"<span lang="ur">جنگ آزادی 1857ء</span>[[ گٹھ:مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے ]]" دیاں دہرائیاں وچ وکھراپا
Content deleted Content added
چھوٹا کم clean up, replaced: ← (26) using AWB |
No edit summary |
||
لیک ۳ –
== اسباب ==
عموما اس دے دو سبب بیان کیتے جاندے نیں ، پہلا ایہہ کہ [[ایسٹ انڈیا کمپنی]] نے [[ہندستان]] دے سارے صوبیاں تے کئی ریاستاں تے یکے بعد دیگرے قبضہ کرکے اپنی حکومت چ شامل کرلئیا سی ، جس دی وجہ تون ہندستانیاں دے دلاں چ کمپنی دے متعلق شکوک پیدا ہون لگ پئے سن ۔ دوجا تے فوری سبب ایہہ کہ اینہاں دناں چ جہڑے [[کارتوس]] فوجیاں نوں دتے جاندے سن ، اوہ عام خیال دے مطابق [[سور]] تے [[گاں]] دی [[چربی]] نال آلودہ ہندے سن تے اوہناں نوں بندوقاں چ پاؤن توں پہلاں دنداں نال کٹنا پیندا سی ۔ [[ہندو]] تے [[مسلمان]] فوجیاں نے اسنوں مذہب دے خلاف سمجھیا تے اوہناں نے اینہاں کارتوساں نوں استعمال کرن توں انکار کردتا تے جنہاں سپاہیاں نے انکار کیتا سی انگریزاں نے اوہناں دیاں وردیاں لواہ کے بیڑیاں پواہ د دتیاں اس نال [[فوج]] چ بے چینی پھیل گئی تے اوہ بغاوت تے آمادہ ہوگئی ۔ قیدی بنائے گئے فوجیاں چوں بہت سارے اوہ سن جنہاں نے [[انگریز]]اں لئی وڈیاں وڈیا ں قربانیاں دتیاں سن۔
==جنگ آزادی==
1857 آزادی دی پہلی لڑائی۔ جسنوں 1857-59 دی بغاوت وی کیہا جاندا ہے۔ اس بغاوت دے مکھ کیندر سن:میرٹ،دلی، کانپور، لکھنؤ،جھانسی تے گوالیئر۔ ایہہ جدو جہد اسدی طریق 10 مئی 1857 توں شرو ہوکے ایہہ 1859 تکّ چلی۔ نتیجے وجوں بغاوت نوں کچل دتا گیا۔ مغل سامراج دا خاتمہ ہو گیا۔ ایسٹ انڈیا دا راج سدھے روپ وچ بریٹیش سامراج وچ تبدیل ہو گیا۔
کجھ تبدیلیاں نال راجکھیتر بریٹیش راج نال جوڑ دتا گیا۔ کجھ راجکھیتر بھوکھی راجنیتی تحت ستھانک حکمراناں نوں موڑ دتا گیا۔ ایہہ صرف نام دے راجے سی۔ اصل طاقت سامراج کول ہی سی۔
انڈیا وچ ایسٹ انڈیا دا پسار
بزنس کرن دے ادیش نال آئی ایسٹ انڈیا کمپنی، پہلے پہل اوہناں علاقیاں دی ہی دیکھ ریکھ کردی سی جو وپار نال سبندھت سن۔ 1757 وچ ہوئی پلاسی دی لڑائی نال اسنے اپنے پیر اتری بھارت وچ گڈّ لئے۔ 1764 وچ بہار وچ بکسر دی لڑائی وچ کمپنی دی جت ہوئی تے مغل بادشاہ شاہ عالم دوجا، ہار گیا۔ اسنے کمپنی نوں بنگال، بہار تے اڑیسہ وچوں مالیا اگراہن دے ادھیکار دے دتے۔ کمپنی قانونی طور تے اس علاقے دی حکمران بن گئی۔جلدی ہی کمپنی نے اپنیاں سرحداں ودھاؤنیاں شروع کر دتیاں۔ اس لئی بمبے تے مدراس نوں ادھار چنیا گیا۔ اینگلو-میسور لڑائیاں (1766-1799) تے اینگلو-مراٹھا لڑائیاں جنہاں دا ٹائم پیرڈ 1772 توں1818 تکّ دا ہے دے نتیجے وجوں کمپنی نے بھارت دے وڈے حصے تے قبجہ کر لیا۔ ایہہ کھیتر انڈیا دے دکھن ول نرمدا دریا تکّ جاندا ہے۔
ایہہ وادھا بنھا رکاوٹ نہی ہویا۔ یدھ کرنے پئے۔انگریز پھوز وچ بھارتی کافی گنتی وچ سن۔ سنّ 1806 وچ ویلور بغاوت وی فوجیا وچالے ہوئی جو فوج دے اندر دا روس سی۔ اسدا مکھ کارن وردی دیاں کجھ مداں سن جو دھارمک بھاوناواں نال جڑیاں ہون کرکے ایہہ ورودھ ہندو تے مسلمان دوواں وچ سی۔
انوی صدی دے آؤن نال راجکھیتر ودھاؤن دی گوریاں دی حرص اپنی چرم سیما ہنڈھاؤندی ہے۔ اس بھکھ دی انی دوڑ گورنر-جنرل ویلسلے نے راجنیتک چینلاں دی ورتوں کردیاں تیز کر دتی۔ دو طریقیاں نال اس وادھے نوں انزام دتا جان لگا۔ پہلاں ستھانک راجے نوں ادھینگی قبول کرن لئی مجبور کیتا جاندا۔ مسودے تیار ہندے تے کئی راجے ایہناں سندھیاں، مسودیاں راہیں ادھینگی کبول کرکے اپنی عیش پرستی دی زندگی جیندے تے جے کوئی انکھیلا یودھا انگریزاں دے ناپاک ارادیاں نوں بھانپدیاں ہویاں دیش بھگتی وس ورودھ کردا تاں اسنوں فوجی کاروائی دا ساہمنا کرنا پیندا۔ انگریز دی فوجی طاقت کافی ودھ چکی سی۔ اس لئی طاقت دے زور ایسے راج نوں اپنے نال ملا لیا جاندا۔ ادھینگی منن والیاں دا اک گٹھجوڑ بن گیا جسنوں پرنسلی سٹیٹس جاں نیٹو سٹیٹس کیہا جاندا سی۔ اس ویلے دے ڈاکومیٹاں وچ ایسے ہی نام ملدے ہن۔ ہندو حکمران نوں مہاراجہ تے مسلمان حکمران نوں نواب کیہا جاندا۔دوسری اینگلو-سکھلو وار (1849) توں بعد پنجاب، نورتھ ویسٹ پھرنٹیئر پرانت تے کشمیر انگریزاں نے اپنے نال ملا لئے۔ چھیتی ہی بعد کشمیر نوں 1850 عیسوی وچ امرتسر سندھی انوسار جموں دے ڈوگرا گھرانے نوں سونپ دتا گیا۔ عوض وچ اس گھرانے نے انگریزاں نوں بہت سارا دھنّ دتا۔ استرھاں ایہہ جموں کشمیر وِ پرنسلی گٹھبندھن وچ شامل ہو گیا۔استوں بعد بریٹیش بھارتی سامراج دا نیپال نال سرحدی بکھیڑا کھڑا ہو گیا۔ ایہہ تکھا ہندا 1814-16 وچ اینگلو-نیپالیز دی وار دے روپ وچ ساہمنے آیا۔ جس دوران گورکھیاں نوں وی بریٹیش دی پربھوستا قبولنی پئی۔ 1854 وچ بیرار نوں جوڑیا گیا دو سال بعد اودھ وی شامل ہو گیا۔ ہن تقریباً سارے بھارت وچ ہی کمپنی دا حکم چلدا سی۔
بغاوت دے کارن
1857 دی بھارتی بغاوت پھٹن دے سمے دے گربھ وچ پل رہے کئی کارن سن جنھا دا سبندھ بھارت دے کئی ستھانک کھتیاں دی وچر رہی لوکائی دی سنسکرتک-اوچیتنتک دی مانسکتا نوں کھروچنا سی۔ ایہہ کوئی اک وڈا کارن نہی سی۔ وڈے کارن جو ساہمنے آ گئے نے صرف ٹرائگر دا کم کیتا۔ رہکلے وچ تے بارود پہلوں ہی بھریا پیا سی۔ صرف آخری ڈھکن رکھکے رسی ولیٹن دا کم ہی باقی سی۔
بغاوت توں پہلاں کمپنی دی سینا وچ وچ دو لکھ فوجیاں دی نفری سی۔ ایہناں نوں سینا دے حصیاں وچ ونڈیا ہویا سی۔ ایہہ سن،بمبے،مدراس تے بنگال۔بنگال سینا وچ اچی جات دی بھرتی سی جویں رازپوت تے براہمن جہڑے اودھ، (لکھنؤ) دے لاگے دے تے بہار علاقے دے سن۔ انگریز دی پاڑو والی نیتی دے انوسار، اسدے این الٹ،مدراس تے بمبئی دی سینا وچ ستھانک ایسیاں ذاتیاں دی بھرتی سی جو اچّ ذاتیاں نوں پسند نہی کردے سن۔ بنگال سینا دی اس جاتی ادھارت اچتا نے کجھ چھوٹیاں بغاوتاں نوں جنم دتا جو بعد وچ وڈی بغاوت دا انگ وی بن گئیاں۔ اصل وچ اندر دی کھیڈ نوں پربھاوی طور تے ورتن لئی ایہہ جات ادھارت انگریز دی کیتی بھرتی اتنی ابھر گئی کہ فوجی وچ جہڑے گن بنیادی طور تے ہونے چاہیدے ہن،انھا نوں کھونجھے لا دتا گیا سی۔ مسلاً سریرک یوگتا،اچھا-شکتی تے مضبوطی، فوجی اصول-پرستی تے حونصلہ، آدی دے گن جو کسے وی مرد وچ فوجی ہون لئی ہونے چاہیدے ہن،انھا نوں انگولیا کر دتا گیا۔ ایہو کارن ہے کہ کمپنی دی فوجی گنتی بریٹیش فوجی گنتی نالوں چار گنا سی۔
1772 سنّ، جد وارن ہیسٹنگز بھارت دا گورنر جنرل بنکے آیا تاں اسدا مکھ نشانہ کمپنی دی پھوز دا وڈی پدھر تے وستھار کرنا سی۔ پلاسی تے بکسر دی لڑائی وچ بنگال دے بہت سارے سپاہی کمپنی دے ورودھ لڑے سن،ہن اوہ بریٹیش سامراج دیاں اکھاں وچ رڑکدے سن۔ ہیسٹنگز نے اس گلّ نوں دھیان وچ رکھدیاں ہی پھرتی پالسی نوں استرھاں بنایا کہ اودھ تے بہار دے اچّ جاتی دے براہمن تے راجپوتاں نوں بھرتی کیتا تے ایہہ سلسلہ اس پالسی تحت اگلے 75 سالاں تک چلدا رہا۔ اوہناں وچ پاڑا برقرار رہے تے ودھے اسدا وی دھیان رکھدیاں اوہناں دیاں دھارمک بھاوناواں نوں بھڑکاؤن والیاں نکیا نکیاں دھکھدیاں گلاں سدا ہی دھکھدیاں رہنن،کدے بھامبڑ وی بن جان تے اوہ آپس وچ الجھن لئی انگریز دے مہتاز بنے رہنن۔ اسے تحت انھا دے کھانے دے میسّ وکھرے اسارے گئے۔ اوہناں دے پانی پین دے سروت وکھرے کرکے ایہہ احساس وی کرایا گیا کہ کون کس جاتی دا ہے؟ اک ہی فوج وچ دو فوجاں نوں پلن لئی سسٹم اسارے گئے تاں کہ اوہ آپس وچ کدے وی نٹھکے نہ بیٹھ سکن۔ ہندو تیوہاراں نوں مناؤن دا چوکھٹا وی استرھاں دا اساریا گیا کہ ایہہ دوریاں فوجیاں دے ہڈاں وچ بیٹھ جان۔ استرھاں ہی بغاوت وچ سپاہیاں دیاں دھارمک بھاوناواں نوں بھڑکاؤنن والیاں کاروائیا اک کارن بنی۔
1856 نوں اودھ نوں کمپنی نے اپنے سامراج وچ شامل کر لیا سی۔ اس شمولیت وچ کئی فوجیاں دیاں جدی زمیناں تے ہور جائداداں خوس گئیاں۔ عدالتاں ولوں مالیا اگراہنن دے نویں قانون بنے جنہاں انوسار بقایا وی شامل کیتا گیا تے مالیا ودھا وی دتا گیا۔ اسدے نال ہی عیسائی دھرم نوں پھیلاؤن والے پرچارک، ہندو تے مسلماناں نوں عیسائی بناؤن دے راہ وی تر پئے۔ استوں پہلاں وی سماج سدھارن دے نام تے کئی پرتھاواں نوں ختم کرنا وی ستھانک لوکاں نوں رڑک رہا سی۔ بھاویں ستی ورگیاں پرتھاواں نوں قانونی طور تے ختم کرنا اک چنگا رجھان سی پر طریقہ صحیح نہ ہون کرکے لوکاں نے اسنوں دلوں منظوری نہی دتی۔ ودھوا دی دوجی شادی کرن بارے وی سدھار ہوئے۔ ایہہ گلّ وی نوٹ کرن والی ہے کہ ایسے سدھار واقعہ ہی وڈی بغاوت دے کارن بنے، اسدا کوئی پختہ ثبوت نہی ملدا، سوائے اسدے کہ ایہناں دا سواگت بہت ٹھنڈا سی۔ ستھانک لوک انگریزاں دی ہر گلّ نوں ہی شک دی نگاہ نال دیکھن دے عادی ہو گئے سن۔ وشواش وچ لئے بنھاں کوئی وی کاروائی کسے وی لوکل نوں کدے وی منزور نہی ہوئی۔ ایہہ اک ایسی مانسکتا ہے جسنوں اسیں اج وی محسوس کر سکدے ہاں۔
استرھاں ایہہ دیکھیا جا سکدا ہے کہ فوجیاں دی پیشاور سنسکرتی نوں ایسے حالتاں انوسار بدلنا، اوہناں وچ مایوسی پیدا کر دندا ہے۔ اسدے نال ہی ایسٹ انڈیا کمپنی دی اپنے وستھار لئی کیتیاں کاروائیاں، بھاویں اوہ فوجی کاروائیاں سن تے بھاویں سندھی دوارا علاقے ملاؤن دی نیتی۔ فوج دی تعیناتی اوہناں علاقیاں وچ وی ہو گئی،جنہاں بارے اوہ بھگولک طور تے نہی جاندے سن، جویں اینگلو-برمیز وار دوران تے بعد وچ برما وچ تعیناتی۔ ایہہ تعیناتی انوسار جو ‘ودیشی سروس’ دے خاص بھتے ملن دی ریت سی، اس انوسار ایہہ بھتے وی نہی دتے گئے۔ جنرل سروس ایکٹ انوسار رٹارئرڈ فوجی دی پینشن نوں وی نانہہ کر دتی گئی۔ ایہہ جنرل سروس ایکٹ دیاں مداں صرف نویں بھرتی دے رنگروٹا لئی ہی سن۔پہلاں ایہہ سمجھ لیا گیا سی کہ ایہہ جنرل سروس ایکٹ پہلاں ہی سروس کر رہے فوجیاں تے وی لاگوُ ہوویگی۔ استوں وی ودھ ایہہ ہویا کہ بنگال دی فوج نوں مدراس تے بمبے دی فوج نالوں گھٹ پیسے دتے گئے۔
