"<span lang="ur">افغانستان چ بدھ مت</span>[[ گٹھ:مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے ]]" دیاں دہرائیاں وچ وکھراپا

== جغرافیہ ==

پراچینپرانے یگاں توں، [[وشکارلا ایشیا|وچلے ایشیا]] دی تجارتی شاہراہ دے دندے اوپر وسن والیاں ریاستاں دے نال نال ہینیان [[بدھ مت]] دے کئی اک مدرسے وی موجود سن۔ خاص ریاستاں [[گندھارا]] اتے [[باختر]] دیاں سن۔ گندھارا وچ [[پاکستانی پنجاب]] اتے [[درۂ خیبر]] دی افغانی لانبھاں، دونواں دے علاقے رلت سان۔ ایدا نتیجتہ ایہ نکلیا کہ درۂ خیبر توں لے کے وادئ [[کابل]] تیکر دے ادھے افغانی علاقے دا نام [[صوبہ ننگرہار|نگر ہار]] پے گیا، جد کہ [[پنجابی]] علاقے نوں [[گندھارا]] آکھیا جاون لگا۔ [[باختر]] دا کھلیر وادئ کابل توں اُتر دی لانبھ ول ہویا اتے ایدے وچ دکھنی [[ازبکستان]] تے [[تاجکستان]] شامل ہوگئے۔ ایدے اُتر ول وسطی ازبکستان اتے اُتر پچھمیمغربی تاجکستان وچ [[سغدیہ]] واقع سی ۔ باختر دا دکھنی حصہ جیہڑا کابل دی وادی دے اتر ول واقع سی کپیش اکھواندا سی؛ جد کہ اتری حصے دا مغروں [[تخارستان]] ناں پے گیا۔

== بدھ مت راج ہیٹھ آؤن والے مڈھلے علاقے ==

۳۴۹ ء صدی قبل مسیح وچ، دوسری بودھیبتکنیک پریۂ دے مغروں ، ہینیان دی مہاسانگھی روایت تھرواد توں نکھڑ کے نکلی۔ بوہت ساریاں مہاسانگھاں [[گندھارا]] ول ٹُر پئیاں۔ افغانی علاقے دے خاص شہر، حدّا اوپر جو اجوکے جلال آباد دے نیڑے وے، اوہناں نے اخیر ناگر وہار خانقاہ دی بنیاد رکھی تے اپنے نال مہاتما بدھ دی کھوپڑی بطور نشانی لے کے آئے۔

چھیتی ہی تھرواد دے اک بزرگ سمبھوت سنواسی نے ایدی نقل ماردیاں ہوئیاں کپیش دے مقام اوپر اوہناں دی روایت قائم کرن دی کوشش کیتی۔ پر اوہ کامیاب نہ ہوئے تے مہاسانگھک نے [[افغانستان]] دی مڈھلی بودھیبتکنیک روایت دے طور تے جڑ پھڑ لئی۔

اخیر، مہاسنگھک پنج نکے مدرسیاں وچ ونڈے گئے۔ افغانستان وچ سب توں اہم شاخ لوکوتّراواد سی، جنہیں مغروں [[ہندوکش]] پہاڑاں دی وادئ [[صوبہ بامیان|بامیان]] وچ اپنے پیر پکے کر لئے۔ تیجی تے پنجویں صدی عیسوی دے دوران کسے ویلے ایدے منن والیاں نے، اپنے ایس ایمان دی روشنی وچ کہ مہاتما بدھ دی حیثیت اک پاک مہا پرشمرد ہستی دی اے، دنیا دے سب توں وڈے بُت بنائے جنہاں وچ مہاتما بدھ نوں کھلوتے ہوۓ وکھایا گیا سی۔ [[طالبان]] نے ۲۰۰۱ء وچ ایہ وشل بُت ڈھا دتّے۔

موریہ بادشاہ [[اشوک اعظم]] (جنہیں ۲۳۲ء توں ۲۷۳ء صدی قبل مسیح تک راج کیتا) تھرواد بدھ مت دا حمائتی سی۔ اپنی راجدھانی[[راجگڑھ]] دے اخیر وچ اوس نے مہارکّھیا دی اگوائی وچ [[گندھارا]] ول اک تھروادن تبلیغی جماعت بھیجی۔ دکھن وچ واقع [[قندھار]] دی دوری تک، ایس جماعت نے "اشوک دے ستون" کھڑے کیتے جنہاں اوپر بودھ اصولاں دے ترجمان کتبے موجود سان۔ ایہناں مبلغاں راہیں تھرواد نے [[افغانستان]] وچ اپنی معمولی جئی موجودگی قائم کرلئی۔

== سروستی واد مدرسے اتے یونانی- باختر راج ==

[[اشوک اعظم]] دے راج دے انتمی سمے وچ، تیجی بودھیبتکنیک کونسل مغروں، ہینیان دا سرواستیواد نامی مدرسہ تھرواد توں وکھ ہو گیا۔ اشوک دے مرن مغروں، اودے پُتر جلوک نے سروستی واد دا [[کشمیر]] وچ درشنفلسفہ کرایا۔

۱۹۷ء صدی قبل مسیح وچ یونانی باختریاں نے [[موریہ راج]] کولوں [[باختر]] نوں فتح کرلیا۔ اخیر، [[افغانستان]] دے دکھنی پوربی حصّے وچ وی سرواستی واد آگیا۔ ایدے مغروں [[یونانی]] تے ہندوستانی ثقافتاں وچکار جیہڑا میل ملاپ شروع ہویا، اودے نتیجے وچ یونانی ڈھنگ ڈھب دا بودھیبتکنیک آرٹ اوپر ڈاڈھا اثر اُچرج اوس دیاں انسانی شبیہاں اتے کپڑا لتا پاون دے ڈھنگ اوپر ہویا۔

== [[کشن سلطنت|کشان]] یُگ ==

۱۷۷ء تے ۱۶۵ء صدی قبل مسیح دے وچکار، [[گانسو]] تے پوربی [[ترکستان]] دے علاقے وچ پچھم ولوں چین دی ہان راجدھانی[[راجگڑھ]] دے پھیلاؤ نے مقامی [[وشکارلا ایشیا|وشکارلے ایشیا]] دے ٹپری واس قبیلیاں وچوں بوہتیاں نوں، ہور پچھم ول دِھک دتا۔ ایہناں قبیلیاں وچوں اک نے جدا نام زیونگنو سی اک دوجے قبیلے یوئ۔جی (ویڈز- گائلز: یوئی چی) اوپر دھاڑا بول دتا تے اوہناں دے اک وڈے حصّے نوں اپنے وچ رلا لیا۔ یوئ۔جی لوکیں سفید فام باشندے سن جو اک پراچینپرانے پچھمیمغربی [[ہند یورپی بولیاں|ہند یورپی زبان]] بولدے سان تے سفید فام نسل دے حدل پوربی لانبھ ول آون والے مہاجر سان۔ کجھ وسیلیاں موجب یوئ۔جی دے پنج اشرافی قبیلیاں وچوں اک، جو یونانی مآخذ وچ تخاریاں دے نام توں پچھانیا جاندا اے، اوہنے اجوکے یُگ دے پوربی [[قازقستان]] ول ہجرت کیتی جس دی وجہ توں مقامی ٹپری واس شاکا (پرانی ایرانی: [[ساکا]]) جنھوں [[یونانی]] اسکائتھی آکھدے سان، دکھن ول دھک دتا۔ تخاری تے شاکا لوک، ایہ دونویں، ایرانی زباناں بولدے سان۔ زباناں دے ایس نکھیڑ پاروں ایہ رپھڑ والی گل اے کہ ایہناں تخاریاں دی سنگت یوئ۔جیوں دی نسل نال سی یا نئیں کیونکہ ایہ لوک وی "تخاری" اکھواندے سان۔ تے ایہناں نے ہی دوجی صدی عیسوی دے وچ [[پوربی ترکستان]] دے علاقے کوشاکموضوع اتے [[ترفان]] وچ پھلدیاں پھُلدیاں تہذیباں قائم کیتیاں۔ پر ایہ گل پکی اے کہ درمیانے اتری [[بھارت]] دے شاکیہ قبیلے نال، جدے وچ شکیا مونی دا جنمجم ہویا، شاکیاں دا کوئی تعلق نئیں سی۔

