدی سرحد قرار دیادتا گیا۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم۔ 25 تا 26)

ہوخشترکی موت کےدے بعد اس کادا بیٹا ارش نی ویگا یااستیاغیس Astyages or Arshtivaiga (584 تا 550) ق م حکمران بنا، اس کےدے ساتھنال ہیای میدیا کادا ذوال شروع ہو گیا۔ ایکاک طرف بابل سےتوں کشمکش شروع ہو گئی اورتے دوسری طرف پارس کیدی ریاست کےدے حکمران خورس دوم نے بغاوت کردی۔کردتی۔ استیا غیس کادا سپہ سالار خورس کےدے ساتھنال مل گیا اورتے جنگ میںوچ استیاغس کونوں جنگ میںوچ شکست ہوئی اورتے وہاوہ گرفتار ہو گیا۔ اس کےدے ساتھنال ہیای خاندان مادکی حکومت ختم ہو گئی۔<ref>ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم</ref>

==ماد کیدی تاریختریخ==

ماد کیدی تاریختریخ سےتوں متعلق روایات جو یونان قدیم کےدے دو مورخ ہردوت اورتے کتسیاس نے بیان کیدی ہیںنیں وہاوہ ایکاک دوسرےسے کافی مختلف ہیں۔نیں۔ ماد کےدے بادشاہوںبادشاہاں کیدی تعداد اوران کیدی فرمانروائی کیدی مدت کتسیاسکی نظریہ کےدے مطابق ہردوت کیدی بیان کردہ تعداد سےتوں بہتبوہت زیادہ ہیں،نیں، حالانکہ آجاج کےدے دور میںوچ انانہاں کادا بےبنیاد ہونا مسلم اورتے ثابت ہوچکاہوچکیا ہے۔اے۔

۷۱۵ یاجاں ۷۱۶ میںوچ روما بادشاہ اورتے ارتو نے دیااوکو کیدی مدد سےتوں آشور کےدے بعض علاقوںعلاقاں میںوچ شورش برپا کیدی . حالانکہ آشور بادشاہ سارگن دوم نے انانہاں کیدی بغاوت کونوں سرکوب کردیاکر اوردتا تے دیااوکو اورتے اس کےدے خاندان کونوں گرفتار کرکے موریا کےدے شہرخماہ کی طرفول جلاوطن کردیاکر دتا. حالانکہ موجودہ تاریختریخ روزگار نے جوکچھ دیا،دتا، اوکوکے بارے میںوچ جوکچھ لکھا،لکھیا، وہاوہ کچھ ہردوت نے دیوکس (مادکی حکومت وسلطنت کےدے بانی)کےدے بارے میںوچ لکھالکھیا ہےاے اس سےتوں کافی مختلف ہے۔اے۔ اس میںوچ ۱۰سے ۱۵ سال تک کادا اختلاف پایا جاتاجاندا ہے۔اے۔ احتمال اس بات کادا ہےاے کہ دیوکس ہردوت ہیای دیااوکو ہےاے جس کادا ذکرآشوری منابع میںوچ ذکر ہواہویا ہے۔اے۔ اگرچہ جوکچھ ہردوت نے دیوکس کیدی مستقل سلطنت اورتے اکباتان(ہمدان) کونوں پائتخت بنانے اورتے اس کےدے اندر ساتست قلعوںقلعاں کونوں بنانے کےدے بارے میںوچ لکھالکھیا ہےاے وہاوہ محل نزاع واختلاف ہےاے اوراس کادا وجود ثابت نہیںنئی‏‏ں ہے،اے، اس لئےلئی کہ آشوری فرمانروا اس طرح کیدی عظیم عمارتوںعمارتاں کونوں برداشت نہیںنئی‏‏ں کرسکتےکرسکدے تھے۔سن۔