25 جولائی،1856 دا جنرل سروس ایکٹ دے ورودھ دھکھّ رہی مایوسی جو دس مہینے سلگدی رہی،اس بغاوت دا وڈا کارن ہو نبڑی۔ بنگال پھوز دے فوجیاں نوں اوورسیز سروس دے بھتیاں توں وانجھا کر دتا گیا۔ انھا نوں اک خاص مدّ وچ رکھ لیا گیا جس انوسار اوہ فوجی جس وی خطے وچ مارچ کر رہے ہون،اتھے ہی انھا دی تعیناتی سمجھی جاوے گی تے اوہ اتھوں دے ہی فوجی سمجھے جانگے۔ گورنر-جنرل لارڈ ڈلہوزی نے اس نیمہینتا نوں پرمکھتا نال وستھاردیاں استرھاں لیا—مدراس تے بمبے دی سینا تے بنگال سینا دیاں چھ بٹالیئناں نے ‘جنرل سروس’ تحت ایہہ منزور کیتا ہے کہ اوہ لوڑ پین تے اوورسیز سیواواں وی کرنگے۔نتیجے وجوں برما وچ سروس کر رہے فوجیاں دے بھتیاں تے سوالیا نشان کھڑا ہو گیا۔ لارڈ ڈلہوزی دا اترا ادھیکاری لورڈ کیننگ گورنر جنرل نے ایکٹ تے دسخط کرکے ایہہ یکیننی بنا دتا کہ کیول نویں رنگروٹ ہی جنرل سروس ایکٹ تھلے لئے جانگے۔ اچی جات والے فوجیاں دے دلاں وچ وی ڈر بیٹھ گیا کہ ایہہ کسے نہ کسے دن اوہناں نوں وی اپنی لپیٹ وچ لے لویگا۔استرھاں اگلی پیڑھی نوں فوج وچ بھیجن دی کوائت تے وڈا اثر پیا۔ پیڑیاں توں پھوز وچ جان دی مضبوط روایت نوں دھکہ لگا۔
فوجی وچ ترکی دے مدعے تے وی گھسر مسر شروع ہو گئی۔ سنیارٹی نوں اکھو پروکھے کیتا جانا انگریز دی عادت بندی جا رہی سی۔ سینا وچ یورپیئن افسراں دی گنتی ودھن لگی۔ استرھاں ستھانک لوکاں دی ترکی دی رفتار کافی مدھم پے گئی۔ جتھے یورپیئن بھرتی ہی افسر ہندے اتھے ستھانک بھارتیاں نوں افسر دے مڈھلے رینک تکّ پہنچدیاں ہی عمر لنگھ جاندی۔
چربی والے کارتوس
سلگ رہی مایوسی نوں بھامبڑ بناؤن والا کارن چربی والے کارتوس سن۔ سینا وچ نوی قسم دی رائفل آئی۔ ‘پیٹرن 1853 اینپھیلڈ رائفلز دا ماڈل کجھ استرھاں سی کہ اس وچ پیپر گولیاں پیندیاں سن جنہاں نوں پہلاں ہی گریز کیتا ہندا سی۔ فوجی نوں اس نوں لوڈ کرن لئی کارتوس نوں منہ نال کٹکے بارود دے پاؤڈر نوں چلن یوگ بنایا جانا سی۔ اس گریز وچ چربی شامل سی۔ سور دی چربی مسلمان لئی ورجت سی تے گاں دی چربی ہندو لئی دھارمک طور تے ورجت سی۔ اک وڈے انگریز نے اس بارے شنکا وی ظاہر کیتا سی کہ ٹیسٹ کرکے ویکھ لوو تے جے دھارمک بھاوناواں دا مصلیٰ ہے تاں ایہناں کارتوساں نوں ستھانک فوجیاں نوں اسدی سپلائی نہ کیتی جاوے۔ اگست 1856 وچ بریٹیش ڈزائن انوسار ایہناں کارتوساں دی پروڈکشن پھورٹ ولیئم کلکتے وچ شروع ہو گئی۔ گریز ورتی جانی شروع ہوئی تے ایہہ چربی گنگادھر بینرزی اینڈ کمپنی ولوں سپلائی کیتی گئی۔ جنوری وچ ایہہ افواہ چارے پاسے پھیل گئی کہ ایننپھیلڈ کارتوساں وچ جانوراں دی چربی نال بنی گریز ورتی گئی ہے۔ کمپنی دے افسر اس افواہ بارے جانو سن،ایہہ جانکاری اوہناں نوں اپنے کھپھیاں مخبراں توں مل رہی سی۔ ایہہ رپورٹاں ڈم ڈم وچ ہوئی اچّ جاتی تے نیویں جاتی دی کھہبڑ-بازی توں پراپت ہوئیاں۔ اسلئی اس موقعے ایہہ کارتوس میرٹ فوج لئی ہی سپلائی ہوئے تے ڈم ڈم وکھے ایہناں دی سپلائی روک لئی گئی۔
27 جنوری نوں کرنل رچرڈ برچ جہڑا ملٹری سیکٹری سی نے حکم کیتا کہ ڈیپو توں جاری کیتے کارتوساں وچ کوئی گریز نہی ہے تے فوجی اوہناں نوں آپ ہی اپنی مرضی دے گھول نال گریز کر لین۔ ایہہ تبدیلی وی کارتوساں وچ کر دتی گئی کہ لوڈ کرن لگیاں دندی وڈھن دی بجائ ہتھ نال ہی پاڑیا جا سکے۔ اس گلّ نے سگوں ایہہ وشواش پکا کر دتا کہ افواہ جھوٹھی نہی سی،سگوں سچمچّ ہی استرھاں دے کارتوس بن گئے سن تے اننھا دا ڈر سچا سی۔ ہن نوی افواہ ایہہ پھیل گئی کہ کارتوس دوآلے جو پیپر ہے ایہہ پہلے پیپر نالوں سخت ہے تے سخت اس کرکے ہے کہ اسنوں چربی نال بھیوں کہ سخت کیتا گیا ہے۔
غیر فوجیاں دی اشاتی
بغاوتی پرجا وچ بھانت بھانت دے شنکے،ڈر،اشاتی تے بے چینی سی۔ بغاوتیاں نوں تنّ حصیاں وچ ویکھیا جا سکدا ہے۔ پہلی وچ بسویدار تے قالین ورگ آ جاندا ہے۔ پینڈو جاگیدار،جنہاں نوں تالکدار وی کیہا جاندا سی۔تیسرے ورگ وچ کسان آؤندے سن پہلے ورگ والے کلین،ساؤ قسم دے اچ ورگی لوکاں اپنے تمگے گوا چکے سن،اپنی شانو شوکت گوا کے اوہ بھرے پیتے سن۔ اک سدھانت انگریزاں نے لاگوُ کیتا سی جسنوں ڈوکٹرائن عوف لیپس (Doctrine of Lapse) کیہا جاندا سی۔ جس انوسار اوہناں دی گود لئی سنتان نوں اوہناں دا وارث نہی بنایا جا سکدا سی۔ اوہ محسوس کردے سن کہ کمپنی اننھا دے جدی پشتی وارث بناؤن دی ریت وچ وگھن پا رہی ہے۔ بغاوتی لیڈر جویں نانا صاحب تے جھانسی دی رانی اس گروپ وچ شمار ہندے سن۔ بعد وچ اس گروپ نے ایہہ منّ لیا سی کہ جے انھا دا متبنا پتر اوہناں دے راجے وارث منّ لیا جاوے تاں اوہ ایسٹ انڈیا کمپنی دی ادھینتا سوکار کر لینگے۔ سینٹرل انڈیا دے دوسرے علاقے جویں اندور تے سوگار جتھے ایہہ سمسیا ہی نہی سی،اتھوں دے راجے،کمپنی دے وفادار بنے رہے، اتھے وی جتھے سپاہیاں نے بغاوت کر دتی سی۔
دوجا ورگ،جگیرداراں جاں تالکداراں دا سی۔ اودھ دا انگریز راج وچ شامل ہو جان نال ایہناں دی زمین ادھ توں ودھ خوس گئی تے کساناں کول چلے گئی۔ لینڈ رپھارم ایکٹ راہیں ایہہ زمینن اوہناں کولوں خوس گئی سی۔ جیوں ہی بغاوتیاں دا کجھ زور پیا ایہناں جگیرداراں نے اپنی خوسی ہوئی زمینن تے مڑ قبجہ کر لیا۔ گلّ اسپشٹ سی تے ورودھابھاس دے باو جود تے ستھانک میل ملاپ نے کساناں تے اسدا بہتا اثر نہی ہویا تے بغاوتیاں نال رلن وچ بالکل نہی ہچکچائے۔ اہئنگریز نوں وڈا دشمن سمجھدے سن۔ اک کارن ایہہ وی سی انگریزاں دوارا بہت سارے تھوپے مالیئے نال اوہ ویسے وی زمین واہکاں لئی کوئی لابھ دا سودا نہی سی۔ اننھاں کولوں قرضے دے بوجھ تھلے زمیناں خوس رہیاں سن۔ شاہوکاراں دے متھاز بنے ایہہ کسان بغاوت کرن لئی تے بغاوتیاں دا ساتھ دین لئی مجبور سن۔ استوں علاوہ بگاوتیا دا انگریز خلاف عامَ ویر بھاوَ سی، جس وچ راشٹری بھاونا کم کر رہی سی۔ پر بھگولک طور تے بغاوتیاں دی ستھتی سنتلت نہی سی۔ باو جود اسدے اتراو چڑاو آؤندے رہے تے اس طرحاں نورتھ-سینٹرل انڈیا بریٹیش راج دے کنٹرول توں اک سمیں باہر ہو گیا۔ مظفرآباد تے استوں بعد میرٹ وی اس سمیں دوران شات ہی رہا۔
Doctrine of Lapse—
ایہہ ڈوکٹرائین عوف لیپس ہے کی بلا؟جسنے انگریز دیاں اک وار تے جڑھاں ہلا کے رکھ دتیاں۔ ایہہ تے کجھ بنیادی غلطیاں ہو گئیاں، نہی تاں جتنے جوش نال بھارتیاں نے انگریز نال لڑائی لڑی، دیش نبے سال پہلاں ہی آزاد ہو جانا سی۔ اوہ کارن وی بعد وچ وچارے جانگے۔ بھاویں گلّ ‘جے’ دی ہے پر لیکھا جوکھا تے اتہاسکاراں نے آپو اپنے حساب نال کیتا ہے۔ آپو اپنا نظریہ سی۔ ایہہ سدھانت اک طرحاں نال ریاستاں تے قبجہ کرن دی پالسی سی،جسنوں لورڈ ڈلہوزی نے انگریز ہتاں لئی ڈزائن کیتا جو 1848 توں1856 تک ایسٹ انڈیا کمپنی دا گورنر جنرل سی۔ اس سدھانت انوسار کوئی وی ریاست جاں کوئی سلطنت اپنے آپ ہی ایسٹ انڈیا راہیں بریٹیش سامراج دا حصہ بن جائگی جسدا راجا کھلم-کھلا سریرک جاں مانسک طور تے ایوگ ہووے جاں اولاد توں بنھا مر جاوے۔ ایہہ بھارت دے پربھستا راجاں دی صدیاں توں چلی آ رہی ریت دے وپریت سی۔ اپنا وارث چنن دا ادھیکار راج پریوار سمونہ نوں ہندا سی تے اس وچ دخل اندازی نہی کیتی جاندی سی۔ سرحدی طور تے نال لگدے راج وی اس ادھار تے کسے راج دی پربھوستا نوں للکاردے نہی سن۔ ایہہ کوئی قانون نہی سی ۔ ایہہ وکھری گلّ ہے کہ اک دوجے دے راجاں دے علاقے طاقت نال دب لینن دا رجھان سی۔ اس سدھانت انوسار بے اولاد راجے دی ریاست، راجے دے مرن اپرنت اپنے آپ ہی بریٹیش سامراج دا حصہ بن جانیا سن۔ اس سدھانت دا تکھا ورودھ ہویا۔بھارتی راجے تے پرجا وی اس نوں غیر قانونی تے غیر اخلاقی سمجھدیاں سن، پر اخلاق کی تے ایسٹ انڈیا کمپنی کی،جہڑی گوانڈھن وانگ اگّ لین آئی گھر دی مالک بن بیٹھی سی۔
وارث لئی متبنا بناؤن دی ریت تری آ رہی سی پر اس سدھانت انوسار کمپنی نوں ایہہ منزور نہی سی تے استرھاں ہی کمپنی نے اس سدھانت انوسار کئی ریاستاں اپنے راج نال ملا لئیاں۔ 1848 نوں ریاست ستارا کمپنی نے نپ لئی۔ جے پور تے سمبلپر 1849 وچ دب لئی۔ ناگپور تے جھانسی 1854 وچ اودھ تے ادیپر 1856 وچ اپنے قبجے وچ کر لئیاں۔ کمپنی نے تقریباً چار ملیان پونڈ دا مالیا سالانہ اپنے ریونیو وچ جمع کراؤن دا بندوبست کر لیا،اس سدھانت دے انوسار۔
کمپنی نے 1856 وچ اود نوں صرف اس ادھار تے اپنے نال رلا لیا کہ اسدا راجا چنگی طرحاں راج نہی کر رہا سی۔ اس نے بغاوت دا بگل وجا دتا۔ کمپنی دی ودھ رہی طاقت نال بہت ساریاں ریاستاں وچ اپھرا تپھری پھیل رہی سی تے لوکاں دا روہ پرچنڈ ہون لگا۔ بھارتی فوجیاں وچ روس جاگ پیا۔ جگہ جگہ اس ورودھ ریلیاں ہون لگیاں۔ ریاستاں دیاں فوجاں نے ہتھیار چکّ لئے۔ اس کرکے اسنوں 1857 دی فوجی بغاوت وی کیہا جاندا ہے۔ بغاوت توں بعد 1858 وچ بھارت دے بریٹیش وائسرائے نے اس سدھانت نوں تلانجلی دے دتی تے بھارت دا سدھا راج پربندھ ایسٹ انڈیا کمپنی کولوں لیکے اپنے ہتھاں وچ کر لیا۔
اصل وچ کٹور دا راج ایسٹ انڈیا کمپنی نے 1824 وچ ہی اس سدھانت دیاں لیہاں تے اپنے قبجے وچ کر لیا سی۔ سو ایہہ وی بھمبلبھوسا ہے کہ ایہہ اصل وچ لورڈ ڈلہوزی نے 1848 وچ ازاد کیتا سی۔اصل وچ لورڈ ڈلہوزی نے ہی اسنوں لکھتی روپ وچ لیاندا سی تے کالے قانون دی شکل دتی سی۔ جو وی سی اسنے ریاستاں دے راجیاں تے انگریز حکومت وچ کڑواہٹ ضرور لیاندی۔
جھانسی دی رانی
جھانسی دی رانی دے لقب نال مشہور لکشمی بائی اس بغاوت دی مکھ پاتراں وچوں اک سی۔ اس سمیں دی عورت دی دشا تے دشا نوں وی اس سندربھ وچ واچیا جا سکدا ہے۔ خاص طور تے کلین پریوار دیاں عورتاں دے روپ وچ۔ اسلئی جھانسی دی رانی بارے کجھ وستھار نال گلّ ہونی چاہیدی ہے۔ اسدا بچپن دا نام منیکارنکا سی تے چھوٹا نام منوں۔ اسدا جنم وارانسی دا ہے جو بنارس وچ آؤندا ہے۔ سنّ 1827 جاں 1828 ہے۔ ماتا دا نام بھگیرتھی تے پتا دا نام موروپنت ٹامبے سی۔ جنم طریق بارے پکا پتہ نہی لگدا۔ ایہہ اجے چھوٹی سی جدوں ماتا دا دہانت ہو گیا۔ سنبھوتا عمر دو سال سی۔پتا موروپنت ٹامبے چمناجی اپا دا صلاح کار سی جو بازی راؤ دوجے دا بھرا سی۔ منوں اجے تنّ سال دی ہی سی جدوں چمناجی اپا دا دہانت ہو گیا۔ منیکارنکا تنّ سال دی سی جدوں اسدا پتا بتھر چلا گیا تے اتھے جاکے بازی راؤ دی عدالت دا میمبر بن گیا۔ اپنے پتا دی پوزیشن کرکے اسدا بچپن محل وچ گزریا۔