ساکےآں نے پہلاں تے ۱۳۹ء صدی قبل مسیح وچ بادشاہ مینند روز دے راج یُگ وچ یونانی- باختریاں کولوں [[سغدیہ]] فتح کرلیا، فیر [[باختر]] وی کھو لیا۔ اوتھے ساکا لوکاں نے [[بدھ مت]] قبول کرلیا۔ ۱۰۰ء صدی قبل مسیح تک، تخاریاں نے ساکےآں کولوں سغدیہ تے باختر دے علاقے جت لئے۔ ایتھے اپنے پیر پکے کرن مغروں، اوہناں نے بدھ مت نوں وی اپنے اندر جذب کرلیا۔ ایتھوں ہی [[کشان سلطنت]] دی بنیاد پئی، جیہڑی اخیر [[کشمیر]]، اتری [[پاکستان]] تے اتر پچھمیمغربی [[ہندوستان]] تک پھیل گئی۔

سب توں مشہور کشان راجہ [[کنشک]] (راج ۷۸ء توں ۱۰۲ء صدی قبل مسیح تک) سی، جیس دی پچھمیمغربی راجدھانی[[راجگڑھ]] کپیش سی۔ اوہ ہینیان دے سروستی واد سوچ دا سہائت کار سی۔ ایس مدرسے دی ضمنی شاخ ویبھاشک [[تخارستان]] وچ خاص طور تے پچھانو سی۔ تخاری راہب گھوشک ابھی دھرم اوپر ویبھاشک تفسیراں دے لکھاریاں وچوں اک سان (ودیاتعلیم دے خاص موضوع ) جنہوں کنشک راہیں منعقد ہون والی چوتھی بودھیبتکنیک کونسل نے اپنی منظوری دتی۔ کونسل دے مُکن مغروں جد گھوشک تخارستان واپس آئے تے اوہناں نے پچھمیمغربی ویبھاشک (بالہکا) مدرسے دی بنیاد رکھی۔ [[بلخ]] دے مقام اوپر واقع اک وڈی خانقاہ [[نووہار]] چھیتی ہی پورے [[وسطی ایشیا]] وچ اُچے بودھیبتکنیک گیانعلم دا مرکز بن گئی جیس دا جوڑ وسط اتری ہندوستان دی نالندہ خانقاہ نال کیتا جاسکدا سی۔ ایتھے اچرج ویبھاشک ابھی دھرم دی شکشا اوپر زور دتا جاندا سی اور صرف اوہناں راہباں نوں داخلہ ملدا سی جنہاں نے پہلاں توں ایس موضوع اوپر کجھ لکھت کیتی ہووے۔ چونکہ ایتھے [[مہاتما بدھ]] دی اک دندانی یادگار محفوظ سی ایس لئی ایہ چین توں ہندوستان جان والی [[شاہراہِ ریشم]] اوپر واقع زیارت گاہواں وچوں خاص مرکز منّی جاندی سی۔

[[زرتشت]] [[بلخ]] وچ تقریباً ٦۰۰عیسوی صدی قبل مسیح وچ پیدا ہویا۔ ایہ ([[بلخ]]) اوس ایرانی پنتھ والے زرتشتیتاں دا مقدس شہر سی جس (پنتھ) دا اپراجن زرتشت دی دتی ہوئی شکشا ہیٹھ ہویا سی اتے جدے وچ اگ دی پوجا اوپر زور دتا جاندا سی۔ [[کنشک]] نے مذہبی رواداری دی یونانی- باختری پالیسی اوپر عمل کیتا۔ ایس طراں، بلخ وچ بدھ مت تے زرتشت دھرم، امن چین نال اکٹھے رہے،راے، رلت تجربے توں گزرے تے دوہناں نے اک دوجے دی اگوائی اوپر اثر پایا۔ مثال دے طور تے اوس یگ دیاں اوہ خانقاہواں جیہڑیاں غاراں وچ بنایاں گئیاں سان، اوہناں وچ مہاتما بدھ دی دیواری تصویراں اک نورانی ہالے نال ملدیاں نیں تے اوہناں اوپرجو لکھتاں موجود نیں اوہناں وچ مہاتما بدھ نوں "بدھ مزدہ" آکھیا گیا اے۔ ایہ اک اکٹھ سی مہاتما بدھ تے آہورہ مزدہ دا جو زرتشت دھرم دا سب توں وڈا دیوتا اے۔

۲۲٦ء صدی قبل مسیح وچ [[ساسانی راج]] نے [[افغانستان]] وچ [[کشان راج]] نوں نشٹ کر دتا۔ گو کہ ساسانی [[زرتشت دھرم]] دے ڈاڈھے حامی سان، فیر وی اوہناں نے بدھ مت نوں برداشت کیتا اتے ہور بدھ خانقاہواں بنان دی اجازت دے دتی۔ ایہ واقعہ اوہناں دے ہی راج یگ دا اے جد لوکوتراواد دے منن والیاں نے [[صوبہ بامیان|بامیان]] دے مقام اوپر مہاتما بدھ دے دو وشالوڈا بُت کھڑے کیتے۔

[[ساسانی سلطنت|ساسانیاں]] دی رواداری وچ صرف اک وار تریڑ تیجی صدی عیسوی دے دوجے حصے وچ اوس ویلے پئی جد راج دی دھرمی پالیسی زرتشتی وڈے راہب کتریر دے ہتھ وچ سی تے اوس نے [[افغانستان]] وچ کئی بودھیبتکنیک خانقاہواں نوں ڈھاون دا حکم دتا کیونکہ اودے بھوں [[بدھ مت]] تے زرتشت دھرم دا ملاپ بدعت سی۔ خیر، اودے مرن مغروں بدھ مت دا حال مُڑ کے چنگا ہو گیا۔

== سفید فام ہُن اتے ترکی شاہی لوک ==

پنجویں صدی عیسوی دے شروع وچ سفید فام [[ہُن]]، جنہاں نوں [[یونانی]] لوک ہفتالی اتے ہندوستانی تُروشکا آکھدے سان، اوہناں نے ساسانیاں کولوں [[افغانستان]] سمیت پرانے کشان علاقیاں دا چوکھا حصّہ کھو لیا۔ پہلاں تے سفید فام ہُناں نے خود اپنے دھرم دا پرچار کیتا جو کہ [[زرتشت دھرم]] نال رلدا ملدا سی۔ پر فیر، چھیتی ہی اوہ [[بدھ مت]] دے ڈاڈھے حمائتی بن گئے۔ [[ہان چینی]] زائر فاشیان (فا-شین) نے ۳۹۹ صدی عیسوی تے ۴۱۴ صدی عیسوی دے وچکار اوہناں دے علاقے دا دورہ کیتا اور اوس نے کئی ہینیاں مدرسیاں دی اگوائی دی کتھاکہانی لکھی ہے۔اے۔