ہردوت کیدی روایت کےدے مطابق مادوںماداں نے دیوکس کونوں قضا کےدے امور میںوچ عدالت، دیانت داری کیدی وجہ سےتوں انتخاب کیاکیتا جبکہجدونکہ اس نے کچھ دن کےدے بعد اس کامکم سےتوں کنارہ گیری اختیارکرلی۔ یہاںایتھے تک کہ آخر میںوچ لوگوںلوگاں نے اس کونوں اپنا بادشاہ منتخب کرلیا،کر لیا، بہرحال دیادتا وکولی مادی بادشاہ کیدی حکومت ایکاک فرعی حکومت جبکہجدونکہ مادی کیدی مستقل حکومت کادا قیام بعد میںوچ ظہورمیںظہورماں آیا۔ فرورتیس(جسےجسنوں [[یونانی زبان]] میںوچ فرا ارتش کہاجاتاکہاجاندا ہےاے) کونوں ۶۷۵ یاجاں ۶۷۴ میںوچ دیااوکو کاجانشین بنایا گیا ظاہرا یہایہ بات پارسیوںپارسیاں کونوں اپنا مطیع بنانے کےدے بعد کیدی ہےاے(۶۷۰۲ ق) اس نے یہایہ کوشش کیدی کہ مادوںماداں اورمانای وکیمسری قبائل میںوچ کہ جو آٹھویںاٹھوی‏‏ں صدی ق میںوچ قفقاز سےتوں ایرانی سرزمین میںوچ داخل ہوئے تھے،سن، آشوریوںآشوریاں کےدے خلاف متحد کرے۔ سرانجام جبجدو‏‏ں فرورتیش اپنے متحد لشکر کےدے ساتھنال آشورحکومت کیدی راجدھانی نینوا پہنچا، سکاھا نے پیچھے سےتوں انانہاں (مادوںماداں) پراُتے حملہ کردیاکر دتا اس حملہ میںوچ جو ظاہرا آشور بادشاہ کیدی درخواست پرکیا گیا تھا،سی، فرورتیش مارا گیا (۶۵۳) اورتے سکاھانے ۲۸ سال تک ماد سلطنت پراُتے قبضہ جمائے رکھارکھیا. جبجدو‏‏ں ہووخشترہ اپنے باپ کادا جانشین (جو ظاہرا کمسن تھاسی) ہواہویا تو اس نے مجبور ہوکر سکاھا سےتوں صلح تو کرلی مگر بعد میںوچ اس نے سکاھا بادشاہ اوراس کےدے افسروںافسراں اورتے عہدیداروںعہدیداراں کونوں تہہ تیغ کرڈالا اوران کیدی حکومت کادا خاتمہ کرڈالا (۶۲۵) ہووخشترہ کادا شمار ماد حکومت کےدے بانی کےدے طور پرہوتاپرہوندا ہے،اے، اس نے فوج کونوں باقاعدہ منظم کیا،کیتا، فوج میںوچ پیادوںپیاداں اورسواروںاورسواراں کےدے نظام کونوں تشکیل دیادتا اورتے سکاھا فوج کیدی باقی ماندہ سپاہ کونوں اپنی فوج میںوچ داخل کرلیاکر لیا اورجب ماد پارس، مانای کےدے قیام قبایل نے اس کیدی اطاعت قبول کرلی تبتد اس نے آشورحکومت کیدی داخلی وخارجی مصیبتون سےتوں فایدہ اٹھاتےاٹھاندے ہوئے خود کونوں اس عظیم سلطنت پراُتے حملہ کیلئےدے لئی تیار کیاکیتا ہووخشترہ نے اپنے ہماسی‏‏ں پیمان بنوپولسر (بادشاہ بابل) کےدے ساتھنال چند ناکام حملوںحملاں کےدے بعد سرانجام نینوا کونوں اپنے محاصرہ میںوچ لے لیا اوراس پرقبضہ کرنے کےدے بعد اس کوغارت اورویران کردیاکر دتا. (۶۱۲)کچھ مدت کےدے بعد آشوریوںآشوریاں کیدی رہی سہی آخری طاقت بھیوی ٹوٹٹٹ گئی(۶۱۰ یاجاں ۶۰۹) اس کےدے بعد آشوریوںآشوریاں کیدی کہن سال عظیم الشان سلطنت کادا خاتمہ ہوگیاہو گیا اورتے وہاوہ عظیم حکومت ماد اورتے بابل کےدے بادشاہوںبادشاہاں نے آپس میںوچ تقسیم کرلی اورماد کیدی حکومت ایکاک تازہ سلطنت کےدے طورپرایک محکم قدرت بن کر [[تاریخ اسلام]] کےدے صفحات پراُتے ظاہرہوئی۔

اس کےدے بعد ہووخشترہ نے اپنی سلطنت کونوں اورتے بڑھانا شروع کردیاکر دتا اورتے ایشیاءایشیا کوچک میںوچ لیدیا حکومت سےتوں آمنا سامنا ہواہویا انانہاں دو نئینواں قدرتوںقدرتاں کیدی جنگ ۵ سال تک جاری رہی اورسر انجام(۲۸مئی ۵۸۵۔)کوسورج گرہن کونوں فال بد سمجھ کر اس جنگ کاخاتمہ کردیاکر دتا گیا اورتے رودھالیس کونوں دونوںدوناں ملکوںملکاں کیدی سرحد قبول کرلیاکر لیا گیا، صلح کیدی گفتگو کےدے دورانی عرصہ میںوچ ہووخشترہ کادا انتقال ہوگیاہو گیا اوراس کادا بیٹا الیشتوویگو (یونانی زبان میںوچ اسےاسنوں آستواگس یاآستیاگ کہتےکہندے ہیںنیں) اس کےدے تخت پراُتے بیٹھنے کےدے بعد (۵۸۵ ق) الیشتوویگوکی ۳۵سالہ حکومت بہتبوہت کم باتیںباتاں مورخینمورخاں نے نقل کیدی ہیںنیں اس نے اپنی سلطنت کےدے آخری ایام میںوچ بابل پراُتے حملہ اورمران پرقبضہ کیدی ٹھانی مگراس سےتوں پہلے کہ حملہ کرتاکردا پارسی قبیلوںقبیلےآں کیدی بغاوت کیدی خبرملی جس کادا رہبر کورش ہخامنش تھا۔سی۔ امشان بادشاہ جو ظاہرا اس کادا پوتاپودا تھا،سی، آ پہنچا اورایشتوویگو اپنے پائتخت کی طرفول لوٹنے پراُتے مجبور ہوگیا۔ہو گیا۔ تینتن سال تک دونوںدوناں دشمنوںدشمناں میںوچ جنگ کادا سلسلہ جاری رہارہیا آخر کار ایشتوویگو کیدی فوج نے اسکےاس دے خلاف بغاوت کردیکردتی اورتے ماد بادشاہ کونوں پکڑ کر کورش کےدے حوالہ کردیاکر دتا(۵۵۰ یاجاں ۵۴۹ ق)۔ کچھ ہیای عرصہ بعد مادوںماداں کیدی پائتخت پرکورش کادا قبضہ ہوگیاہو گیا اوراس طرح پہلی مستقل ایرانی حکومت کادا زمانہ اختتام پذیرپزیر ہو ہوگیا۔گیا۔

== ہور دیکھیںدیکھاں ==