بچپن وچ ایہدا وہار منڈیا ورگا سی۔ پتا نوں نراشا ہوئی کہ اسدا اکو اک بچہ ہے،تے اوہ وی کڑی؟ کہ منیکارنکا اپنے پتا دی اس خواہش نوں جاندی تے نہی ہوویگی؟ کی پتا دی ایہہ خواہش نوں پوری کرن لئی ہی اوہ منڈیاں وانگ وہار کردی سی؟ ایہہ کجھ گلاں ہن جو سانوں ایہہ سجھاؤندیاں ہن کہ اس سمیں وی کڑی نالوں منڈے نوں پہل دتی جاندی سی، تے کڑی دے اوچیتن وچ ہی ایہہ گلّ بیٹھ جاندی ہوویگی۔ پتا نال جڑنا وی ساہمنے آؤندا ہے۔
سمجھیا جاندا ہے کہ نانا صاحبَ، تانتیا توپے اسدے نال کھیڈن والے ساتھی سن۔ ایہہ وی نوٹ کرن والی گلّ ہے کہ نانا صاحبَ استوں ست اٹھ سال وڈا سی۔ جسدا جنم 1820 دا قیاسیا جاندا ہے۔ تانتیا توپے جو اندازاً 1813 نوں پیدا ہویا،اوہ منیکارنکا توں 14 سال وڈا سی۔ ایہہ ہی اوہ عمر ہندی ہے جدوں اک سال دا فرق وی وڈے انتر دا ہنسا بن جاندا ہے۔ جے ماپن دا پیمانہ سال ہی گنیئے۔
اک کہانی مطابق نانا صاحبَ نے اسنوں ہاتھی دی سواری لئی منع کر دتا تے اسنے غصے وچ ایہہ کہہ دتا کہ اک دن اسدے سارے دس ہاتھی اسدے ہونگے۔ جے ایہہ کہانی سچی ہے جاں تے اسدا بچپنا سی جاں دکھاوے دا دمگزا،ڈینگ کجھ وی سمجھ لوو۔ پر ایہہ بھبکی گدڑ بھبکی نہی سی،کیونکہ اسدا سبھاء ایسا نہی سی۔ آؤن والے بھوکھ دا کسے نوں نہی پتہ پھر منیکارنکا نوں کویں پتہ ہندا؟ کی اسدے ذہن وچ بھری اسرکھئتا تے اسدی پورتی لئی دماغ وچ اٹھدے واورولے سن؟ پر ایہہ وی ہو سکدا ہے ایہہ گلّ اسدی منگنی تے ویاہ وچلے سمیں دی ہووے۔
ایہہ وی سمجھیا جاندا ہے کہ اسدے پتا نے اسدا پالن پوشن ہی استرھاں کیتا کہ اوہ ہونی والی رانی دے اچار وہار تے گلّ کرن دے طریقے توں واقف ہو جاوے۔ اسدا پتا اسنوں لیکے جھانسی آ گیا تے راجا گنگادھر راؤ دی ملازمت کر لئی۔ مئی 1842 نوں جدوں اسدی عمر 14 سال دی سی، اسدا ویاہ جھانسی دے راجے گنگادھر راؤ نال ہو گیا۔ جھانسی دے کھاتیاں دی پڑتال کردیاں پتہ لگدا ہے کہ اک اینٹری 40,000 روپئے دی ہے جہڑا ویاہ دے جشنا تے خرچ کیتا گیا۔ ویاہ تے آتشبازی چلی تے توپاں دی سلامی دتی گئی۔ لکشمیبائی گنگادھر راؤ دی دوسری پتنی سی۔ پہلی بے اولاد ہی اس سنسار توں رخصت ہو گئی۔
ویاہتا جیون
ویاہ توں بعد رواج انوسار منیکارنکا دا نام وی بدل گیا۔ ہن اوہ لکشمیبائی سی۔ نام بدلنا راج گھرانیاں دی خاص پرمپرا سی۔ ویاہتا جیون بارے زیادہ قیاس آرائیاں ہی ہن،تے بہہتیاں گنگادھر راؤ بارے۔ جسنوں ہر طرحاں دیاں لعنتاں نال نوازیا گیا۔ گے توں لیکے ایاس تے رکھیل رکھی دے طعنے اسدی پٹھّ پچھے اگدے تے جھڑ جاندے۔ کجھ وی وچارن توں پہلاں انھا دی عمر دا انتر ویکھدیاں ہی لکشمی نال ہمدردی جڑ جاندی ہے۔ ایہہ وی گلّ سمجھ وچ آؤدی دسدی ہے کہ منیکارنکا نے سٹیٹس ویکھدیاں ہی اس عمر دیاں سدھراں نال سمجھوتہ کیتا۔ منیکارنکا نوں وی عورت دیاں ویکتی گت مانسکتا نالوں سماجک رتبے دی زیادہ پرواہ سی۔ ایہہ ورتارا کسترھاں ودھیا، ایہہ سمجھن لئی ساڈی سوچ اپنے آپ ہی سماج دی بنتر ول چلے جاندی ہے۔ دمپتی جیون نالوں سنیوکت خاندان دی شانو شوکت ساڈے ساہمنے آؤندی ہے۔ پر اسدا سندربھ صرف اچّ سوسائٹی نال ہی ہے۔ ایہہ ضروری نہی کہ اسدا سدھا سبندھ عامَ جنتا نال وی جڑدا ہووے تے ویکھن والی گلّ ایہہ وی ہے کہ ستھانک لوکاں دا دتا ساتھ لکشمیبائی دی منکمل ویکتیتو دا عکس بندا دسدا ہے۔ سماج ساشتریاں نے اسدی پن چھان کیتی ہوئی ہے تے کئی کتاباں اتہاس دیاں آپو اپنی درشٹی توں لکھیا گئیاں ہن۔
لکشمیبائی کمال دی گھوڑ سوار سی۔ اسنوں گھوڑیاں دی پہچان سی۔ ہتھیاراں تے پکڑ، اسدی نت دن دی پریکٹس دا نتیجہ سی۔ اسنے اک عورتاں دی ریجمینٹ وی تیار کیتی ہوئی سی۔ اسدی جیون-جاچن توں اسیں سہجے ہی اس ریجمینٹ دا اندازہ لا سکدے ہاں۔ جنان-کھانے دی سکیورٹی تے دیکھ بھال ایہناں عورت گارڈاں دوارا کیتی جاندی۔ کئی موقعیاں تے ایہہ عورت ریزمینٹ لڑائیاں وچ حصہ لیندیاں۔ جہڑی گلّ حیران کرن والی لگدی ہے، اوہ ایہہ ہے کہ سارے پربندھ اپلبد ہون دے باو جود رانی آپ ایہناں دی ٹریننگ انچارج سی۔
کیہا جاندا ہے کہ 1851 وچ لکشمیبائی نے 1851 وچ اک بیٹے نوں جنم دتا پر تنّ مہینے بعد ہی اسدی موت ہو گئی۔ ایہہ ٹھیک ہے جاں غلط پر 1853 وچ جدوں گنگادھر راؤ دی موت ہوئی ایہہ بے اولاد سن۔جدوں اوہ بیمار سی تے اسدی موت دی انتظار کیتی جا رہی سی استے زور پایا گیا کہ اوہ کسے نوں متبنا بنا لوے۔ اپنی موت توں اک دن پہلاں ہی اسنے ڈھلی مٹھی حامی بھری۔ اوہناں نے پنج سال دا بچہ جسدا نام دمودر راؤ سی تے جو گنگادھر دی رشتے داری وچوں سی نوں گود لے لیا۔ خاص مقصد نال کسے نوں بھلیکھا نہ رہے خاص طور تے کمپنی نوں، انھا نے اس رسم وچ ستھانک بریٹیش افسر، راجنیتک ایجٹ،میجر ایلس تے کیپٹن مارٹن نوں سدا دتا گیا تاں کہ سماروہ دا ثبوت رہے۔
اس وقت ہی اک وصیت بنائی گئی تے ایسٹ انڈیا کمپنی نوں بینتی کیتی گئی کہ دمودر راؤ نوں گنگادھر دا بیٹا تسلیم کر لیا جاوے اتے لکشمی بائی نوں راج دا پرتیندھ منّ لیا جاوے۔ وصیت میجر ایلس نوں پڑھکے سنائی گئی۔چٹھی راہیں گوالیئر تے بندیلکھنڈ دے پلیٹیکل ایجنٹ میجر میلکوم نوں سوچت کیتا گیا۔ گنگادھر دے دادا جی نے بریٹیش نال اک سندھی تے دسخط کیتے ہوئے سن جس انوسار اسدے وارث جھانسی ریاست دے راجے سوکارے جانگے۔اترا ادھیکاری دا اتہاس کجھ گنجھل دار ہو گیا سی جدوں بے اولاد راجاں دے جانشیناں بارے کمپنی نے وکھرے فیصلے لیکے انھا ریاستاں وچ سدھا دخل دتا سی تے اس مقصد لئی کمپنی نے کجھ وکھری قسم دیاں سندھیاں وی ہوند وچ لے آندیا سن۔ اوہناں سندھیا دے باو جود جھانسی دے حکمران بریٹیش پکھی سن،جدوں دی انھا دے راج تے کمپنی دی سندھی ہوند وچ آئی سی۔ ایہہ کوئی وی قیاس آرائی نہی سی کہ اترا ادھیکاری دا مصلیٰ کوئی سمسیا بن جاویگا۔
گنگادھر دی موت 21 نومبر 1853 نوں ہندی ہے۔ وصیت وچ لکشمیبائی دا ستی ہونا روک دتا گیا سی۔ کجھ ایہہ وی کہندے ہن کہ لکشمیبائی نے ستی ہون دی پرتھا نال مان پراپت کرن توں نانہہ کر دتی سی۔ ویسے وی 1829 وچ بریٹیش حکومت نے اس رسم نوں غیر قانونی گھوشت کر دتا سی۔ چلی آ رہی پرتھا انوسار کتے کتے ستی دی رسم اجے وی جاری سی۔ اصل وچ لکشمی بائی نے اپنے افسوس دے دن وی سرکاری طور تے گھٹا دتے سن۔ اوہ گھر دے اندر تھوڑے دن رہی جد کہ امید زیادہ دناں دی کیتی جا رہی سی۔اصل وچ ایہہ 13 دناں دا سوگ ہندا ہے کہ ودھوا گھر دے اندر رہِ کے پورا کردی سی۔ لکشمیبائی نے اپنا سر وی نہی منڈوایا،ونگاں وی نہی توڑیاں تے ودھوا دا لباس وی نہی پایا۔
1853 تک راج اجے وی ایسٹ انڈیا کمپنی دے ہتھ وچ ہی سی۔ گورنر جنرل لارڈ ڈلہوزی نال کھتو کتابت ہوئی۔ انڈیا دا ہر قانون وکھرے سندربھ وچ وکھرے راجاں نال کیتا جا رہا سی۔ کئی تے نوٹیپھکیشن دا سٹیٹس ہی رکھدے سن،پر ہنیری گردی چل رہی سی۔ جھانسی دا راج ایسا سی جسدا راج پربندھ انگریز دے ہتھ نہ ہوکے پریوار دی سلطان شاہی نال چل رہا سی۔ جھانسی دے راج پریوار نے سارے سمیں دوران بریٹیش نال بڑے نگھے سبندھ بنا کے رکھے ہوئے سن۔ 1817 توں جدوں توں انگریز نال سندھی ہوئی سی ایہہ سبندھ ودھیا چلے آ رہے سن۔ گنگادھر راؤ نے اپنی وصیت وچ اسدا اگھڑواں ذکر کیتا ہویا سی۔ ڈاکٹرائینن عوف لیپس دا سدھانت لارڈ ڈلہوزی اپنی جیب وچ ہی پاکے سوندا سی،اوہ گود لئے ہوئے وارث نوں اترا ادھیکاری نہی مندا سی۔ اس نال قانونی الجھنا پے گئیاں۔بھارتی سنسکرتی انوسار سبھتوں وڈا پتر کجھ رسماں ادا کردا ہے جو اسدی آتمک شاتی تے جنم توں بعد اسدی آتما نوں نرک توں بچاوے۔ ایہہ لگبھگ رومن کیتھولک وانگ ہی سی۔سو گود لئے پتر دی قانونی مانتا نوں نہ مننا بھارتی مانسکتا نوں ٹھیس پہنچاؤنن دے طول سی۔ جھانسی دے راجے دی موت توں بعد اسدی انتم اچھا نوں منن توں انکار کر دتا گیا تے جھانسی ریاست دی بریٹیش راج وچ شمولیت دا اعلان کر دتا گیا۔
راجنیتک ایجنٹ میجر میلکوم دی لکشمی بائی بارے لکھتی ٹپنی قابلے غور ہے۔ “بہت ہی ستکار یوگ اتے سویمان والی آدریوگ ہے تے مینوں پورن وشواش ہے کہ اوہ پورے انصاف نال راج کرن والی ثابت ہو سکدی ہے۔” ایسی رائے رکھن والا میجر میلکوم اکلا ہی نہی سی۔ ایسا وی نہی سی کہ اک عورت بھارت جاں انگلینڈ وچ راج نہی کر سکدی۔ اسدا اکو اک کارن لالچ سی۔
دسمبر 3,1853 نوں رانی لکشمی بائی نے اس فیصلے ورودھ اپیل کر دتی۔ ستھانک پلیٹیکل ایجنٹ میجر ایلس نے اسدے حق وچ چٹھی لکھی۔میجر میلکوم نں ہوا دے رخ دا پتہ لگّ گیا سی اس لئی اسنے ایہہ اگے پھارورڈ ہی نہی کیتی۔ دوسری اپیل فروری 16,1854 نوں کیتی گئی جو نامنزور ہو گئی۔
استوں بعد لکشمی بائی نے بریٹیش کوسل،جون لینگ نال گل بات کیتی جو اس وقت انڈیا سی تے کمپنی خلاف عدالت وچ کجھ کامیابی حاصل کیتی۔ تیسری اپیل لئی تھاں ہو گیا۔ جون لینگ اپنی کتاب ‘wanderings in India’وچ ذکر کردا ہے کہ رانی نال مشورے دوران نے اس ویلے دا مشہور ہویا سلوگن بولیا سی، ‘میرا جھانسی نہی دینگے’۔جون لینگ دی کتاب توں لکشمی بائی دے ویکتیتو دا پتہ لگدا ہے۔ جون لینگ مطابق اک سول سروس ادھیکاری نے جو کسے ویلے گورنر جنرل دا ایجنٹ رہا سی،نے ران نوں میرے نال ملن لئی کیہا سی۔ جھانسی دی ایہہ شمولیت غیر راجنیتک،انصاف ہین تے بنھاں کسے یوگ کارن دے سی۔ اس ویلے بریٹیش وچ وی لورڈ ڈلہوزی دے فیصلیاں دی نقطہ چینی ہو رہی سی۔