ترک شاہی لوک [[ترک]] نسل دے سان اتے کشاناں دی اولاد سان۔ ساسانیاں دے ہتھ [[کشان راج]] ہارن مغروں اوہناں نے پشلے راج دے کجھ حصّے، جو اتر پچھمیمغربی اتے اتری [[ہندوستان]] وچ واقع سان، اپنے راج ہیٹھ کرلئے۔ چوتھی صدی عیسوی دے شروع وچ ہندوستان دے [[گپتاگپیؤ راج]] دے قیام تک اوہناں نے ایہناں اوپر راج کیتا، فیرناگرہار ول نس گئے۔ اوہناں نے پنجویں صدی عیسوی دے وچکار سفید فام ہُناں کولوں اوہناں دے راج دے کجھ حصّے فتح کرلئے اتے اپنا راج وادئ [[کابل]] اتے کپیش تک ودھا لیا۔ کشاناں اتے اپنے توں پہلے دے سفید فام ہُناں وانگوں، ترکی شاہیاں نے افغانستان وچ بدھ مت دا ساتھہ دتا۔

۵۱۵ء صدی عیسوی وچ سفید ہُن بادشاہ مہرا کُلا نے، اپنے دربار دے رسکی غیر بودھیبتکنیک جتھیاں دے اثر ہیٹھ آکے بدھ مت نوں دبا دتا۔ اوس نے خانقاہواں تباہ کردتیاں اتے اتر پچھمیمغربی ہندوستان دے نیڑلے تے دوراڈہےدوراڈاے علاقیاں وچ بوہت سارے راہباں نوں کوہ چھڈیا، [[گندھارا]] تے اچیچ [[کشمیر]] وچ۔ ناگرہار دے ایہناں حصیاں وچ جیہڑے اودے انصرام وچ سان، ایہ انہیاۓ ذرا گھٹ سی۔ اودے پترنے ایس پالیسی نوں پُٹھا کر دتا اتے ایہناں سب علاقیاں وچ نویاں خانقاہواں بنوائیاں۔

== [[لہندی ترک خاگانیٹ|لہندے ترک]] ==

اتری پچھمیمغربی [[ترکستان]] توں آئے ہوئے پچھمیمغربی ترکاں نے درمیانی ایشیائی شاہراہ ریشم دے پچھمیمغربی حصّے اوپر ۵٦۰ء وچ قبضہ کرلیا۔ ہولی ہولی اوہ ناگرہار دے ہور زيادہ پوربمشرق ول ترک شاہیاں نوں دھِک کے [[باختر]] وچ کھلر گئے۔ بوہت سارے پچھمیمغربی ترک لیڈراں نے مقامی لوکاں کولوں بدھ مت قبول کرلیا اتے ۵۹۰ ءصدی عیسوی وچ اوہناں نے کپیش دے مقام اوپر اک نویں بودھیبتکنیک خانقاہ بنا دتی۔ ۶۲۲ء وچ شمالی ہندوستان توں آون والے اک راہب پربھاکر مترا دی اگواہی وچ، لہندے ترک راجہ تونگ شی قاغان نے باقاعدہ طور تے [[بدھ مت]] قبول کرلیا۔

[[ہان چینی]] زائر زونزنگ (سون-سانگ) نے لگ بھگ٦۳۰ء صدی عیسوی وچ [[ہندوستان]] ول اپنے سفر دوران پچھمیمغربی ترکاں نال ملاقات کیتی۔ اوس نے دسیا اے پئی اوہناں دے راج دے باختری حصّے، اچرج [[بلخ]] وچ [[نووہار]] خانقاہ دے مقام اوپر بدھ مت خوب ودھ رہیا سی۔ اوس نے راہباں دی یونیورسٹی دا ذکر نرا اوس دے گیانی ماحول بارے ہی نئیں کیتا سغوں ریشمی کپڑے اتے نگینیاں والے گہنیاں نال سجاۓ ہوۓ مہاتما بدھ دے اوہناں سندر بُتاں بارے وی کیتا اے جو مقامی زرتشتی رسماں نال جوڑ رکھدے سان۔ اوس ویلے ایس خانقاہ دیاں خوتان دے نال گوہڑیاں سنگتاں سان جو [[پوربی ترکستان]] وچ واقع اک بلیدان بودھیبتکنیک ریاست سی اتے اوس نے شکشا دین لئی اوتھے بوہت سارے راہباں نوں گھلیا۔ زونزنگ نے نووہار دی نیڑلی اک خانقاہ دا ذکر وی کیتا اے جو ترقی یافتہ ہینیان مراقبے وپاش یان ([[پالی]]: وپاسن) دی مشق لئی مخصوص کردتی گئی سی۔ جدا مطلب ہےاے ناپائداری اتے کسے شخص دی خود مختار پچھان دے گھاٹے دا چوکھا گیان۔علم۔

زونزنگ نے ترکی شاہیاں ہیٹھ ناگرہار وچ بدھ مت دا بڑا مندہ حال ویکھیا سی۔ [[گندھارا]] دے پنجابی حصّے وانگوں ایہ علاقہ وی اک صدی توں زیادہ پہلے دے راجا مہرا کلا دے ہنسا توں پوری طراں اپنے آپ نوں سنبھال نئیں سی سکیا۔ بھاویں ناگرہار نوں مہاتما بدھ دی متبرک کھوپڑی دی موجودگی باعث بودھیبتکنیک دنیا دی مقدس ترین زیارت گاہواں وچوں اک منیا جاندا سی، فیر وی اوس دا آکھنا اے کہ اوتھوں دے راہب اچار وہار توں کورے ہو چکے سان۔ اوہ ہر زائر کولوں ایہناں متبرک شیواں دی زیارت لئی سونے دا اک سکہ لیندے سان اتے نالے ایس علاقے وچ پڑھائی لکھائی دا کوئی وی ٹھکانہ نئیں سی۔

نالے، گوکہ پنجویں تے چھیویں صدی عیسوی وچ، مہایان [[کشمیر]] تے پنجابی [[گندھارا]] توں [[افغانستان]] ول بہتیرا کھلر گیا سی، زونزنگ نے ایس نوں صرف کپیش اتے ناگرہار دے پچھم وچ واقع ہندوکش دے علاقیاں وچ پایا۔ ناگرہار([[صوبہ ننگرہار|ننگرہار]] تے اتری [[باختر]] دی وڈی بودھیبتکنیک روائت سروستی واد ہی رہی۔

== اموی یُگ اتے [[اسلام]] دا آون ==

== تبتی ایکا ==

۷۱۵ء وچ [[عرب]] جرنیل [[قتیبہ بن مسلم]] نے ترک شاہیاں اتے اوہناں دے تبتی ساتھیاں کولوں [[باختر]] کھو لیا۔ اوس نے نووہار وچ پشلی بغاوت دی وجہ توں بوہت تباہی مچائی۔ کئی راہب پوربمشرق ول خوتان تے [[کشمیر]] نوں نس گئے تے اوہناں نے اچرج کشمیر وچ بدھ مت نوں پھیلایا۔ [[تبت]] نے ہن اچانک سیاسی مصلحت ہیٹھ، اموی فوج جیہڑی اوہناں نال لڑ رہی سی، نال صلح کرلئی۔

نووہار نے شتابی ہی اپنے آپ نوں سنبھال لیا اتے مُڑ کے پہلاں وانگوں اپنا کم شروع کردتا جیس توں ایس گل دا پتہ لگدا اے کہ باختر وچ بودھیبتکنیک خانقاہواں نوں جو نقصان پہنچیا سی، اوہدے پچھے کوئی دھرمی منشا نئیں سی- جے انج ہوندا تے فیر اوہ اوہناں نوں مڑ کے بناون دی اجازت نہ دیندے۔ اموی لوگ تے نری بدھ مت بارے اپنی اوسے پالیسی نوں دوہرا رہےراے سان جو اوہناں نے ایس ہی صدی وچ اوس ویلے اپنائی سی، جد اجوکے دکھنی [[پاکستان]] دے [[سندھ]] دے علاقے نوں اوہناں نے فتح کیتا سی۔ اوہناں نے صرف کجھ خاص خانقاہواں نوں تباہ کیتا جنہاں بارے اوہناں نوں ایہ شک ہویا کہ اوہ اوہناں دے قبضے دے خلاف سازش نوں ودھداوا دے رہیاں نیں، پر فیر اوہناں نوں وی نویں سرے توں اپنی تعمیر اتے ترقی دی اجازت دے دتی۔ اوہناں دا مڈھلا مقصد پیسے دی لُٹ مار سی اتے اوہناں نے بودھاں اوپر اک انتخابی محصول اتے مقدس درگاہواں دے یاتریاں اوپر اک یاتر محصول لا دتا۔