تیسری اپیل اپریل 22 1854 نوں کیتی گئی جسنوں جونن لینگ دی صلاحَ نال ڈرافٹ کیتا گیا۔ ایہہ اپیل لنڈن دے کورٹ عوف ڈائریکٹرز نوں مکھاتب سی۔ اسدا خرچہ وی جھلیا گیا پر ایہہ وی کھارز ہو گئی۔ رانی لکشمی نے 1856 نوں اپنی پٹیشن نوں زندہ رکھن دی کوشش کیتی۔ اسدیاں لگاتار کوشساں نال لارڈ ڈلہوزی کھجھ رہا سی۔
سر جون کائے، بریٹیش ملٹری اتہاسکار جو ایسٹ انڈیا کمپنی تے انڈیا دوواں لئی کم کردا سی دا کہنا سی کہ جھانسی بارے لیا گیا فیصلہ اتنا تنگ دلا تے مورکھتا پورن سی کہ استوں بنھاں ودھیا پربندھ ہو سکدا سی۔ ایہہ صرف چنگاری پیدا کرن والی گلّ ہی سی۔ جنہاں ہور لوکاں نے اس مقدمے دی تھاہ پائی،انھا دا وی ایہہ وچار سی کہ ایہہ شمولیت 1817 دی سندھی دی بھاونا دے ہی الٹ سی۔ ڈلہوزی دا ترک بالکل نرادھار سی تے ایہہ کوئی دور اندیشی دا فیصلہ ثابت ہون والا نہی سی۔ ایسٹ انڈیا کمپنی کسے وی عدالت نوں جوابدیہ نہی سی۔ طاقت دی سیما ایہو سی کہ اسنوں راجنیتک درشٹی توں ویکھیا جاندا تے سنبھوتا کوئی وچلا رستہ تلاشیا جاندا جو لوک روہ نوں پرچنڈ کرن والا نہ ہندا۔ ایہہ لیپس والا فارمولا تے اسدا غیر ضروری پریوگ 1857 دی بغاوت وچ اک وڈا قدم ثابت ہویا جستوں سہجے ہی بچیا جا سکدا سی۔ رانی نوں زبردستی رٹائر کر دتا گیا۔پنج ہزار روپیہ ماسک بھتا، محل جسنوں ہن رانی محل کیہا جاندا سی۔ راج دے گہنے تے فنڈ دتے گئے۔
جھانسی تے بریٹیش دا راج پربندھ—
شمولیت توں بعد ایلس تے سنبھوتا مارٹن نوں بدل دتا گیا تے اوہناں دی جگہ کیپٹن الیگزڈر سکین تے کیپٹن ڈنلپ نے لے لئی۔ ایہہ دوویں بھارتی معاملیاں وچ اناڑی سن تے رانی نال سہرد نہی رکھدے سن۔ اس سہانوبھتی توں بنھاں وی رانی زندہ دلی نال رہِ رہی سی۔اگلے تنّ سال لگاتار اپنے لوکاں نال جڑی رہی تے بریٹیش خلاف اوہناں دے روس نوں ہور ہوا دندی رہی تے اپنے وی پر تولدی رہی۔ دس سال ہو گئے سن، لکشمی بائی نوں جھانسی دی رانی بنیا تے لوک چنگی طرحاں اسنوں جاندے سن تے اوہ لوکاں دی رگ پہچاندی سی۔ ایہہ وی اسدے حق وچ جا رہا سی کہ اپنے لوکاں نوں بھڑکاؤنن دی لوڑ وی گھٹ پئی کیونکہ ایہہ کم انگریز آپے ہی کری جاندے سن۔
رانی دے انصاف پرتی روس تے اسدے پربھاو—
اسنے گنگادھر راؤ دی جاتی جائداد لئی سکیورٹی دا بندوبست کرواؤنن لئی عرضی دتی تاں کہ ایہہ جائداد جو ٹرسٹی وجوں اسدی ذمہ واری سی تاں کہ اپنے متبنے بیٹے لئی سورکھیت رہِ سکے۔ اس لئی انکار کرکے ڈلہوزی نے اپنی تنگدلی دا ثبوت دتا۔
گنگادھر راؤ دا جاتی قرضہ جو 36000 روپئے سی دی ذمہ واری رانی سر جاتی طور تے پا دتی گئی جد کہ ایہہ ریاست دا قرضہ سمجھیا جاننا چاہیدا سی۔ سکین نے اس کارج دی تصدیق کیتی پر سر جون کائے اسنوں حد درزے دی کمینگی دسدا ہے۔
بریٹیش نے شہراں وچ گؤ مارن دی اجازت دتی۔ ایہہ ہندو دھرم تے سدھا حملہ سمجھیا گیا تے رانی نے اگست 21, 1854 نوں اسدا ورودھ درج کردیاں اک چٹھی لکھی۔ چھاؤنی وچ گاں دا ماس ویچن ورودھ ہندو فوجیاں نے چھاؤنی وچ روس پردرشن کیتا۔ سکین نے دباو تھلے آکے میٹ دی وکری بند کرن وچ اپنی تے سٹیٹ دی ہیٹھی سمجھی تے ایہہ ماس ویچن دی پرکریا نرنتر جاری رہی۔
انگریز ایڈمنسٹریٹر نے اوہ پنڈ جو مہانلکشمی دے مندر لئی سپیشل کیتے ہوئے سن۔ ایہہ اوہ پنڈ سن جنہاں وچ راج پریوار دی دیوی دا مندر سی تے لوک تے راج پریوار اسنوں پوتر درجے نال نواجدے سن، دا سپیشل سٹیٹس ختم کر دتا گیا۔ رانی دے بھتے وچ 1000 روپئے دا وادھا کر دتا گیا تاں جو اوہ صرف مندر دی دیکھبھال کر سکے۔
رانی نے گنگادھر دیاں انتم کریاواں دے سبندھ وچ ریت انوسار جو زمین تنّ ویکتیاں نوں دان وجوں دتی سی،اوہ سٹیٹ ولوں واپس لے لئی گئی۔
اوہ زمینن تے باغ بغیچے جو پہلاں رانی نوں دتے گئے سن۔ کجھ نوں چھڈکے باقی واپس لے لئے گئے۔
رانی توں چار گرنٹراں دی اک اک لکھ روپئے والیاں دی منگ کیتی گئی جدوں اسنے اپنے متبنے بیٹے دمودر دی جنیؤ رسم پوری کرنی سی تے ایہہ سماگم دمودر دے ٹرسٹ وچوں خرچ ہونی سی۔ دلیل ایہہ دتی گئی کہ جدوں دمودر اڈلٹ ہویا جے اسنے اس رقم دا حساب پچھیا تے اس پیسے دی منگ کیتی گئی تاں جے رانی نہ دے سکی تاں گرنٹراں کولوں وصول کیتی جاوے۔ پر اصل وچ حقیقت ایہہ ہے کہ جدوں دمودر وڈا ہویا اسنوں کمپنی ولوں کجھ وی نہی دتا گیا۔
جدوں رانی نے وارانسی جاکے اپنا سر منڈوا کے ودھوا دی سدھارن زندگی بتاؤن لئی اجازت منگی تاں اوہ وی اسنوں نہی دتی گئی۔ اصل وچ لگدا ایہہ ہے کہ رانی نے ایہہ اجازت صرف جھانسی توں باہر جان لئی ہی منگی سی۔ انگریز سمجھدا سی استرھاں دی راجنیتی۔ رانی دا جھانسی وچ رہننا اوہناں دے ہتّ وچ سی تے اوہ سریرک طور تے اوہناں دی نگرانی ہیٹھ سی۔
جھانسی دے لوکاں دے روس –
جھانسی دا عدالت سسٹم بھنگ کر دتا گیا۔ اس نال جھانسی دی ستھنک فوج،عدالت وچ کم کرن والیاں دی نوکری ختم ہو گئی پر اسدا پربھاو کجھ گھٹ ہویا جدوں رانی نوں جھانسی وچ ہی رہنن دتا گیا۔ ایہہ انگریز دے حق وچ جان والی گلّ سی۔ نوکری پیشے دیاں نویا سمبھاوناواں انگریز لوکاں دے آؤن نال کجھ پیدا ہوئیاں۔ جو روزی روٹی تے دندیاں سن،ریونیؤ دی گتی ودھی سی پر مانسک کشٹ وی سی۔
زمینناں دے نویں بکھیڑے کھڑے ہو گئے، جنہاں دی سیٹلمینٹ لئی زمین دی صحیح قیمت پتہ کرن دا نواں رجھان پیدا ہویا تے انگریز دا صرف ٹیکس اگراؤن دا اک ٹیڈھا طریقہ ہی سی۔
عدالت وچ ہر مقدمے لئی سٹینپ ڈیوٹی دا سسٹم ہوند وچ آیا۔ کئیاں لئی انصاف لینا مہنگا ہو گیا۔
لون تے ٹیکس لگا دتا گیا تے لون دی پیداوار تے پابندھی ٹھوک دتی گئی۔ لون ساڈے روزانہ جیون دا حصہ ہے۔
سماجک تبدیلیاں
کرسچینٹی دے پرچارکاں دا کم تے ہوند لوکاں وچ روہ پیدا کر رہی سی۔
بال ہتیا تے خاص کرکے کڑی-بالی ہتیا نوں غیر قانونی قرار دینا۔ ایہہ اک ودھیا گلّ سی پر استوں پہلاں جو جاگرتی پیدا کرن دی لوڑ سی،اوہ نہی کیتی گئی تے لوکاں نے ریتاں وچ سدھی دخل انداجی دے روپ وچ اسنوں لیا۔
ودھوا دی دوجی شادی دی آگیا۔
ستی رسم دا خاتمہ
دھرم دی تبدیلی نوں اتشاہت کرکے عیسائی بناؤنا
پچھمی سکھیا دا پاسار
ریلوے تے تار-گھرر سسٹم نوں لوکاں نے اپنے لئی خطرہ سمجھیا۔
بھاویں کجھ بھارتیہ نے کجھ سدھاراں دا سواگت وی کیتا جویں رام موہن رائے نے کجھ دا سواگت کیتا پر بہتے اسنوں اپنی سنسکرتی لئی خطرے وجوں دیکھ رہے سن۔ اچی جاتی والے زیادہ ہی دکھی سن۔ ستی،بال-ہتیا تے ودھوا دی دوجی شادی ورگے سدھاراں نوں اوہناں ناں-پکھی وطیرے نال لیا۔ دھرم پرورتن تے پچھمی سکھیا انھا دے سماجک رتبے تے سماجک ادھیکاراں لئی خطرہ سن۔
رٹائرمینٹ وچ رہِ رہی رانی—
رانی نوں کرودھت کرن لئی بہت کجھ کیتا گیا تے کئی کجھ لئی انکار کیتا گیا۔ دھکے نال نکرے لائی رانی دے اس حالت دے حق وی جان بجھّ کے انکارے جان لگے۔ اس لئی وی جو اسدیاں بنیادی لوڑاں سن۔ اسدے پتی دے قرضے راج دی ذمہ واری سی جو اسدے جاتی بھتیاں وچو منفی ہون لگی۔ کجھ انگریز صلاحکاراں دی صلاحَ اسنوں دوچتا کر دندی۔ کیپٹن الیگزڈر سکین،جو پلیٹیکل ایجنٹ سی،استوں اوہ کافی پربھاوت سی۔ ایہہ وی پتہ نہی لگدا سی کہ اسدا جیون ڈھنگ کیہو جیہا سی تے اوہ ایسے حالاتاں وچ کی سوچدی سی؟پتی دی موت توں بعد رواجاً اسنوں پردہ کرنا چاہیدا سی،ایسا ہی کلینن عورت توں آس کیتی جاندی سی پر اسنے استرھاں نہی کیتا۔ اسدا اک کارن ایہہ وی ہو سکدا ہے کہ اسنے انگریز تے ستھانک لوکاں تے کلین سماج وچ وچرنا سی۔ اپنے وراثتی سنسکاراں توں مکھ موڑکے اسنے رائیپھل، پسٹل چلاؤنن وچ مہارت حاصل کرن ول دھیان دینا شروع کیتا۔ ہر روز کسرت تے گھوڑ-سواری کرنی جاری رکھی۔ لگام نوں منہ وچ دنداں ہیٹھ لیکے دوواں ہتھاں وچ تلوار لیکے گھوڑ سواری دی مشق، اسدے روز دے رجھیویں وچ شامل سی۔ ایہہ سارے حالات 1857 تکّ جاری رہے۔
1857,گنگادھر دی موت توں چار سال بعد فوج دے کجھ سپاہیاں ولوں بغاوت شروع ہو گئی۔ ایہہ صرف اتری بھارت تکّ ہی سیمت سی۔ایہہ مئی 10 نوں میرٹ توں شروع ہوئی۔بغاوت دیاں کئی وارداتاں ہوئیاں یورپیئن عورتاں تے بچیاں وچ بھاجڑ پے گئی۔ کئی موتاں وی ہوئیاں۔ کجھ انگریز ستھانک لوکاں دی مدد نال بھجن وچ سفل وی ہو گئے۔
جدوں میرٹ دی خبر جھانسی پہنچی تاں رانی نے اپنی سرکھیا لئی اک چھوٹے گروپ دے گارڈز لئی اجازت منگی۔ جس لئی کیپٹن سکین وی سہمت سی۔ کم تے شروع ہو ہی چکا سی۔ سکین تے ہور دوسرے انگریز افسر رانی دی اگوائی لین توں اسپھل ہو گئے تے سنبھوَ بغاوت بروہاں تے کھڑی سی۔جون 5,1857 جدوں بغاوت دوسریاں تھاواں تے فٹ چکی سی،جھانسی دے قلعے دی رکھیا کرن والے گارڈ نے بغاوت دا جھنڈا چکّ لیا۔ ضروری دو قلعیاں تے قبجہ کرن لئی دو انگریز افسر مار دتے تے کئی زخمی ہو گئے۔ شہر تے قبجہ کرکے جیل قیدیاں نوں چھڈا لیا۔ دوسرے بریٹیش تے یورپیئن نے اک قلعے وچ پناہ لے لئی۔ ایہناں دی گنتی 61 سی تے بہتے عورتاں تے بچے سن۔ کجھ ستھانک لوکاں دی مدد نال بھجن وچ وی کامیاب ہو گئے۔ جہڑے قلعے وچ گھر گئے،اوہناں نے رانی نوں مدد کرن دی اپیل کیتی۔ رانی کول بہت ہی تھوڑی ہی ملٹری فورس سی۔ ایہہ وی سپشٹ نہی سی کہ اوہ کی کرن والی ہے۔ بغاوت پھٹن توں بعد اک چھوٹی ٹکڑی گارڈاں دی دین لئی کمپنی سہمت ہو گئی سی تے ہن اوہ چھوٹی ٹکڑی رانی کول سی۔ بغاوتیاں نال رانی دا کوئی وی راجنیتک تالمیل نہی سی،اسلئی رانی تے کوئی الزام وی آئت نہی ہندا سی۔
اسدا کی روئیا ہوئگا،ایہہ کسے نوں وی نہی پتہ سی۔ ایہدے بارے وکھو وکھرے اتہاسکاراں دے آپو اپنے وچار ہن۔ اینٹونیاں پھریزر دا ورشن زیادہ مشہور ہے،ایہہ ورشن ہے “وٹ قین آئی ڈو؟ جے توں اپنے آپ نوں بچاؤنا چاہندی ہیں، قلعہ چھڈ دے کوئی وی تینوں نقصان نہی پہنچائگا۔ اس انوسار میرا ایہہ خیال ہے کہ بغاوتی رانی دے قلعے دے خلاف نہی سن،اس لئی سبھدا وچار سی کہ لوک جھانسی دی رانی نوں کوئی نقصان نہی پہنچاؤننگے۔ اسدے بدلے رانی وی انھا نال ودھیا وہار ہی کریگی۔
جون 7 نوں بغاوتیاں نے ٹاؤنن پھورٹ وی گھیر لیا تے قلعے والیاں نے آتم سمرپن کر دتا۔بغاوتیاں نے قلعہ چھڈ جان لئی بچاو والا راہ دے دتا ایہہ راہ اوہناں نوں جھانسی توں باہر لے جان لئی سی۔ بغاوتیاں وچوں اک نے ایہہ حکم وی کر دتا کہ ایہناں نو مار دتا جاوے۔ رانی نے بغاوتیاں نوں پیسے دتے تاں کہ اوہ گنگادھر دے اک رشتے دار سداشیو راؤ نرین کول پہنچ سکے۔ مسٹر تھورنٹن جہڑا اس ویلے جھانسی دا ڈپٹی کلیکٹر سی اسدی رپورٹ انوسار کہ رانی نے بغاوتیاں نوں ایہہ پیسے اس لئی دتے کہ ساری مارو ماری لئی اسدی ہی شہِ سی۔ بعد دے کجھ اتہاسکاراں نے بعد وچ استوں وی ودھکے کیہا کہ ساری بغاوت پچھے رانی دا ہی ہتھ سی۔تھورنٹن نے اپنی رپورٹ وچ لکھیا ہے کہ ایہہ سنی سنائی گلّ ہے پر اسدا کوئی وی گواہ جاں ثبوت موجود نہی سی۔ بگاوتیا نے آگرہ ولّ مہاراں موڑ لئیاں تے اس بعد دلی تاں کہ 11 جون نوں بغاوتیاں دی صحیح تے وڈے سموہ وچ شامل ہویا جاوے۔
جون 12 نوں رانی نے برٹش راج نوں اک چٹھی لکھی کہ کی ہو رہا سی تے کی کرنا چاہیدا سی۔ اس انوسار کہڑے قدم اوہ چکنا چاہندی سی اس بغاوت نوں روکن لئی تے حالات نوں سدھارن لئی تے مدد لئی بینتی کیتی۔ ایہہ بڑی بھاونا بھری چٹھی سی جو اسدے منّ دی حالت دا پتہ دندی سی۔ پر استوں پراں ہوکے ویکھیاں پتہ لگدا ہے کہ اسنے پہلاں ہی ستھتی تے اپنی پکڑ بنا لئی سی۔ جون 14 نوں اسے ہی مدعے تے اسنے دوسری چٹھی لکھی۔اس وچ اسنے جھانسی دی ستھتی بیان کیتی تے دوبارہ مدد دی گجارش کیتی۔ ایہہ چٹھی سہج بھری سی جو ایہہ دسدی سی کہ اوہ جھانسی وچ راج پربندھ نوں ٹھیک کرن وچ بہت واست ہے۔ ایہہ چٹھی میجر ارسکین نوں بھیجی گئی جو اس وقت ساگر دا کمیشنر سی۔ اسنے ایہہ چٹھی کلکتے پھارورڈ کر دتی اپنا نوٹ لاکے، جس وچ درج سی کہ اوہ اسطے بھروسہ کردا ہے تے بھروسے دا وسیلہ اسدے اپنے سروت ہن۔ جولائی 2 نوں اسنے جھانسی نوں جواب وچ لکھیا کہ اوہ جھانسی نوں اوہناں چر سمبھالے جنہاں چر نواں سپرٹیننڈیٹ نہی آ جاندا۔ ارسکین دا ایہہ رانی بارے آرنبھک قدم کیننگ ولوں صحیح طریقے نال نہی لیا گیا تے اسنے گورنر جنرل نوں چٹھی لکھکے کیہا کہ اوہ ارسکین نوں کسے قسم دا بلیم نہی دینا چاہندا پر رانی نوں مدد دین دی کوئی تکّ نہی بندی کیونکہ رانی دے بھیجے ہوئے ہاں پکھی سنیہے، جھوٹھاں دی پنڈ ہے۔ استے بھروسہ کرنا مورکھتا ہوویگی۔ میجر ایلس دی رپورٹ سی کہ رانی نے جو بغاوتیاں دی پیسے،ہتھیار تے مینن پاور نال مدد کیتی ہے اس لئی اسنوں طاقت نال مجبور کیتا گیا۔ ایہہ ثبوت وی سن کہ قلعے دے گھیرے توں بعد کی ہویا تے کستراں رانی نے وہار کیتا۔ پر انگریز دا وہار تے وچار رانی دے الٹ سی۔
رانی نے باقی گلاں چھڈ ارسکین دی بینتی نوں گمبھیرتا نال لیندیاں،جھانسی وچ اپنی سرکار بنا لئی جس وچ اپنے باپ نوں وی شامل کر لیا۔ ستھتی تے قابو وی پا لیا۔استوں فوراً بعد،اسدا دوجا کم ورودھی کیمپ نال نبٹنا سی۔ جیوں ہی بغاوتیاں نے جھانسی چھڈی، سداشیو راؤ نرین نے رانی دا تختہ پلٹن دی اسپھل کوشش کیتی پر بڑی اسانی نال ہی اسدا ایہہ کارا اسپھل ہو گیا تے گرفتار کر لیا گیا۔ بعد وچ انگریز نے اسنوں جلاوطن کرکے اسدی جائداد تے قبجہ کر لیا۔ ایہہ ادوں دی گلّ ہے جدوں انگریز نے جھانسی نوں دوبارہ اپنے قبجے وچ لیا۔
جھانسی دی راکھی لئی رانی نے جی نال کیتی جدوں اؤرشا تے داتیا نے جھانسی تے حملے کیتے۔ اؤرشا دی فوج نے جھانسی نوں اکتوبر 3 توں لیکے 22 تکّ گھیری رکھیا جو ایہہ کہہ رہے سن کہ اوہ انگریز دے کہنن تے ہی ایہہ کر رہے سن۔ایہہ گلّ اس توں وی ثابت ہندی ہے کہ اس گھیرے ویلے انگریز نے جھانسی دی مدد کرن توں انکار کر دتا۔ اسدا نتیجہ ایہہ نکلیا کہ انگریز دیاں شترنجی چالاں توں سچیت رانی نے فوجاں نوں صحیح طور تے سنبھالن دی کریا وی تیز کر دتی تے فوج وچ وڈیاں تبدیلیاں کرکے آؤن والی گھڑی لئی تیار کھچ لئی۔ ہن تے آر پار دی لڑائی برونہاں تے کھڑی سی۔ ایہہ ہی اوہ ویلا سی جدوں رانی بغاوتیاں نال تال میل پیدا کردی۔ ایہہ بغاوتی ہی سن اس ویلے جو ملٹری مدد دے نال نال مورل سپورٹ وی دے سکدے سن۔ ایہہ ساریاں گھٹناواں بریٹیش نال کرو جاں مرو والی ستھتی وچ رانی نوں لے آئی سی۔ اسے سمیں دوران تیزی نال لائبریریاں ستھاپت کیتیاں گئیاں جو اسدے پتی نوں سمرپت سن تھیٹر چالو کیتے گئے تاں کہ لوکاں نوں اپنی پربھوستا دا پربھاو دسیا جاوے۔
انگریزاں دی جھانسی وچ واپسی
v اس بارے کجھ سروت جنھا انوسار ایہہ جانکاری ملی۔
v رانی دے سر روبرٹ ہمنلٹن نوں لکھی چٹھی
v بریٹیش انٹیلیزینس دیاں رپورٹاں
v گوپال راؤ دی انٹیلیزینس دی رپورٹ
رانی دے بانپر نوں لکھی چٹھی۔
1857 دے انت تک بریٹیش دلی تے اودھ دیاں وڈیاں سمسیاواں وچ الجھے رہے تے سال انت تک اوہناں نوں کجھ ساہ لین دی ویہل ملی۔ہن اوہناں دا دھیان چھوٹیاں سمسیاواں ول گیا تے ایہناں وچ جھانسی وی سی۔ رانی دا بریٹیش نال پتر وہارک سبندھ ختم ہو چکا سی۔ جنوری 1,1858 اسنے سر روبرٹ ہاملٹن نوں جھانسی دی حالت بارے چٹھی لکھی تے ایہہ جاننا چاہیا کہ انگریز اس مصلے تے ہن کی پینتڑا لین والے ہن۔ اسنے اس چٹھی دا کوئی اتر نہی دتا۔
جنوری 6, نوں بریٹیش فورس سر ہیوگ روز دی اگوائی وچ جس نال ہملٹن وی سی نے جھانسی ول کوچ کر دتا۔ اپنی مرضی نال سبھ کجھ ہنجھدے ترے آ رہے سن۔ رانی نوں پتہ لگا کہ ایہہ کجھ وی سپشٹ نہی دس رہے اسلئی ایہناں دے ارادے ٹھیک نہی تے اسنے وی سبھتوں بری گھڑی وانگ تیاری آرنبھ دتی۔ انگریز فوج دا جھانسی ول مارچ کرن دا صرف ایہو مطلب نہی سی کہ اسنے اپنے مارے گئے افسراں بدلے کجھ ہور افسر تینات کرنے سن،بلکہ اوہناں دے ارادے بڑے بھیانک سن۔ ستھانک لوکاں نوں پتہ لگّ چکا سی کہ دوسرے شہر جویں دلی تے لکھنؤ وچلے لوکاں نال بریٹیش نے کسترھا دا ووہار کیتا سی۔راہ وچ پیندے پنڈاں، قصبیاں نوں لتاڑدے آ رہے سن۔ جہڑا وی بغاوتی پھڑ لیندے اسنوں مار مکاؤندے۔ نہ کوئی کیس نہ اپیل نہ دلیل۔ شکی ویکتی وی ماریا جاندا۔ جے کتے مقدمہ وی چلدا تاں اوہ وی ناں ماتر، فیصلہ پہلاں ہی لیا ہندا۔ بہوتیاں نوں تے خوفزدہ کرن لئی ہی مار دتا گیا۔ بے تحاشہ لٹ مار کیتی گئی۔ زخمیاں نوں مرن لئی چھڈ دتا جاندا تے مال اسباب لٹ لیا جاندا۔جے کوئی اعتراز کردا تاں اکھو پروکھے کر دتا جاندا۔جہڑے اعتراز کر رہے سن انھا وچ لورڈ کیننگ،ادوں دا گورنر جنرل تے وکٹوریا دی رانی وی شامل سی۔ ڈاکٹر.تھومس لوء جہڑا روز فوج وچ میڈیکل افسر سی نوں اعتراز کرن تے ڈسمس کر دتا گیا۔ لوء دا لکشمی بائی بارے جو وچار سی،اوہ ہور بہت سارے بریٹیش دا سی کہ اوہ اک بھارت دی بدچلن عورت سی، جوان،گھمنڈی،طاقت والی تے سمجھوتہ نہ کرن والی رانی سی۔ اس وقت رانی دے سر تے موت دا بھوت سوار سی۔ بہت ہی بھیانک سزا اسدی اڈیک کر رہی سی۔
روز دی بغاوتیاں بارے کی پالسی سی اسدا پتہ لیپھٹینن جے. بونس دی اک چٹھی توں لگدا ہے جو اسنے فروری 13 1858 نوں اپنے ماتا پتا نوں لکھی سی۔ اوہ استرھاں ہے، “ مے اپنے گھر رہنن ویلے پیپر وچ پڑھیا سی کہ اوہ بہت ہی نرم دل ہے۔ اسیں وی اس طرحاں ہی سوچدے ساں، پر اتھے تاں نرم دل والی کوئی گلّ ہی نہی سی۔ سر ہیوگ کوئی وی ستھانک بولی نہی جاندا سی۔ اس لئی قیدی جو وی کہندا،اس لئی اسدا کوئی مطلب نہی سی۔ اسدا پہلا سوال ہندا، کی اس آدمی دے ہتھ وچ اصلا سی۔جے اتر ہاں وچ ہندا تاں اوہ کہندا اسنوں گولی مار دیوو۔”
اسدا ہٹھیلا پن اس گلّ توں وی پتہ لگدا ہے جدوں اک کیس وچ مقدمے دی پیروی دوران ساہور وکھے 149 بغاوتیاں تے مقدمہ چلیا۔ 650 آدمیاں نے بغاوت کیتی سی پر بعد وچ بیرکاں وچ واپس آ گئے۔ اوہناں توں ہتھیار لے لئے گئے تے اوہناں وچوں 149 تے مقدمہ شروع ہو گیا۔ایہہ مقدمہ اک سمری مقدمہ سی جویں بہت ہی چھوٹے کیساں وچ ہندا ہے۔ سمری مقدمے دے فوراً بعد اوہناں نوں لائن وچ کھڑا کرکے 150 پھائرنگ سکویڈ گارڈاں ولوں گولیاں چلا کے مار دتا گیا۔ کجھ انھیواہ گولیاں نال مس ہو گئے تے کجھ زخمی ایہناں بچیاں نوں دوبارہ گولی مار دتی گئی۔
ایسے حالات وچ لکشمی بائی کول کجھ گنجائش نہی بچی سی تے اسنے 14000 ولنٹیئر دی فوج تیار کر لئی۔ ایہہ ولنٹیئر ستھانک سن، اسلئی اوہ اپنی ہی لڑائی لڑن والے سن۔ 1500 بغاوتی سپاہی وی نال رل گئے۔ سرحد تے ڈیفینس مضبوط کر لئی تے انگریز دے آؤن دی انتظار کرن لگے۔ اک انٹیلیجینس رپورٹ مطابق فروری 7 1858,سر روبرٹ ہملٹن دا کہنا ہے، “بھاویں رانی بریٹیش نال لڑنا نہی چاہندی سی پر اسنے سارے انتظام کر لئے سن۔ چھ وڈیاں گناں بنائیاں گئیاں ایہناں واسطے کارتوس تے پرانیا گناں دی مرمنت کروائی گئی۔ دو سو من شورا گوالیئر توں خریدیا گیا تے قلعے وچ لیاندا گیا۔ ہر روز قلعے وچ گن پاؤڈر بنن لگا۔ اٹھ بندوقچی بغاوتیاں ولوں کلپی توں بھیجے گئے تے اوہناں نوں نوکری تے رکھ لیا گیا۔اوہ پتل دے خولاں دی گھاڑت دی نگرانی کرن لگے۔ ایہہ نوٹ کرن والی گلّ ہے کہ بریٹیش دے آؤن توں بغیر ہی رانی نے جھانسی دی سرکھیا دا بندوبست کر لیا سی۔ایہہ کیہا جا رہا سی کہ ایہہ تیاری بریٹیش خلاف نہی بلکہ اپنے رعایتی گوانڈھی دشمن اؤرچھا لئی ہے۔ فروری 14 نوں رانی دے نام تے اک فرمان جاری کیتا گیا۔ ایہہ راج دے دوویں فرقیاں لئی سی کہ بریٹیش خلاف بغاوت دا جھنڈا بلند کر دتا جاوے۔ جے تے ایہہ رانی ولوں سی جہڑا کہ شکی لگدا سی،پر جے ایہہ رانی توں وی بغاوت کرن والیاں ولوں سی تاں ایہہ بغاوت دا بغاوتیاں ولوں اعلان-نامہ سی۔ بریٹیش دیاں سوہیاں شاکھاواں نے ایہہ رپورٹ کیتا کہ رانی نے اجے تکّ وی بریٹیش نال لڑن دا فیصلہ نہی کیتا۔ اس مدعے تے اسدے صلاح کار وی دو دھراں وچ ونڈے گئے۔ اتھوں تک کہ اسدا پتا وی بریٹیش فوج نوں روکن دے حق وچ سی پر اوہ اجے ہچکچاؤندی سی۔ اسدی سہمتی مارچ 15 دی ہے۔
اسدیاں بھاوناواں بھاویں کجھ وی ہون پر لکشمی بائی دا بغاوتیاں نال گٹھجوڑ ہو گیا۔–
انگریزاں نے اسنوں دوشی سمجھ لیا تے ہر حالت وچ اسنوں سزا دین دا فیصلہ کر لیا۔