== [[خلافت عباسیہ|عباسی راج]] دا شروع دا یگ ==

۷۵۰ء وچ اک [[عرب]] جتھے نے خلافت امیہ دا تختہ الٹ دتا اتے عباسی راج دی بنیاد رکھی۔ اوہناں نے اتری باختر اوپر اپنا اقتدار قائم رکھیا۔ نہ صرف ایہ کہ عباسیاں نے اوتھے بودھاں لئی ذمّی منے جان دی اپنی پالیسی جاری رکھی، اوہناں نے بدیسی، اچیچا [[ہندوستان]] دی، ثقافت وچ ڈاڈھی دلچسپی لئی۔ ۷٦۲ء وچ خلیفہ المنصور (راج ۷۵۴ء توں ۷۷۵ء تک) نے اک نویں عباسی راجدھانی[[راجگڑھ]] [[بغداد]] دا نقشہ بناون لئی ہندوستان دے تعمیرات دے ماہراں نوں کم تے لایا۔ ایہ نام بغداد اوس نے [[سنسکرت]] لفظ بھاگحصہ داد توں لیا سی جیس دا مطلب اے "رب داتحفہ "۔ خلیفہ نے اک شکشا گھر([[عربی]]۔ بیت الحکمت ) وی بنوایا جیس دے وچ ترجمے دا اک شعبہ وی رلت سی۔ اوہناں نے کئی تہذیباں اتے دھرماں دے گیانیاں نوں وی بلوایا تاں جے عربی وچ لکھتاں دے ترجمے کیتے جاون، اچیچا منطق اتے سائنس بارے لکھتاں دے۔

شروع دے عباسی خلیفے اسلام دے معتزلۃ اسکول دے پچھی سان جو عقل راہیں [[قرآن]] دی تشریح کرنا منگدے سان۔ چوکھی توجہ پرانے [[یونانی]] گیانعلم اوپر سی، پر [[سنسکرت]] ریتاں اوپر وی دھیان دتا جاندا سی۔ خیر، بیت الحکمت وچ نرے سائنسی لکھتاں دے ہی ترجمے نئیں کیتے گئے۔ بودھ عالماں نے عارفانہ اتے اچاری گلاں باتاں نال جڑے ہوۓ کجھ مہایان تے ہینیان سوتراں دا وی عربی وچ ترجمہ کیتا۔

اگلے خلیفہ، المہدی (راج ۷۷۵ء توں ۷۸۵ء تک) نے [[سندھ]] وچ عباسی فوجاں نوں سوراشٹر اوپر دکھنی پوربمشرق ول حملہ کرن دا حکم دتا۔ [[عرب]] وچ اک ویری دعویدار، جیس دے مہدی یا مسیح موعود ہون دا اعلان وی کردتا گیا سی، ایس حال ہیٹھ ایہ حملہ خلیفہ دی اوس مہم دا حصہ سی جیس دا مقصد اسلامی دنیا وچ مکھوزیر منتریاعلیٰ دی حیثیت وچ اپنی ساکھ اتے راج دا قیام سی۔ عباسی فوج نے ولابھی دے مقام اوپر بودھ خانقاہواں اتے جین مندر تباہ کردتے۔ فیر وی، جیسا کہ سندھ اوپر [[بنو امیہ]] دی فتح دے معاملے وچ ویکھیا گیا سی، عباسی فوج صرف اوہناں اڈیاں نوں مُکانا چاہندی سی جنہاں اوپر اوہنوں اپنے راج دے خلاف سازشاں رچاون دا شک ہوندا سی۔ حتّٰی کہ خلیفہ المہدی دے راج وچ وی عباسیاں نے اپنی باقی دی سلطنت وچ صرف بودھیبتکنیک خانقاہواں نوں ہتھ نئیں لایا تاکہ اوہ اوہناں کولوں اپنی کھٹی دے طور تے فائدہ چُک سکن۔ ایس توں اڈ، المہدی نے [[بغداد]] وچ بیت الحکمت دے ترجمے دے کم نوں ودھاوا دینا چالو رکھیا۔ اوہ ہندوستانی ثقافت نوں تباہ نئیں سی کرنا چاہندا، سغوں ایہنوں سمجھنا چاہندا سی۔

[[نو وہار]] خانقاہواں دے بودھیبتکنیک سربندھ مکھیاں ([[سنسکرت]]۔ پرامکھ ؛[[عربی]]۔ برمک) وچوں اک برمک دا مسلمان پوترا یحیٰ ابن برمک دوجے عباسی خلیفہ الرشید (راج ۷۸۶ء توں ۸۰۸ء تک) دا وزیر سی۔ اوس دے اثر ہیٹھ، خلیفہ نے ہندوستان دے بوہت سارے عالم تے استاد، اچرج بودھاں نوں بغداد آون دی دعوت دتی۔ اوس یُگ وچ لکھی گئی اک "کتاب الفہرست" وچ، جیہڑی مسلم اتےغیر مسلم دونواں طراں دی لکھتاں اوپر مشتمل اے، بودھیبتکنیک کتاباں دی اک ویروا وی شامل اے۔ ایہناں وچ مہاتما بدھ دی پچھلی حیاتیاں بارے تفصیل نال لکھی گئی اک کتاب "[[مہاتما بدھ]] دی کتاب"(عربی۔ کتاب البدھ) وی اے جنہوں عربی وچ منتقل کیتا گیا سی۔

اوسے یگ وچ، اپنی ودیہ تہذیبی اتے علمی پدھر راہیں زمینداراں اتے اوپرلے طبقے دے پڑھے لکھے شہریاں وچ [[اسلام]] دے پیر پکے ہوندے جا رہےراے سان۔ [[بدھ مت]] دی شکشا لئی، کسے خانقاہ وچ جانا ضروری سی۔ بھاویں ایس زمانے وچ نووہار دی سرگرمیاں اجے چالو سان، پراپنی گنجائش دے لحاظ نال ایہ خانقاہ حدل سی اتے ایس وچ داخل ہون توں پہلاں چوکھی تربیت لوڑی دی ہندی سی۔ ایس دے اُلٹ، اسلام دی اعلیٰ تہذیب اتے ایس دی شکشا سوکھی سی۔ بدھ مت نوں اچرج، پنڈاں وچ غریب کسان طبقیاں وچ، چوکھیاں دھرمی درگاہواں وچ رائج پوجا دی رسماں دی شکل وچ مضبوطی حاصل رہی۔

== عباسیاں دے خلاف بغاوتاں ==

شروع دے [[خلافت عباسیہ|عباسیاں]] نوں بغاوتاں نے ستا ماریا سی۔ اک بغاوت نوں دباون لئی [[سغدیہ]] دی راجدھانی[[راجگڑھ]] [[سمرقند]] ول جاندیاں ہویاں ۸۰۸ء وچ خلیفہ [[ہارون الرشید]] پرلوک سدھارے۔ مرن توں پہلاں اوہناں نے اپنی سلطنت اپنے دو پُتراں وچ ونڈ دتی۔ [[مامون الرشید|المامون]] نوں، جو سغدیہ دی مہم وچ اپنے پیو دے نال سی، [[باختر]] سمیت ادھا پوربی حصّہ ملیا۔ الامین نوں جیہڑا دوناں وچوں بوہتا بلیدان سی ادھے پچھم دا بوہتا اُچا تے آدر حصہ ملیا جیس دے وچ [[بغداد]] اتے [[مکّہ]] وی رلت سان۔

اپنے بھرا نوں شکست دین مغروں [[مامون الرشید]] نے ایس [[جہاد]] دا اعلان کر دتا۔ ۸۱۵ء وچ اوہناں نے ترکی شاہی حاکم، جنہاں نوں کابل شاہ آکھیا جاندا سی، اسلام قبول کرن اوپر مجبور کر دتا۔ مسلماناں بھوں دھرم وچ سب توں بھیڑی شے بت پرستی سی۔[[محمد|حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم]] توں پہلاں گزریل کافر [[عرب]] قبیلے، بتاں دی پوجا کردے سان اتے اوہناں دے مجسمے [[مکہ]] وچ [[خانہ کعبہ]] وچ رکھدے سان۔ اسلام نوں پھیلاوندیاں ہویاں پیغمبرِ اسلام نے سارے بتاں نوں توڑ دتا۔ ایسے لئی، اطاعت قبول کرن دی نشانی دے طور تے، المامون نے شاہ نوں [[مہاتما بدھ]] دا اک سونے دا بُت مکّہ بھجوان دا آکھیا۔ اپنا اعتبار جمان لئی، بلا شبہ پروپیگنڈے لئی، المامون نے کعبے وچ ایس بت دا وکھالا دو ورہےوراے تیکر جاری رکھیا، ایس اعلان دے نال کہ اللہ نے [[تبت]] دے بادشاہ نوں [[اسلام]] دی راہ وکھا دتی اے۔ عربی لوک تبت دے بادشاہ اتے اودے طابع [[کابل]] دے ترکی شاہ وچکار پلیکھا کھاندے سان۔ ۸۱۷ء وچ، عباسیاں نے مہاتما بدھ دے بُت نوں سونے دے سکّے ڈھالن لئی پگھلا لیا۔

ترکی شاہیاں دے خلاف اپنی کامیابی مغروں، [[خلافت عباسیہ|عباسیاں]] نے تبتیاں ہیٹھ علاقے [[گلگت]] اوپر، جو اجوکے اتری [[پاکستان]] وچ واقع اے، حملہ کر دتا، تے تھوڑے جیہےجیاے چِر وچ ہی ایہنوں وی اپنے راج وچ رلا لیا۔ فیر اک [[تبتی]] قیدی کمانڈر نوں ذلیل کرن لئی [[بغداد]] واپس گھل دتا۔

== طاہری، صفاری اتے [[ہندوشاہی راج]] ==

[[خلافت عباسیہ|عباسیاں دے راج]] وچ خود مختاری دا اعلان کرن والا اگلا اسلامی جرنیل، الصفار سی۔ ٨٦۱ء وچ اوس دے وارث نے دکھنی پوربی [[ایران]] وچ [[صفاری راج]] دی بنیاد رکھی۔ ایران دے باقی دے حصیاں اوپر راج قائم کرن مغروں، ۸۷۰ء وچ صفاریاں نے وادئ کابل اوپر حملہ کر دتا۔ ایس دی متوقع شکست نوں تکدیاں ہوئیاں، بودھیبتکنیک ترکی شاہی پیڑھی دے اخیرلے بادشاہ دا تختہ اوس دے برہمن وزیر، کلار نے الٹ دتا۔ [[کابل]] اتے [[صوبہ ننگرہار|ناگرہار]]([[صوبہ ننگرہار|ننگرہار]]) نوں صفاریاں لئی چھڈ کے، کلار نے پنجابی [[گندھارا]] وچ ہندو شاہی راج قائم کر لیا۔

صفاری لوگ بدلہ لین والے دھاڑو سان۔ اوہناں نے وادئ کابل اتے بامیان دی بودھیبتکنیک خانقاہواں نوں لُٹ لیا اتے اوتھے مہاتما بدھ دے جیہڑے بُت موجود سان اوہناں نوں خلیفہ لئی جنگی تمغیاں دے طور تے بھجوا دتا۔ ایہ فوجی دھاڑا [[کابل]] دے علاقے وچ بدھ مت دے خلاف پہلی ڈاڈھی سٹ سی۔ ۸۱۵ء وچ کابل شاہ دی پشلی شکست اتے [[اسلام]] قبولی دے واقعے نے تے ایس علاقے وچ بدھ مت دی عام صورت حال اوپر صرف معمولی جیہا اثرپایا سی ۔

صفاریاں نے اتر ول اپنی فتح اتے مارا ماری دی مہم جاری رکھی اتے ۸۷۳ء وچ طاہریاں کولوں باختر کھو لیا۔ پرنتو،مگر، ۸۷۹ء وچ، [[ہندوشاہیاں]] نے [[کابل]] اتے ناگرہار دوبارہ لے لیا۔ اوہناں نے اپنی جنتا وچ [[ہندومت]] اتے [[بدھ مت]] دونواں دی سہائتامدد کرن دی پالیسی چالو رکھی اتے کابل دی بودھیبتکنیک خانقاہواں نے چھیتی ہی اپنی پشلی خوش حالی نوں موڑ لیاوندا۔

== [[دولت سامانیہ|سامانی]]، [[غزنوی سلطنت|غزنوی]] اتے [[سلجوقی سلطنت|سلجوق راج]] ==

ایس دے مغروں، [[سغدیہ]] دے فارسی گورنر، اسمٰعیل ابن احمد نے خود مختاری دا اعلان کر دتا اتے ۸۹۲ء وچ [[سامانی راج]] دی بنیاد رکھی۔ ۹۰۳ء وچ اوس نے [[صفاری راج|صفاریاں]] کولوں [[باختر]] فتح کر لیا۔ سامانیاں نے روایتی ایرانی تہذیب ول مُڑ آون دی ہلا شیری دتی، پر [[بدھ مت]] ول اوہناں دا رویّہ رواداری دا رہیا۔ مثال دے طور تے، نصر دوئم (راج ۹۱۳ء توں ۹۴۲ء تک) دے راج یگ وچ سامانی راجدھانی[[راجگڑھ]] [[بخارا]] وچ، حالے وی مہاتما بدھ دے بُت تراشے تے ویچے جاندے سان۔ اوہناں نوں "مہاتما بدھ دے بت" کہہ کے بند نئیں سی کیتا گیا۔

۹۹۹ء وچ، اگلے غزنوی حاکم، [[سلطان محمود غزنوی]] (راج ۹۹۸ء توں ۱۰۳۰ء تک) نے [[دولت سامانیہ|سامانیاں]] دی نوکری کرن والے [[ترک]] غلام سپاہیاں دی مدد نال، سامانیاں دا تختہ الٹ دتا۔ ہن [[غزنوی راج]] وچ [[باختر]] اتے دکھنی [[سغدیہ]] رل گئے سان۔ [[محمود غزنوی]] نے [[ایران]] دا چوکھا حصہ وی فتح کر لیا۔ اوس نے فارسی ثقافت دی اگوائی اتے غیر مسلم علاقیاں نوں برداشت کرن دی سامانی پالیسی جاری رکھی۔ غزنوی دربار دے ملازم اک فارسی عالم اتے لکھاری [[البیرونی]] نے دسیا اے کہ ہزاریے دے انت اوپر باختر دی بودھیبتکنیک خانقاہواں، جنہاں وچ [[نو وہار]] وی رلت سی، اوس ویلے وی چالو سان۔