ستھانک لوکاں نے انگریز دا راج وی دیکھ لیا سی پر اپنے راج وچ اوہ زیادہ سکھی تے خوش حال سن۔ بریٹیش نے انھ دے ریتی رواج دی وی پرواہ نہی کیتی سی تے اوہناں دیاں بھاوناواں نوں ٹھیس پہنچائی سی۔ اوہ اس انچاہے راج نوں ہر حالت وچ روکنا چاہندے سن۔
رانی دی فوج اصل وچ اؤرچھا گوانڈھی رعایتی دشمن دا مقابلہ کرن لئی ہی اساری گئی سی۔ ایہدے وچ اوہ بغاوتی سن جنہاں دا سمرپن دا مطلب موت سی۔
جاتی طور تے اسدا پتا ایہہ چاہندا سی کہ جھانسی دا سنگھاسن اسدی پتری نوں ملے۔ اس کول اس یدھ نوں ٹالن دی کوئی وی گنجائش نہی بچی سی۔
جھانسی دا گھیراو
اس بارے سروت جنرل روز دی رپورٹ تے گوڈسے دی ڈائری ہے۔
مارچ21 1857,بریٹیش پھوز نے جھانسی دی گھیرابندی شروع کر دتی۔ شہر نوں سمرپن کرن دا موقع دتا گیا۔ لکشمی بائی نے لوکاں دے سہیوگ نال سمرپن کرن توں انکار کر دتا۔ سمرپن نال جو بغاوتی سپاہی اس نال جڑے سن دی سدھی موت سی۔ انگریز استوں وی اگے جاندے ہوئے رانی تے ہور لوکاں نوں وی بغاوتی دی کیٹیگری وچ ہی رکھ رہے سن۔ لوکاں نوں ایہہ وی حونصلہ سی کہ پچھلے سال دے اکتوبر مہینے،انگریزاں دی اس گھیرابندی نوں توڑ تے ہرا چکے سن۔اوہ ایہہ آس وی لگاکے بیٹھے سن کہ دوسرے علاقیاں دے بغاوتی وی اوہناں دی مدد لئی بوہڑ پینگے۔ سمجھوتے لئی گل بات دا سلسلہ وی چلیا۔ گوڈس اپنی ڈائری وچ ذکر کردا ہے کہ اک چٹھی جہڑی رانی نوں بھیجی گئی کہ اوہ تے اسدے خاص منسٹراں نوں چاہیدا ہے کہ کیپٹن روز نوں ملن تے اوہ خالی ہتھ تے بنھاں کسے گارڈ توں ہونے چاہیدے ہن۔ رانی نے نانہہ کر دتی تے کیہا کہ اوہ اپنے پرائم منسٹر نوں فوج دی ٹکڑی نال بھیز سکدی ہے۔ دوجے پاسے جہڑا اس سمجھوتہ-گلباتا لئی گروپ بنایا گیا سی تے جو جنرل روز نوں جوابدیہ سی۔ لیپھٹین جو بعد وچ جنرل وی بن گیا،جسدا نام لسٹر سی اس مطابق رانی تے سر روبرٹ ہملٹن وچالے رانی دے سمرپن دی گل بات چل رہی سی۔ روز اس ورتارے نال سہمت نہی سی۔ جے ایہو جہی کوئی گل بات چلی سی تے حیرانی والی گلّ ہے کہ اسدا کوئی وی ریکارڈ بریٹیش پھوز دے ریکارڈ وچ موجود نہی ہے۔ لکشمی بائی دی مدد دا ملانکن کردیا پتہ لگدا ہے کہ اسدے ولنٹیئر دی گنتی ڈھائی لکھ دی وسوں وچوں 14000 سی جے پریواراں دی گنتی کیتی جاوے تے جے چھ نال تقسیم کیتے جاوے تاں ایہہ گنتی 42000 بندی ہے اسدا مطلب ہر تنّ پریواراں پچھے اک ویکتی ولنٹیئر سی۔اسنے اک عورتاں دا ٹرپ وی بنایا سی جسنوں پھرنٹ تے تعینات کیتا گیا سی۔ اوہناں وچوں بہوتیاں دی موت ہو جانی لازمی سی۔ انگریز افسراں نے ویکھیا کہ چڑھدی کلا تے پوری تیاری عینی جوش نال کتے وی ویکھن نوں نہی ملی سی۔ ایسی سہردتا اوہناں دے اپنے فوجیاں وچ نہی سی۔ پر اداس کرن والی گلّ ایہہ سی کہ ایہہ چڑھدی کلا کسے وی طرحاں ٹریننگ،ڈسپلن، ہتھیار تے لیڈرشپ اوہ وی قابل آپھیسراں دی، دا وکلپ نہی سی۔ نمبراں دے حساب نال انگریز فوج دی گنتی بہت زیادہ سی تے اوہ ہتھیاراں نال وی بیہتر سی۔
دس دن تکّ بریٹیش نے جھانسی تے پوری گولاباری کیتی تے ایہہ لگاتار ہوئی گئی۔ ایہہ گولاباری بہت زوردار سی پہلاں تاں جواب آؤندا رہا تے بغاوتی کسے وی طرحاں اس توں بچدے رہے۔ کمانڈر روز نے تہئیا کیتا ہویا سی کہ اس وار کوئی ڈھل نہی تے جھانسی نوں پوری طرحاں گھیریا ہویا سی۔ مارچ 30 نوں شہر دی دوار طاقت نال توڑ دتی گئی تے بگاوتیا دی 20000 فورس تانتیا توپے دی اگوائی وچ آ پہنچی۔روز نے اس فورس نوں حصیاں وچ ونڈ دتا تے بٹاوا دریا لاگے بھانز دین وچ سفل ہویا ایہہ جگہ جھانسی دے پورب ول تے اؤرچھا دے اتر وچ سی۔ باغیاں دے سینکڑے مارے گئے تے انگریز دے سو توں گھٹ مارے گئے۔ اک بریٹیش افسر دا کہننا ہے کہ باغیاں نے نہ تاں جان بخشی دی کوشش کیتی تے نہ ہی کسے دی جان بخشی۔ باغی جاندے سن کہ جے اوہ بچ گئے جاں سمرپن کر گئے پھر وی اوہناں واسطے موت ہی ہے۔ ہن اتھے سوال کھڑا ہندا ہے کہ رانی نے قلعے توں دھاوا کیوں نہی کیتا تے انگریز فوج دی کمزور کڑی نوں توڑن دی کوشش کیوں نہی کیتی؟تانتیا توپے دے آؤن نال کمانڈر روز نے اسدا مقابلہ کرن لئی وی کمزور ٹکڑی بھیجی۔ اسدا مطلب ایہو ہے کہ روز کسے وی قیمت تے گھیرے نوں کمزور نہی کرنا چاہندا سی تے نال ہی چھل کپٹ نال شہر دے اتری بھاگ وچ کمزور، فوجی ٹکڑی بھیجی۔ میجر گال،جو اس چھل والے حملے دا انچارج سی، نے اپنی پتنی نوں اک چٹھی لکھکے جو دسیا اوہ استرھاں ہے–
مے تانتیا توپے تے کیتے حملے وچ شامل نہی سی۔ گھیرے توں بعد شہر دی جس دوار نوں توڑیا گیا میری پوسٹ بالکل اسدے دوجے پاسے سی۔ شہر توں باہر اک ٹولا آیا۔ روز نے اپنیاں فوجاں نوں ہٹا لیا تاں کہ اس دی فوج تانتیا توپے نوں مل سکے۔اسنے بھیس بدلیا ہویا سی تے ہنیرا وی سی۔ جھانسی دے رکھئکاں نوں ایہہ پتہ نہی سی کہ اوہ اتھوں جا چکے سن۔ بغاوتیاں نوں ہراکے رلیپھ فوج واپس آ گئی اپریل3 نوں تڑکے تنّ وزے انگریز فوج نے جھانسی تے زوردار حملہ کر دتا۔ ایہہ یدھ بہت ہی بھیانک سی تے رانی نے زوردار مقابلہ کیتا جویں اسنے گھیرا پاؤن ویلے کیتا سی، اسدی عورت لڑاکا فوج اسدے نال سی۔ کدے کدے ہی اوہ انگریز فوج نوں دکھائی دندی۔اپنی فوج دا حونصلہ ودھاؤن لئی اوہناں نوں اتساہت کردی۔ کئی واری لگدا کہ اوہ جھانسی نوں چھڈن دا ارادہ رکھدی ہے۔ کمانڈر روز دی ساودھانی دے باو جود،تنّ تے چار اپریل دی رات نوں رانی اپنے کجھ ساتھیا سمیت جنھا وچ اسدا باپ وی شامل سی فرار ہون وچ سفل ہو گئی۔ متبنے دمودر نوں اسنے اپنی پٹھّ تے بنھیا ہویا سی۔ ایہہ فراری اتنی کڑی سرکھیا دے باو جود وی کویں ہوئی ایہہ اک بھیت ہی ہے۔ کئی ایہہ وی سوچدے سن کہ ایہہ وی روز دی چال سی۔اسنے جان بجھکے اسنوں بھج جان دا موقع دتا۔اوہ سمجھدا سی کہ قلعے وچ اوہ زیادہ خطرناک سی۔ ایہہ وی کیہا جاندا سی کہ کجھ بھارتی سپاہی جو بریٹیش فوج وچ سن اوہناں نے اس کارج وچ اسدی مدد کیتی تیسرا کارن ایہہ وی ہو سکدا سی کہ فوجی لٹمار وچ مصروف ہو گئے۔ ایہہ وی کیہا جاندا سی کہ اک دوسری نوجوان عورت جسدا نام جھلکاری کرین نے رانی دا حلیہ بناکے ایہہ قربانی کیتی تے بعد وچ اوہ انگریز فوجیا ولوں پھڑی گئی۔ اسنے اپنا ماسک ادوں ہی لاہیا جدوں اسنوں روز دے ساہمنے لیاندا گیا۔ ہن اسدی قسمت دا فیصلہ ہونا سی۔ کیہا جاندا ہے کہ اسنوں مار دتا گیا پر لبرا چیپمن نوں پچھن تے اسنے کجھ وی کہنن توں نانہہ کر دتی۔ ورنداون لال ورما رانی دی مصالے والی جیونی لکھدیاں لکھدا ہے کہ—جدوں اسنوں روز دے ساہمنے پیش کیتا گیا تے ماسک وی لاہ دتا گیا تاں جھلکاری کورین نے بہت ٹھرمے نال کیہا کہ اوہ ہی اصلی رانی سی۔ اوہ اسنوں مار دین تے انھا دا اصلی رانی نوں کھوجنا بے کار سی جسترھا اوہ سوچدے سن۔ ورنداون لال ورما دا کہننا ہے کہ اوہ جھلکاری نوں آپ نہی مل سکیا تے ایہہ جانکاری اسدے پوتے نوں پراپت ہوئی ہے جسنے ایہہ وی دسیا کہ جھلکاری کوریں بڈھی ہوکے مری۔ رفل والڈبرگ دے چٹھی پتر توں ایہہ پتہ لگدا ہے کہ جھانسی شہر تے حملہ کوئی ہپھتا-انتا ورگی واک نہی سی تے بنھا شک جھانسی دے لوکاں دا بہادری نال لڑن دا جذبہ یاد کرن یوگ ہے۔ اتھوں انھا لوکاں دی کارج شیلی دی اتمتا دا پتہ لگدا ہے۔
جھانسی دا خون خرابہ
جھانسی وچ قتل عام چالو سی۔ ہر اگلے دن گلیاں وچ لڑائی ہندی۔ لٹمار،قتل،بھنتوڑ لگاتار جاری سی۔ بریٹیش فوجی تیزی نال انوشاسن ہینتا دیا نویا مثالاں قایم کر رہے سن۔ اک ہندو پجاری جو اس ویلے اتھے سی جسدا نام وشنوں گوڈسے سی اپنے تزربیاں نوں قلم بند کر رہا سی۔ چار دنا نوں یاد کردا اس سارا تانڈو ناچ بیان کردا ہے۔کمانڈر روز نے اپنے جواناں نوں حکم کیتا ہویا سی کہ کوئی وی جسدی عمر سولاں سال توں ودھ ہے نوں مار دیوو، صرف عورتاں نوں چھڈ دیوو۔ کجھ جو بچکے بھجن وچ سفل نہی ہوئے اوہناں اپنے بچیاں تے پتنی سمیت کھوہاں وچ چھالاں مار کے جان دے دتی۔ کئیاں نوں کھوہ وچوں دھو کے کڈھیا جاندا تے پھر غصے وچ بندوقاں دے بٹاں نال ماریا جاندا۔ گوڈسے دے شبداں وچ، “ جدوں قتل عام تے لٹمار ختم ہوئی، سینکڑے ہی لاشاں نوں اکٹھا کرکے ڈھیر لگا دتا جاندا تے جو وی کسے دے ہتھ آؤندا اس ڈھیر تے سٹکے اگّ لگا دتی جاندی۔ شہر دا ہر چونک ایسے ڈھیراں نال بل رہا سی تے سارا شہر انجھ لگدا ہووے جویں سڑ رہا ہووے۔ ماس دے سڑن دی بو ہوا وچ رلی ہون کرکے ساہ لینا وی اوکھا سی۔ ڈاکٹر. لوء انوسار ہوک رہے انساناں نوں وی بلدے ڈھیر تے سٹ دتا جاندا۔ ایہہ سارا کجھ اس بدچلن رانی تے اسدے پریوار کرکے سی۔ ایہہ اوہ لوک وی سن جنہاں دا رانی نال کوئی لینا دینا ہی نہی سی۔ صرف ایہو قصور کہ اوہ اتھے رہِ رہے سن۔ ایہناں وچ اوہ 1500 لوک وی سن جنہاں نوں ہنے جہے ہی بھرتی کیتا گیا سی تے ایہہ صرف روزگار دا مصلیٰ سی۔ ایہناں دی بھیڑی موت پچھے کوئی وی مورل دلیل نہی گھڑی جا سکدی۔ ایہہ کجھ اج وی دنیا وچ ہو رہا ہے۔ کدے کتے تے کدے کتے۔ نام لکھن نال ٹوپک توں کھنجھ جان دا خطرہ ہے پر ایہہ اوہ مانسکتا ہے جس انوسار کسے وی قتل عام دے اصل کھلاڑی ہمیشاں بچے وی رہندے ہن تے عامَ لوک اوہناں لوکاں لئی کیڑے مکوڑے ہی ہندے ہن۔ ایہہ اج وی ہو رہا ہے۔ اکھنڈ بھارت وچوں نکلے حصیاں دے لوک ساڈے اپنے ہن۔ نھاں دا کلچر تے ریتی رواج ساڈے اپنے ہن۔ اتہاس اپنے آپ نوں دوہرا رہا ہے۔ اج وی کسے اک سموہ دی سوچ نال انسانیت دا خون خرابہ ہو رہا ہے۔ کی قصور ہے اپھگانستن وچ رات نوں ستے ہوئے بچے دا۔ جسدا ہر چڑے دن نال بھوکھ بدل جاندا ہے۔ جھانسی وچلے بہوتیاں نے کوئی اک وی اپرادھ بریٹیش خلاف نہی کیتے ہونا۔ انگریز دے اپنے ریکارڈ مطابق ایہہ گنتی چار توں پنج ہزار ہے۔
گوڈسے مطابق انگریز دے سرکاری انکڑیاں وچ درج دلیل مطابق،اوہناں نے صرف مرداں نں ہی قتل کیتا۔ عورتاں دی موت زیادہ تر ایکسیڈیٹل سی۔ گوڈسے نے لکھیا کہ ایہہ سارا قتل عام تے لٹمار بڑے سوچے سمجھے طریقے نال کیتا گیا۔ جھانسی دے بغاوتی جہڑی 12 بنگال نیٹو انپھیننٹری جہڑی قلعے دی سرکھیا لئی تینات سی ساری دی ساری ماری گئی۔
رانی دا بچ کے نکلنا—