اپنے کٹّر سنّی پنتھ نوں چھڈ کے، جیس دا اوہ آپوں حامی سی ، دوجے پنتھاں بارے محمود غزنوی دا سلوک عدم رواداری دا سی۔ ۱۰۰۵ء وچ شمالی [[سندھ]] دے شہر [[ملتان]] اوپر اوس دا حملہ، فیر اوس دے مغروں ۱۰۱۰ء وچ حملہ ، [[شیعہ]] [[اسلام]] دے [[اسماعیلیہ|اسمٰعیلی فرقے]] دے خلاف اوس دیاں مہمّاں سان، جنہوں سامانیاں دی سہائتامدد وی حاصل رہی سی۔ ۹۶۹ء توں [[مصر]] وچ قائم [[فاطمی سلطنت|اسمٰعیلی فاطمی راج]] (۹۱۰ء توں۱۱۷۱ء تک) [[اسلام]] دی دنیا وچ اپنی طاقت منوان بارے سنّی عقیدے دے [[خلافت عباسیہ|عباسیاں]] دی اصل حریف سی۔ محمود دی نیت ایہناں [[ہندوشاہیاں]] دا راج ختم کرن دی وی سی جیس دا سلسلہ اوس دے پیو نے شروع کیتا سی۔ لھٰذا، اوس نے [[گندھارا]] اوپر حملہ کر کے ہندوشاہیاں نوں نسا دتا اتے فیر گندھارا توں ملتان فتح کرن لئی ٹُر پیا۔

آون والے ورہیاں وچ، اتری [[ہندوستان]] وچ پوربمشرق ول [[آگرہ|آگرے]] تک دی دوری والے علاقیاں نوں فتح کر کے محمود نے اپنا راج ہور وڈا کر لیا۔ دھن دولت والے ہندو مندراں اتے راہ وچ پین والیاں بودھ خانقاہواں دی اوس دے ہتھوں لٹ مار اتے بربادی، اوس دے حملے دے منصوبے دا حصّہ سی۔ جویں کہ زیادہ تر جنگاں وچ ہوندا اے، حملہ کرن والیاں فوجاں اکثر جتھوں تیکر وس چلے تباہی ایس لئی مچاندیاں نیں تاکہ مقامی آبادی نوں، جے اوہ لڑن دا سوچن،سوعدہ، تے ہتھیار سُٹن اوپر مجبور کیتا جا سکے۔ [[برصغیر]] [[ہندوستان]] وچ اپنی مہمّاں دے دوران، [[محمود غزنوی]] نے اپنے راج ہیٹھ بودھیبتکنیک خانقاہواں وچوں صرف [[کابل]] اتے [[باختر]] دی خانقاہواں نوں قائم رہن دتا۔

سلجوقی بادشاہ اپنے حکومت دے معاملیاں وچ حقیقت پسند سان۔ اپنے راج دے مختلف حصیاں دے سربندھ لئی اک شہری افسر شاہی نوں تربیت دین لئی اوہناں نے بغداد اتے [[وسطی ایشیا]] وچ اسلامی شکشا دے مرکز (یعنی مدرسے) قائم کیتے۔ اوہناں نے اپنے راج ہیٹھ علاقے وچ غیراسلامی دھرم جویں بدھ مت دی موجودگی نوں وی برداشت کیتا۔ چنانچہ، الشہرستانی (۱۰۷۶ء توں ۱۱۵۳ء تک) نے غیر مسلم دھرماں اتے پنتھاں بارے اک لکھت [[عربی]] وچ اپنی "کتاب المیلال و نہال" دے عنوان ہیٹھ بغداد توں چھاپی۔ ایس لکھت وچ بودھیبتکنیک رکناں دا اسان شبداں وچ ذکر سی اتے ایس وچ اک صدی پہلاں والا اوہی [[البیرونی]] دا اکھاں ویکھیا بیان دوہرایا گیا سی کہ ہندوستانی لوک [[مہاتما بدھ]] نوں اک پیغمبر مندے نیں۔

ایس یگ دے بوہت سارے [[فارسی]] ادب دے بودھیبتکنیک حوالے وی ایس اسلامی- بودھیبتکنیک ثقافتی سنگت دا ثبوت دیندے نیں۔ مثال دے طور تے، فارسی شاعری وچ کجھ تھاواں تے اکثر ایس تشبیہ دا استعمال کیتا گیا اے کہ "ایہ تھاواں اینیاں ہی سندر سان جنی کہ اک "نوبہار" (نووہار)- ایس توں اڈ، [[نووہار]] اتے [[صوبہ بامیان|باميان]] وچ مہاتما بدھ دیاں شبیہاں، اچیچا ميتريا دی شبيھاں، یعنی آون والا مہاتما بدھ، اپنے سراں دے پچھے چن دے ہالے رکھدیاں سان۔ ایس توں مول سندرتاخوبصورتی دے ایس شاعرانہ بیان نوں تحریک ملی کہ اوس دا مکھ "مہاتما بدھ دے [[چن]] ورگے مکھڑے" نال رلدا اے۔ ایس طراں، گیارہویں صدی دیاں فارسی نظماں مثلاً ایّوقی دی "ورقے اتے گُل شاہ" وچ لفظ "بت" دا اک مثبت اشارہ "مہاتما بدھ" ول اے، اپنے دوجے اتے منفی معنے "مجسمے" لئی نئیں۔ ایس دے وچ مرد تے زنانیاں، دونواں دی مثالی غیر شہوانی سندرتاخوبصورتی ول اشارہ لکیا ہویا اے۔ ایس طراں دے حوالے ایہ دسدے نیں کہ یا تے بودھیبتکنیک خانقاہواں اتے شبیہاں، گھٹ توں گھٹ تیرہویں صدی عیسوی وچ شروع دے منگول یگ راج وچ، ایہناں ایرانی ثقافتی علاقیاں وچ موجود سان، یا فیرایہ گل پکی اے کہ صدیاں تیکر، [[بدھ مت]] نوں چھڈ کے [[اسلام]] قبول کرن والیاں وچ اک پکی پیڈھی بودھیبتکنیک وراثت باقی رہی۔

== [[قاراختائی]] اتے [[غوری راج]] ==

۱۱۴۱ء وچ [[پوربی ترکستان]] اتے اتر [[پچھمیمغربی ترکستان]] دے [[منگول]] بولن والے لوک یعنی [[کاراختائی خانیت|قاراختائیاں]] نے [[سمرقند]] دے مقام اوپر [[سلجوقی سلطنت|سلجوقیاں]] نوں شکست دے دتی۔ اوہناں دے حاکم يیلو داشی نے [[سغدیہ]] اتے [[باختر]] نوں اپنے راج وچ رلا لیا۔ غزنوی لوک حالی وی وادئ [[کابل]] توں پوربمشرق دی لانبھ والے علاقے اوپر قابض سان۔ قاراختائی لوک [[بدھ مت]]، [[تاؤ مت]]، [[کنفیوشس مت]] اتے [[شمانیت]] دی اک رلی ملی شکل دے پجاری سان۔ فیر وی، [[يیلو داشی]] حدل روادار سی اتے اوس نے اپنے راج وچ رائج سارے دھرماں دی، [[اسلام]] سمیت، رکھشا کیتی۔

۱۱۴۸ء وچ وسطی [[افغانستان]] دے پہاڑاں توں آون والے خانہ بدوشبالزام [[غز ترک]]اں وچوں اک شخص علاء الدین نے [[کاراختائی خانیت|قاراختائیاں]] کولوں [[باختر]] فتح کر لیا اتے [[غوری راج]] دی بنیاد رکھی۔ ۱۱۶۱ء وچ، اوس نے [[غزنوی سلطنت|غزنویاں]] کولوں [[غزنہ]] اتے [[کابل]] وی کھو لیا۔ اوس نے اپنے بھرا [[محمد غوری]] نوں ۱۱۷۳ء وچ غزنہ دا گورنر مقرر کیتا اتے انہوں [[برصغیر]] [[ہندوستان]] اوپر حملہ کرن دی شہ دتی۔

اپنے توں پہلاں [[محمود غزنوی]] وانگوں، ۱۱۷۸ء وچ، محمد غوری نے پہلے اتری [[سندھ]] دی اسمٰعیلی ریاست [[ملتان]] اوپر قبضہ کیتا، جیس نے [[غزنوی راج]] کولوں آزادی حاصل کر لئی سی۔ فیر اوہ [[پاکستان]] دے پورے علاقہ [[پنجاب]] اتے اتری ہندوستان نوں فتح کرن لئی اگے ودھیا، اتے اوس دے مغروں اج دے بہار اتے پچھمیمغربی [[بنگال]] تک واقع [[گنگا]] د ے میدان تک جا پوہنچیا۔ اپنی مہم دے ویلے، ۱۲۰۰ء وچ اوس نے، وکرم شلا اتے اودانت پوری سمیت، بوہت ساری وڈی بودھیبتکنیک خانقاہواں نوں لٹیا اتے برباد کر دتا۔ ایس حملے نوں ناکام بناون لئی، مقامی سینافوج راجہ نے اوہناں نوں فوجی چھاؤنیاں وچ بدلی کر دتا سی۔

ہو سکدا اے کہ غوری موہریاں نے اپنے فوجیاں نوں مذہبی رنگ راہیں لڑائی وچ جوش دلاون اتے ہلا شیری دی کوشش کیتی ہووے، جویں کہ سیاسی اتے دیس پرست پروپیگنڈے دی مہم وچ کوئی وی قوم کردی اے۔ اوہناں دا وڈا مقصد، پرنتو،مگر، چوکھے لڑاکیاں وانگوں، زمین، دولت اتے اقتدار تے قبضہ کرنا سی۔ ایس لئی، [[غوری سلطنت|غوریاں]] نے صرف اوہناں خانقاہواں نوں برباد کیتا جیہڑیاں اوہناں دے حملیاں دی راہ وچ سان۔ مثال دے طور تے، نالندہ دی خانقاہ اتے بودھ گیا، خاص رستے توں ہٹ کے واقع سان۔ ایس لئی، جد ۱۲۳۵ء وچ [[تبتی]] مترجم چاگ لوتساوا نے اوہناں دا دورہ کیتا تے ویکھیا کہ بھاویں اوہناں نوں لٹیا گیا سی اتے نقصان پوہنچایا گیا سی، فیر وی راہباں دی اک چھوٹی جٔی نفری نال حالی وی ایہ خانقاہواں اپنا کم کر رہیاں سان۔ اتری [[بنگال]] دی جگودالہ خانقاہ نوں ہتھہ وی نئیں سی لایا گیا اتے اوہ بدستور اپنا کم کر رہی سی۔

== منگول یگ ==

۱۲۲۷ء وچ چنگیزخان دے مرگ اتے اوس دے وارثاں وچ راج پاٹ ونڈن مغروں، اوس دے پُتر چغتائی دے حصے وچ [[سغدیہ]] اتے افغانستان دی حکومت آئی اتے اوس نے [[چغتائی خاقانی راج]] دی بنیاد رکھی۔ ۱۲۵۸ء وچ چنگیزخان دے پوترے [[ہلاکو خان]] نے [[ایران]] نوں فتح کر لیا اتے [[بغداد]] وچ [[عباسی راج]] دا تختہ الٹ دتا۔ اوس نے [[الخان خاندان]] دی حکومت قائم کیتی اتے چھیتی ہی اتر پچھمیمغربی ایران وچ واقع اپنے دربار وچ [[تبت]]، [[کشمیر]] اتے [[لداخ]] توں بودھ راہباں نوں سدیا۔ خاقانِ چغتائی دی نسبت خوانین دی حکومت چوکھی تگڑی سی اتے سب توں پہلاں اوس نے اوتھے اپنے مامے چاچے دے پتراں کولوں اپنی برتری منوائی۔ کیوں جے ایران ول جاندیاں ہویاں بودھ راہباں نوں [[افغانستان]] وچوں لنگنا پیندا سی، ایس پاروں بلا شبہ اوہناں نوں سفر وچ سرکار دی سہائتامدد ملی ہووے دی۔

کجھ عالماں موجب جو [[تبتی]] راہب [[ایران]] آئے، اوہ غالباً دری گُنگ (دری کنگ) کاگیو اسکول نال سنگت رکھدے سان اتے ہلاکو ولوں اوہناں نوں سدن دا سبب سیاسی ہووے دا۔ ۱۲٦۰ء وچ اوس دے عم زاد خوبیلائی ([[قبلائی خان]]) نے، جو اتری [[چین]] دا [[منگول]] حاکم سی، اپنے آپ نوں سارے منگولاں دا خان خاناں مقرر کر لیا۔ قبلائی خان تبتی [[بدھ مت]] دی شاکیہ پنتھ دا منن والا سی اتے اوس نے ایس پنتھ دے آگوواں نوں [[تبت]] اوپر بس نام دا ہی اختیار دے دتا۔ ایس توں پہلاں، دری گنگ کا گیو آگوواں نوں تبت وچ سیاسی پدھر اوپر اُتم منیا جاندا سی۔ قبلائی دا وڈا ویری اوس دا اک ہور عم زاد بھرا خیدو سی جو [[پوربی ترکستان]] دا حاکم اتے خوانین دے دری گنگ کاگیو پنتھ دا سہائت سی۔ ہوسکدا اے کہ شکتیطاقت مانی دی ایس جنگ وچ ہلاکو دے اندر اپنے آپ نوں خيدو نال سنگت جوڑن دی آشا رہی ہووے۔

کجھ لوکاں دا وچار اے کہ تبتی بدھ مت ول قبلائی اتے خيدو دے موہ دا سبب مہاکالمہادور دی مافوق الفطری سہائتامدد حاصل کرنا سی جنہوں شاکیہ اتے کاگیو، دونواں دی چالو ریت دے انوسار،مطابق، بودھیبتکنیک راکھے یا محافظ دی حیثیت دتی جاندی سی۔ مہاکالمہادور تانگوتاں دا، جنھاں نے [[تبت]] اتے [[منگولیا]] دے وچکارلے علاقے اوپر راج کیتا سی، راکھا یا محافظ رہیا سی۔ اوہناں دا دادا [[چنگیز خان]]، اخیر، تانگوتاں نال جنگ دے دوران ہی مویا سی، جنھاں نوں یقیناً مافوق الفطرت سہائتامدد ملی ہووے دی۔ ایہ گل مننی اوکھی اے کہ [[ہلاکو خان]] سمیت، [[منگول]] آگوواں نے تبتی بدھ مت نوں اوس دی ڈوہنگی فلسفی شکشا دی وجہ توں اپنایا ہووے دا۔

۱۲٦٦ء وچ ہلاکو دی موت مغروں [[چغتائی خانیت|چغتائی خاقانیاں]] نوں خوانین کولوں ہور زیادہ ازادی مل گئی اتے اوہناں نے [[قبلائی خان]] دے خلاف خیدو دی جد وجہد وچ اوس دے نال کسے واسطے بغیر سنگت جوڑ لئی۔ ایس دوران، ہلاکو دے وارث تبتی [[بدھ مت]] اتے [[اسلام]] دی حمایت بارے اپنا پرت برابر تبدیل کردے رہے،راے، ویکھن وچ اک سیاسی حکمت عملی دے ہیٹھ وی۔ ہلاکو دے پُتر اباغا نے تبتی بدھ مت نال اپنے پیو دی حمائت دا سلسلہ چالو رکھیا۔ پرنتو،مگر، اباغا دے بھرا [[تگودار]]([[احمد تگودار]]) نے، جیس نوں ۱۲۸۲ء وچ اوس دے مغروں حکومت ملی، [[مصر]] اوپر اپنے حملے اتے فتح دے دوران مقامی سہائتامدد حاصل کرن لئی [[اسلام]] قبول کر لیا۔ اباغا دے پُتر ارغون نے اپنے چاچے نوں شکست دتی اتے ۱۲۸۴ء وچ اوہ آپوں الخان بن گیا۔ اوس نے بدھ مت نوں [[ایران]] دا سرکاری دھرم متھیا اتے اوتھے کئی خانقاہواں قائم کیتیاں۔ ۱۲۹۱ء وچ ارغون دے مرگ مغروں اوس دا بھرا گئیہاتو الخان بن گیا۔ [[تبتی]] راہباں نے گئیہاتو نوں رنچن دورجے دا تبتی نام دتا سی، پر اوہ اک گھٹیا فطرت دا شرابی سی جیس توں بودھیبتکنیک عقیدے نوں کسے طراں دی نیک نامی ملن دا سوال ہی پیدا نئیں سی ہوندا۔ اوس نے چین توں ایران نوں کاغذی سکّے نال واقف کرایا جس نے اقتصادی تباہی مچا دتی۔