اسے سمیں دوران رانی دا بچ کے جھانسی وچوں نکل جانا وی گہگچ توں بنھاں نہی ہویا۔ رانی دا تے بریٹیش دا دو واری آمو ساہمنا ہویا۔اس وچوں اک گھٹنا دا ذکر زیادہ پرچلت ہے۔ لپھٹینن ڈوکر نے رانی دا پچھا کیتا ادوں تک جدوں تک اسدے گولی نہی وجع گئی۔ ہو سکدا ہے ایہہ گولی رانی نے عامَ ماری ہووے۔ زخمی ہوکے اوہ لاچار ہو گیا۔ کجھ ہور سروتا انوسار اسدا زخمی ہون دا کارن تلوار دا پھٹ سی جو رانی ولوں تلواربازی وچ کیتا گیا۔ دوسری گھٹنا کورنٹ کومبے ولوں ہے اس انوسار-
اس انوسار، “اسیں جھانسی بارے خبر سارے کھتے وچ کر دتی سی تے ساڈے ٹرپاں وچوں اک نے ویہہ میل دور بیندا وکھے،رانی نوں گھیر لیا،گہگچ لڑائی ہوئی ، اسیں لگبھگ اسدے سارے سینانی مار دتے پر اوہ پھر نکل گئی۔ اسدے گھوڑے دی کاٹھی وی ڈگ پئی۔
رانی نے سو میل دا سفر کیتا تے چووی گھنٹیاں وچ اوہ کالپی پہنچ گئی جتھے اسنوں سلامی دیکے سنمان دتا گیا۔ اسدا باپ تے کجھ ہور،اتنے بھاگاں والے نہی سن۔ اوہ جھانسی چھڈن ویلے ہی زخمی ہو گیا سی۔ داتیا تک پہنچ گیا پر اتھے اوہ پکڑیا گیا تے جوکھن باغ وچ پھانسی تے لٹکا دتا گیا۔
بغاوتیاں دے آخری کرم تے رانی دی موت
اس بارے سروت ہن-
رانی دے راجا بانپر نوں لکھے اسدے خط
کمانڈر روز دیاں لڑائی دے میدان دیاں رپورٹاں وچوں کڈھے تتّ
برگیڈیئر سمتھ دی روز نوں بھیجی رپورٹ
بغاوتی دھر جسدی اگوائی تانتیا توپے کر رہا سی کونچ گئی جتھے روز رسد دی تنّ ہفتیاں دی دیری نال اڈیک کر رہا سی نے مئی6 نوں بگاوتیا نوں بھانج دتی۔ روز پھر کالپی نوں مہار لے تریا جتھے بغاوتی ڈھہندی کلا وچ تھکے ہارے سن، پر اننھاں وچ نواں جوش آ گیا جدوں بیندا دا نواب آ بہڑیا۔ نانا صاحبَ دا بھتیجا راؤ صاحبَ وی آ گیا۔ اس نویں ستھتی نے اوہناں دا حوصلہ دونا چونا کر دتا۔ لکشمی بائی نے دوبارہ یدھ کرن دا فیصلہ لے لیا۔ مئی 22 نوں ایہناں نے تکڑے جیرے نال بریٹیش فوج تے زوردار حملہ کر دتا۔ سمجھو ٹٹ کے پے گئے۔ بھاویں اتّ دی گرمی کرکے انگریز پھوز ہتاش ہوئی پئی سی پھر وی پھوز نے اپنی نوینن ہتھیار جگت نال اس لڑائی وچ بغاوتیاں نوں ہرا دتا۔ اس واری بغاوتیاں نے گوالیئر ول کوچ کیتا۔ اوہ گوالیئر دے باہر گودل پور پہنچ گئے۔ اوہناں دی منشا گوالیئر نوں ہتھیاؤن دی سی۔ گوالیئر دا قلعہ سارے بھارت وچ سبھتوں تکڑا تے مضبوط منیا جاندا سی۔ گوالیئر دا مہاراجہ سندھیا نے بریٹیش دے حق وچ ہون دا بھرم پالیا ہویا سی۔ اس ساری بغاوتی گھڑی وچ اوہ نرلیپ رہا سی تے بریٹیش دے حق وچ بھگت رہا سی۔۔ بریٹیش دے سوچن دا طریقہ بدل گیا سی۔ نڈر بغاوتیاں نے گوالیئر نوں ہتھیاؤن دا منّ بنا لیا سی۔
بغاوتی 11000 دی گنتی نال گوالیئر ول کوچ کر رہے سن۔مہاراجہ سندھیا،اوہناں نوں مرار آکے ٹکریا۔ جیوں ہی پہلی گولی چلی،بہت وڈی تداد وچ مہاراجے دی فوج نے پاسہ بدلکے بگاوتیا دا ساتھ دین دا فیصلہ کر لیا۔مہاراجہ اپنی سرکھیا لئی آگرے ول دوڑ گیا۔ راؤ صاحبَ دا گوالیئر دے نویں حکمران وجوں راج تلک دی رسم ہوئی۔ لکشمی بائی نوں گوالیئر دے خزانے وچوں انمول موتیاں دا نیکلس بھینٹ کیتا گیا۔
روز نے اپنی سینا نوں گوالیئر ول تور لیا۔ لکشمی بائی نوں اتری بھاگ دی کمانڈ سونپی گئی۔ ایہہ سرکھیا دی سبھ توں اوکھی وکھی سی۔ اسنے جون 17 نوں کوٹا کی سرائے وچ بریٹیش پھوز نوں روک لیا۔ اسنے مرداں والے کپڑے پائے ہوئے سن جو اوہ ہمیشاں لڑائی دے میدان وچ پاؤندی ہندی سی۔ اسدے نال ہی اسنے مانمتے کنگن وی پائے تے بھینٹ کیتا ہویا نیکلس وی۔ایہہ اک حیران کر دین والا سنکیت سی۔ اس وچ کوئی شک نہی کہ اسدے ٹرپ اسنوں پیار کردے سن تے اوہدے لئی لڑ مرن نوں تیار بر تیار سن۔ رانی دی موت کتھے،کدوں تے کسترھاں ہوئی اس بارے وی اٹکلاں ہن۔ اس بارے کئی قصے کہانیاں ہن۔ کجھ ایہہ وی کہندے ہن کہ اسدی موت شروع وچ ہی گولیا دے وردے مینہہ وچ ہو گئی سی،جدوں گوالیئر دے قلعے دی کشمکش چل رہی سی۔ کجھ دوسرے سروت اس نوں ردّ کردے ہوئے اسدی موت دا ستھان کوٹا کی سرائے دسدے ہن۔ لورڈ کیننگ نے اپنی رپورٹ وچ اس بارے جو لکھیا اوہ ہی زیادہ بھروسیمند لگدا ہے۔ اس رپورٹ انوسار –
رانی دی موت ہسار دی اٹھویں بٹالیئن دے سینانی دی گولی نال ہوئی پر ایہہ سینانی وی بعد وچ نہی لبھا۔ایہہ گولی اسدی پٹھّ وچ لگی۔اسدا گھوڑا استوں چھٹ گیا۔ اسنے وی اس فوجی تے گولی چلائی۔ فوجی نے اپنی تلوار اسدے آر پار اتار دتی۔ اس ویلے اوہ مردانے کپڑیاں وچ سی۔ اسنے پگڑی بنی ہوئی سی۔اوہ مرداں وانگ ہی گھوڑ سواری کر رہی سی۔ کوئی چلبلی وی نہی سی تے منہ دے چیچک دا داغ(ماتا دے داغ) سن۔اسدیاں بہت سوہنیاں تے سریر دی بنتر بہت خوبصورت سی۔ اس وقت اسنے سونے دیاں پزیباں تے گوالیئر دے خزانے وچوں لیا موتیاں دا نیکلس پایا ہویا سی، جس بارے مہاراجہ سندھیا دا کہننا سی کہ اسدی قیمت آنکی ہی نہی جا سکدی۔ اسنوں اسدے پیارے فوجی سنگھنے امباں دے رخ تھلے لے گئے۔ مردے ویلے اسنے اپنے گہنے تے موتی اپنے فوجیاں وچ ونڈ دتے۔ گھوڑ سوار دستے نوں انپھینٹری ٹٹ کے پے گئی تاں کہ رانی آرام نال اس سنسار نوں الوداع کہہ سکے۔ گھوڑ سواراں دا کہننا ہے کہ رانی نے جیندے جی اگے اگے گھوڑ سواری کردیاں لڑدی تے پچھے لگیاں نوں ہپھا ددی۔ اسدا ٹینٹ بہت ولاسی قسم دا سی۔ دو سیوادار عورتاں ہمیشہ نال رہندیاں۔ اوہناں وچوں اک ماری گئی۔ رانی دا افسوس دو دن کیتا گیا۔
استرھاں دا ہی اک ہور ورشن ہے جسنوں جے. ہینری سائلویسٹر نے لکھیا ہے جو اس وقت گاولیئر سی اوہ کہندا ہے، “ درشنی سنکھی رانی جھانسی کاربائین دی گولی نال زخمی ہو گئی تے ڈگ پئی تے اسنوں چککے پچھے لے گئے۔جتھے اسدی موت ہو گئی۔ لاش نوں ہندو ریتاں انوسار جلا دتا گیا۔”
ساؤل ڈیوڈ اپنی 1857 دی بغاوت بارے لکھی کتاب وچ ایڈورڈ گریء دی ڈائری دا ذکر کردا ہے جو ادوں ہسار اٹھ بٹالیئن دا سرجن سی۔ “رانی اپنے گھوڑے تے سوار سی۔ جدوں بریٹیش رسالے دے گھوڑ سواراں دے اچانک آ جان نال رانی نوں گھیرے وچ لئی اسدے ساتھیاں وچ بھگدڑ مچّ گئی۔ رانی بہادری نال اگے ودھی تے اسنے اگے آ رہے زخمی کرکے تھلے سٹ دتا۔شاید اسنے کٹار دا وار کیتا سی۔ کجھ سمے بعد جدوں بریٹیش ہتاش سی۔ اسنے اپنے تے حملہ کرن والے نوں پچھان لیا جو پگڈنڈی تے لہو لہان بیٹھا سی۔ رانی نے استے اپنے پسٹل نال فائر کیتا پر اسدے گولی نہی لگی۔ اسنے وی نوجوان عورت تے اپنی کاربائین دا فائر کر دتا۔ ٹرپر نوں کوئی پتہ نہی سی کہ اسنے کسنوں گولی ماری ہے کیونکہ اوہ مردانہ کپڑیا وچ سی۔ اسنوں ایہہ پتہ ہی نہی سی کہ اسنے بغاوت دی ساہ رگ وڈھّ دتی سی۔دشمن نوں مار دین دا انعام اک لکھ سی، پر اس وقت تے اسنے اس وقت اک کروڑ روپئے دے ہیرے پائے ہوئے سن۔
جدوں کہ ایہہ ورشن وی ٹھیک لگدا ہے کیونکہ ایہہ وی باقیاں دا رلدا ملدا ہے تے ایہہ وی ہو سکدا ہے کہ رانی دی پچھان لئی پہلا ہی جاندا ہووے، پر ایہہ سپشٹ نہی ہے کہ اسنوں ایہہ کویں پتہ لگا کہ اسنے اک کروڑ دے ہیرے پائے ہوئے ہن۔ شاید اس معاملے وچ اوہ صرف لوکاں وچ پھیلیاں افواہاں نوں ہی ادھار بنا رہا ہے۔
دوسرے پاسے سر روبرٹ ہملٹن اسدی موت بارے اپنا سچ اک چٹھی راہیں بیان کردا دکھائی دندا ہے جہڑی اسنے اگست 27,1860 نوں جون کائے نوں لکھی۔ —
اوہ گوالیئر وکھے ماری گئی۔میری ہمیشاں ایہہ مننا سی کہ انپھیلڈ رائپھلز نے استے بچھاڑ ماری۔ استرھاں اک گروپ اس پریڈ تے آیا جدوں یدھ چل رہا سی کجھ رائفلاں والے آئے تے چارے پاسے گولیاں چلا دتیاں۔ دو گولیاں نے اپنا کم کیتا۔ اک رانی دے لگی تے دوسری اسدی سیوادار دے۔ رانی نوں پالکی تے پاؤنں توں پہلاں ہی اوہ مر چکی سی۔ پالکی نں تیزی نال شہر دے دوجے پاسے مڈل ول لے گئے۔ میں وی اتھے گیا۔ میرے نال ڈاکٹر. کرسٹیسن وی سی تے اسیں کجھ ہڈیاں چکّ لئیا۔ ایہہ اجے وی اس کول ہن۔ سیوادار مسلمان سی۔ دوواں نوں چھاتی وچ گولی ماری گئی تے اوہ بری طرحاں زخمی ہوکے مریاں سن۔
اک ہور ورشن مسٹر مارٹن ولوں ہے۔سنبھوَ ہے ایہہ رانی دا متبنے دمودر راؤ دیاں یاداں سن۔ ایہہ 1897 دوران لکھیاں کجھ چٹھیاں وچوں لئیاں گئیاں سن۔
مہیشوتی دیوی دس سال دے دمودر راؤ دیاں یاداں دی گلّ کردی ہے۔ خاص طور تے اک شام گوالیئر وکھے اسدے منّ مستک تے اکری ہے۔ سندر اکھاں دا جوڑا اس ول ویکھ رہا ہے تے بعد وچ ایہہ اکھاں ہولی ہولی بند ہو جاندیا ہن۔ایہہ اسدی ماں دیاں اکھاں سن جو بند ہو رہیا سن مڑکے کدے نہ کھلن لئی۔ اوہ جا رہی سی تے کوئی وی دوبارہ اسنوں چھوہ نہی سکدا سی۔
بڑی سمجھن والی گلّ سی کہ اسدا سنسکار چھیتی کر دتا گیا کیونکہ کسے نوں وی ایہہ نہی پتہ سی کہ اسدی موت توں بعد وی اسدی لاش نال کستراں دا سلوک ہووےگا۔ روز دی رپورٹ وچ درج ہے کہ اسدا سنسکار بڑیاں رسماں نال گوالیئر دی چٹانی علاقے وچ املی دے درخت تھلے کیتا گیا جتھے میں اسدیاں ہڈیاں تے سواہ ویکھی۔
لکشمی بائی کول دو سیوادار اورتاں سن۔ جو جھانسی توں ہی اس نال سن۔ انھا دے ناواں توں علاوہ گھٹ ہی جانکاری ہے۔نام سن مندر اتے کاشی کمبنّ۔ مندر بارے کیہا جاندا ہے کہ اوہ اسدی بچپن دی سہیلی سی تے اوہ وی اسے ہی گھٹنا وچ ماری گئی۔ جدوں کہ کاشی پچھے دمودر دی دیکھ بھال لئی سی۔ دیوی انوسار ایہہ کاشی سی جسنے لکشمی بائی نں انتم یاترا لئی تیار کیتا۔ ایہہ کاشی سی جو دمودر راؤ دا خیال رکھدی سی۔ اسنے دمودر راؤ نوں بریٹیش نوں سونپ دتا،ایہہ وعدہ لیکے کہ اوہ بچیا رہے گا۔ استوں بعد اتہاس وچوں او الوپ ہو جاندی ہے۔ ایہہ حونصلہ تے سہردتا واقعہ ہی پربھاوی سی۔ ہور بہت سارے لوک ہونگے جنھا دی وفاداری،بہادری، سہردتا تے حوصلے دی کوئی گلّ نہی کریگا کیونکہ انھا بارے کوئی اتہاس نہی ہے۔ اسیں صرف کجھ دے کماں دا ہی لیکھا جوکھا کر سکدے ہاں۔
دو دن مگروں ودروہیاں نے گوالیئر چھڈ دتا۔ جو انھا دے قبجے وچ سی اسنوں بچائی رکھن وچ کوئی دلچسپی نہی لئی۔لکشمی بائی دی موت نے اوہناں نوں مولوں ہی توڑ کے رکھ دتا سی۔ گوالیئر دا قلعہ بریٹیش دے قبجے وچ اسانی نال آ گیا۔ ودروہیاں دے سارے ادیش،سپنے،حوصلے پست ہو گئے سن۔