قبلائی خان دی موت دے اک ورہےوراے مغروں، ۱۲۹۵ء وچ گئیہاتو دا مرگ ہو گیا۔ ارغون دے پُتر [[غازان خان]] نے اوس دی گدّی سنبھالی۔ اوس نے اپنے راج وچ اسلام نوں مُڑ کے سرکاری دھرم بنا دتا اتے اوتھے دیاں نویاں بودھیبتکنیک خانقاہواں نوں ڈھا دتا۔ کجھ عالم ایہ کہندے نیں کہ اپنے پیو دی دھرمی پالیسی نوں غازان خان دا موڑ دین دا عمل، اپنے آپ نوں اپنے چاچے دی اصلاحواں اتے عقیدیاں توں دور رہون، اتے [[منگول]] [[چین]] دی گرفت توں اپنی ازادی جتاون لئی سی۔

بودھیبتکنیک خانقاہواں نوں برباد کر دین دا حکم جاری کرن دے باوجود، انج لگدا اے کہ [[غازان خان]] [[بدھ مت]] نال جُڑیاں ہوئیاں ساریاں نشانیاں مٹاون دی آشا نئیں سی رکھدا۔ مثلاً، اوس نے رشید الدین نوں اک 'جگتائی تاریخ' (عربی۔ جامع التاریخ) لکھن دا کم دتا، ایس ہدایت نال کہ [[فارسی]] اتے [[عربی]] دونواں زباناں وچ ایہ لکھت تیار کیتی جاوے۔ ایہناں تہذیباں اتے انساناں دی تاریخ دے حصے وچ، جنھاں نوں منگولاں نے فتح کر لیا سی، رشید الدین نے "مہاتما بدھ دی حیات اتے تعلیمات" نوں وی رلا لیا۔ ایس مورخ نوں اپنی پرچول دے کم وچ مدد دین لئی غازان خان نے [[کشمیر]] دے اک بودھ راہب بخشی کمل شری نوں اپنے دربار وچ بلوایا۔ الکرمانی دے پشلےعلمی کم وانگوں، رشید دی کتاب وچ وی بدھ مت نوں ایس ڈھب اتے شبداں وچ پیش کیتا گیا اے جو مسلماناں نوں اسانی نال سمجھ آ سکے جویں کہ [[مہاتما بدھ]] نوں پیغمبر دسیا گیا اے، دیوتاواں نوں فرشتے اتے مار نوں شیطان متھیا گیا اے۔

رشید الدین دی رپورٹ موجب اوس دے زمانے وچ گیارہ عدد بودھیبتکنیک لکھتاں دے عربی ترجمے [[ایران]] وچ پائے جاندے سان۔ ایہناں وچوں مہایان لکھت مثلاً "خوشی دی خالص دھرتی دے سربندھ اوپر اک سوتر" (سنسکرت۔ سکھاواتیہو سوتر،سوتر جو امیتابھ دی خالص دھرتی بارے ہےاے)، 'اک بُنی ہوئی ٹوکری دی ساخت دے سربندھ اوپرسوتر' (سنسکرت۔ کرنداہیو سوتر، اوالوکیشتر بارے، درد مندی دی مورت) اتے 'میتریا دا اک وکھالا' ([[سنسکرت]]۔ میتریاویاکرن،میتریامیتریاگرائمر،میتریا بارے، جو آون والے یگ دا مہاتما بدھ اے اتے پیار دا پیکراے) ایہ لکھتاں، بلا شبہ اوس ذخیرے وچ رلت نیں، اٹھویں صدی دے [[بغداد]] دے ویلے دے ودیاتعلیم گھر وچ، جتھے [[خلافت عباسیہ|عباسی خلیفیاں دے راج]] ہیٹھ ترجمے دی شروعات ہوئی۔

رشید الدین نے اپنی تاریخ [[غازان خان]] دے وارث اولجائیتو ([[الجاتیو خدابندہ]]) دے زمانے وچ، ۱۳۰۵ء وچ توڑ پوہنچائی۔ انج لگدا اے کہ بودھیبتکنیک راہب حالی [[ایران]] وچ موجود سان، گھٹ توں گھٹ۱۳۱۶ء وچ اولجائیتو دی مرگ تک تے ضرور، کیونکہ راہباں نے [[منگول]] حاکم نوں مُڑ کے [[بدھ مت]] ول لیاون دی اک ناکام کوشش ضرور کیتی۔ ایس طراں گھٹ توں گھٹ اوس ویلے تک، بودھیبتکنیک راہب [[افغانستان]] توں لنگ کے آندے جاندے رہے،راے، لہٰذا عین ممکن اے کہ [[خانان چغتائی|چغتائی]] دے دربار وچ اوہناں نوں جی آیاں نوں آکھیا جاندا ہووے۔

۱۳۲۱ء وچ [[چغتائی راج]] دو حصیاں وچ ونڈیا گیا۔ [[لہندی چغتائی خاقانیت]] یعنی کہ خاقان دے راج وچ [[سغدیہ]] اتے افغانستان رلت سان۔ شروع توں ہی ایس دے خان لوک [[اسلام]] قبول کردے آئے سان۔ [[ایران]] وچ خاناں دا راج ۱۳۳٦ء وچ ٹٹ کے وکھر گیا۔ اوس دے مغروں افغانستان وچ بدھ مت دے چلن دی کوئی شہادت نئیں ملدی۔ اوتھے ایہ تقریباً انیس سو ورے کڈیا۔ فیر وی بدھ مت دا گیانعلم مُک نئیں سی گیا۔ تغلق تیمور(تیمرلین) نے ۱۳٦۴ء وچ پچھمیمغربی چغتائی خاقانیت نوں فتح کر لیا اتے نال ہی اوس دی جانشینی حاصل کرن والی چھوٹی چھوٹی اخوانی ریاستاں نوں وی۔ تغلق تیمور دے پُتر اتے جانشین، شاہ رخ نے مورخ حافظ آبرو نوں [[فارسی]] وچ تاریخاں دی اک کتاب ([[عربی]]۔مجموعہ التواریخ) [[ہرات]]، افغانستان وچ ۱۴۲۵ء وچ لکھن اوپر لایا۔ ایہ تاریخ، جو شاہ رخ دی راجدھانی[[راجگڑھ]] ہرات، افغانستان وچ ۱۴۲۵ء وچ اک سو ورہےوراے پہلاں لکھی جان والی رشید الدین دی کتاب دے نمونے اوپر لکھی گئی، ایدے وچ بدھ مت دا ذکر موجود اے۔

== ایہ وی پڑھو ==

* [[بدھ مت]]

* [[ترک لوکاں اندر بدھ مت]]

* [[لہندے ترکستان چ بدھ مت]]

* [[چڑھدے ترکستان چ بدھ مت]]