اسدا نام اتنا پوتر بن گیا کہ سورج ادے تے سورج است ویلے گایا جان لگا۔
کمپنی دا ورودھ زیادہ تر کلین ورگ ولوں ہو رہا سی، جنہاں نوں لگ رہا سی کہ اوہناں دی طاقت کھوہی جا رہی ہے۔ اوہ اپنیاں نال عادتاں نال اک جیون –جاچ دی عادت پا چکے سن۔ چھوٹیاں جاتاں دی ہوند نوں تکھا کرکے اوہ چھوٹے بھگوان بنے بیٹھے سن۔ سکھیا تے نہ ماتر سی تے چھوٹا ورگ اسنوں بھگوان دی مرضی تے اپنی قسمت سمجھدے سن۔ اوہناں دی اس سوچ وچ سمیں سمیں کلینن ورگ وادھا کردے رہندے سن۔ اپنے نام تے دھارمک ادارے قایم کیتے ہوئے سن۔ ہر ادھار نال لوکاں دا سوشن ہو رہا سی تے بریٹیش کمپنی اوہناں دی شریک بنکے آئی سی۔ کمپنی نے کئی ریاستاں نوں نال ملا لیا سی کتے سندھی نال، کتے لیپس ڈاکٹرائین نال تے کتے طاقت دے زور نال۔ جدوں کوئی راجا اولاد توں بنھاں مر جاندا تاں سندھی ادھارت ریاست دے جگیرداری طبقے دی زمین کمپنی دے قبجے وچ آ جاندی۔ بعد وچ اسنوں اپنا پٹا پاکے ہی انگریز کوئی اپنی مرضی دا ٹکڑ پاؤندا سی۔ انگریز اس ترھا کوئی اترا ادھیکاری نہی مندا سی۔ ریت ایہہ سی کہ متبنا،وارث بن جاندا سی پر انگریز نے اس ریت دا بھوگ پا دتا۔ کلین ورگ،جگیردار تے شاہی پھوز دے نمائندے اپنیاں چل رہیاں دوکاناں توں وروے ہو جاندے تے نموشی نال بھر جاندے۔اتھوں تکّ ناگپور دے خزانے دے ہیرے کلکتے دے بازار وچ نلام کر دتے گئے۔ اسطراں بھارتی راجیاں مہاراجیاں دی بے عزتی کیتی گئی۔لورڈ ڈلہوزی گورنر جنرل نے دلی دے تخت دے شہنشاہ بہادر شاہ ظفر تے اسدے وارثاں نوں دلی دا لال قلعے دا تخت خالی کرن لئی کہہ دتا۔بعد وچ لورڈ کیننگ جو اگلا گورنر جنرل سی نے 1856 وچ اعلان کر دتا کہ بہادر شاہ دے وارثاں نوں کنگ (سہنشاہ) دا خطاب نہی ورتن دتا جاویگا۔ایہو جیہیاں بھیڑیاں گلاں نال بھارتی حکمران وچ ویاپک نراشا پھیل چکی سی۔
سر سعید احمد خان نے اس بارے اپنی کتاب ‘The Causes of the Indian Mutiny,’ وچ لکھیا۔ ایہہ کتاب 1859 وچ لکھی گئی۔کئی لیکھکاں جنہاں وچ انگریز لیکھک وی ہن کئی وشیاں بارے لکھیا ہے،کجھ استرھا ہن، ‘Utilitarian and evangelical-inspired social reform,’( اپیوگتا تے عیسائی متّ نال جڑے ہوئے سماجک سدھار) ستی رسم دا خاتمہ تے ودھوا دی دوجی شادی دا قانون۔ایہہ سدھار عیسائی متّ تے ادھارت سن۔ انگریز ویکھن نوں بھلا پر روح دا ماڑا سی۔ اسنے ایہہ سدھار بھارتی پرمپراواں نوں ڈھاہ لاؤن نوں کیتے۔ دیکھن پاکھن نوں چنگے لگدے ایہناں سدھاراں دے اوہلے اوہدی نیئت بھارت دا سوشن سی۔ استرھاں کرن نال بھارت دا سمچا دھارمک-ڈھانچاک ہی اسدی لپیٹ وچ آ جاندا سی۔ اصل سوچ سارے بھارت نوں عیسائی متّ نال جوڑنا سی۔ بعد دے اتہاسکاراں جنہاں وچ کرس بیئلی وی شمار ہندا ہے نے اسنوں اک فریم وچ رکھکے ویکھیا۔ ایہہ اک گیان دا ٹکرا سی۔دھارمک لیڈراں دے پہلی آزادی دی لڑائی توں پہلاں دے بیان پرکھن والے ہن۔ ایہدے وچ جہڑے مدعے اٹھائے گئے اوہناں وچ عورت دی بے-ادبی، نیویں جاتی دی چڑھت کرن دے اپرالے سن تاں کہ چل رہے سماجک ڈھانچے نوں ڈھاہ ڈھیری کیتا جاوے۔ دکھن دیاں انگریزی دوائیاں دی آمد تے بھارتی سنسکرتی نال جڑیاں تاریاں دے گیان دا مذاق اڈاؤنا تے اس ورودھ کاروائی کرنی، اس ویلے دے بھارتیاں لئی پردوشن سی۔یورپیئن طرز دے سکول وی سمسیاواں کھڑیاں کر رہے سن۔ ریکارڈ مطابق کجھ کہانیاں جو لوکاں وچ چل پئیا سن دا وی ذکر ملدا ہے۔ سکولاں وچ گنت نوں دھارمک وشے دے عوض لاگوُ کیتا گیا۔ ایہہ وی بھارت دے دھارمک-ڈھانچیک تے ڈونگھی مار سی۔ اس نال کڑیا نوں دتی جان والی سکھیا اوہناں دا نیتک پتن کریگی۔ قانون ووستھا تاں بھارتیاں لئی سدھا ہی دھکہ سی۔ The Blue Books, East India(Torture) 1855-1857 دا کھرڑا، 1856 وچ ہاؤس عوف کامن وچ رکھیا گیا تے 1857 وچ ایہہ منّ لیا گیا کہ کمپنی دے افسراں نوں اپیل کرن دا حق ہے جے اوہ بھارتیاں ورودھ کوئی تسیہے بھریا زرم کردے ہن۔ دلیل سی کہ حالات دا ساہمنا کرن لئی ایہہ ضروری ہے تے موجودہ قانونی ڈھانچہ اوہناں دے حق وچ نہی جاندا، اوہ تے اپنا سہردتا نال کم کر رہے ہن۔ گوریاں دیاں آرتھک پالسیاں وی بھارتیاں نوں پسند نہی سن۔
بنگال آرمی—
ایسٹ انڈیا کمپنی نے ووستھا لئی بھارت نوں تنّ حصیاں وچ ونڈیا ہویا سی۔ ادیش سی ووستھا تے پربھاوی طریقے نال کنٹرول کرنا، تنے بھاگ آپو اپنی آرمی نوں سمبھالدے سن۔ دوسرے دوویں بھاگاں توں الگ، بنگال آرمی وچ اچّ جات دے ہندو تے مقابلے دے ہی امیر مسلمان بھرتی کیتے گئے۔ مسلماناں دی گنتی کسوتے یونٹاں وچ بہت زیادہ سی جدوں کہ ہندو زیادہ تر روائتی ینٹاں وچ تینات سن۔ بھارتی مول دے فوجیاں دا بہتا رجھان زمینداری تے بھارتی سماج دے روائتی ریتی-روازاں نال سی۔ کمپنی دے شروعاتی دور وچ، ایہہ بھارتی مول دے فوجی سبھ کجھ برداشت کردے سن، سگوں جاتی ادھارت ملیاں سہلتاں نوں بڑاوا وی دندے سن۔ بنگال وچلی آرمی اپنی بھرتی زمینداراں وچوں ہی کردے سن۔ ایہناں وچ گنگا ویلی دے براہمن، راجپوت سن۔ 1840 توں بعد کلکتے دے راج دے ماڈرن کرن دے رجھان نے، ایہناں فوجیاں دیاں سہولتاں،ریتی رواج، سماجک ورتارے،چلی آ رہی سنسکرتی وچ دخل دیکے اوہناں دیاں مانسک بھاوناواں نوں ٹھیس پہنچاؤننی شروع کر دتی۔ فوجیاں دا اسریا رتبہ، تے اسدی عادت نے اوہناں دی زندگی دی جیون-جاچن نوں اپنیاں رگاں وچ وسایا ہویا سی۔ اس پکھوں اوہ بہت ہی سنویدنشیل سن تے خطرہ محسوسن لگّ پئے سن کہ اوہناں دی جات نوں پردوشت کیتا جا رہا ہے۔
ایہہ بھارتی مول دے فوجی آرمی زندگی دے بدل رہے رجھاناں نال بھرے پیتے سن۔ انگریز دے مقابلے اوہناں دی تنخواہ وی گھٹّ سی۔ جدوں بریٹیش نے اودھ تے پنجاب نوں وی اپنے نال ملا لیا، ایہناں فوجیاں نوں کوئی وادھو بھتا نہی دتا جاندا سی۔ پہلاں جو ملدا سی،اوہ بند کر دتا گیا۔ اوہناں دی سروس نوں ہن ‘ودیشی مشن’ نہی سمجھیا جاندا سی، ہن ایہناں فوجیاں نوں کتے وی ریگولر تنخواہ تے ہی تینات کیتا جا سکدا سی۔ جونیئر یورپیئن افسر اپنے جواناں ولوں بے مکھ ہو رہے سن۔ بہتے کیساں وچ صرف بھارتی ہون کرکے ہی اوہناں نوں گھٹیا سمجھیا جاندا سی۔ کئی افسر جویں ہربرٹ ایڈورڈ، تے کرنل ایس. جی. ویلر جہڑے 34 بنگالی انپھینٹری دے سن نے اپنے فوجیاں نوں کرسچینٹی ول دھکن تے کرسچئن بنن دے مشورے دینے وی شروع کر دتے سن۔ 1856 وچ کمپنی ولوں اک انلسٹمینٹ ایکٹ لاگوُ کیتا گیا۔ جس انوسار بنگال آرمی دا ہر ینٹ سمندروں پار سروس کرن دا وی پابندھ سی۔ بھاویں ایہہ ایکٹ صرف نویں بھرتی رکروٹاں تے ہی لاگوُ ہندا سی۔ پرانے فوجیا نوں وی ڈر پے گیا کہ ہنیرے سویرے ایہہ اوہناں تے وی لاگوُ کر دتا جاویگا۔ ایہہ دلیل دتی گئی کہ اچی جاتی والے ہندو جو اس گھٹن وچ تے گندیاں مندیاں حالتاں وچ ٹرپ شپ وچ سفر کرنگے تاں اوہناں دیاں دھارمک عقیدیاں دا ستیاناس ہو جاویگا۔
ودروہ دی شروعات—
کئی مہینیاں دی بدلی ہوئی پرستھتی نے جہڑے تناواں نوں جنم دتا سی آخر ایہہ لاواں کدے تاں پھٹنا ہی سی، نال دی نال کجھ ہور گھٹناواں وی ہوئیا جسنے بارود دے ڈھیر تے پئی ستھتی تے چواتی دا کم کیتا۔ فروری 26,1857 نوں چربی والے کارتوساں دا رولا پے گیا۔ کرنل نے پہلاں سختی ورتی تے پھر پریڈ کینسل کرکے سوچن لئی سماں لے لیا۔
منگل پانڈے
مارچ 29,1857 نوں بیرکپر دی پریڈ گرانؤڈ،جہڑا کلکتے دے کول ہے،29 سالا منگل پانڈے 34 بٹالیئن انپھیننٹری دا جوان سی، ایسٹ انڈیا کمپنی دے اس کارج نال غصے وچ آ گیا۔ اسنے اعلان کیتا کہ اوہ اپنے کمانڈراں خلاف ودروہ کریگا۔سارجینٹ-میجرینٹ جیمز ہیسن نے جدوں ایہہ سنیاں تاں اوہ صرف پڑتال کرن گیا سی،منگل پانڈے نے استے گولی چلا دتی۔ ہیسن نے الارم وجا دتا۔ جدوں اسدے ساتھی لپھٹینن ہینری بائگ گڑبڑ ویکھن باہر آیا تاں منگل پانڈے نے استے گولیاں چلا دتیاں۔ بائگ بچ گیا پر اسدے گھوڑے نوں گولی لگّ گئی۔
جنرل جون ہئرسے اسنوں دیکھن پریڈگرانؤڈوچ باہر آیا۔ اسنے بعد وچ دسیا کہ منگل پانڈے نوں کسے قسم دی دھارمک چنڈی چڑھی ہوئی سی۔ اسنے بھارتی کمانڈر کواٹر گارڈ جمعدار اشوری پرشاد نوں حکم دتا کی منگل پانڈے نوں گرفتار کر لیا جاوے۔ جمعدار نے اسدا حکم منن توں انکار کر دتا۔ کواٹر گارڈ تے ہور سپاہیاں دی حاضری وچ ایہہ ہو رہا سی تے سارے اک مت لگدے سن صرف اک سپاہی نوں چھڈکے جسدا نام شیخ پلتو سی۔ سیکھ پلتو نے منگل پانڈے نوں اپنے حملے روکن توں ورجیا۔
جدوں منگل پانڈے نے محسوس کیتا کہ اسدے ساتھی اسدا ودروہ وچ کھلھےعام ساتھ نہی دے رہے تاں منگل پانڈے نے اسنے اپنی ہی جان لین لئی اپنی مسکٹ (پرانی بندوق) اپنی چھاتی تے رکھ لئی تے گھوڑا دب دتا۔ اوہ صرف اپنے آپ نوں زخمی ہی کر سکیا، جان بچ گئی۔ اپریل 6 نوں اسدا کورٹ مارشل ہویا تے اپریل 8 نوں پھانسی تے لٹکا دتا گیا۔ جمعدار ایشوری پرشاد نوں اپریل 22 نوں پھانسی تے لٹکا دتا گیا۔ ریزمینٹ نے استوں پہلاں بہت ہی نرادری بھرے انداز وچ پہلاں اسدی وردی تے تمگے اتارے کیونکہ ایہہ محسوس کیتا گیا سی کہ اوہ ودروہ والیاں بھاوناواں نال بیمار مانسکتا دا شکار ہے۔ اس گھٹنا توں بعد شیخ پلتو نوں ترقی دیکے بنگال آرمی وچ جمعدار بنا دتا گیا۔
منگل پانڈے تے ایشوری پرشاد دے معاملے وچ، دوسریاں ریجمینٹ وچ ایہہ محسوس کیتا جانن لگا کہ ایہہ بہت ہی سخت سزا سی جسدی لوڑ نہی سی۔ کجھ اتہاسکاراں نے سپاہیاں دی اس نرادری نوں ودروہ دا وڈے کارن وجوں لیا ہے۔ استرھاں دے ماحول وچ گھراں وچ بیٹھے رٹائر فوجیاں نے ایہہ فیصلہ کر لیا کہ جد وی موقع میل ہویا، اوہ ودروہ دا حصہ بننگے۔
اپریل 1857
اپریل وچ بہت بے چینی پیدا ہو گئی۔ایہہ زیادہ تر آگرہ،الہٰ آباد تے انبالہ وچ سی۔ ایہہ تنے وڈیاں چھاؤنیاں دے شہر سن۔ خاص طور تے انبالہ چھاؤنی جتھے بہت سارے ینٹ اکٹھے ہوئے سن۔ ایہہ اوہناں دی سلانہ چاندماری دی پریکٹس دا سماں سی۔ جنرل اینسن نوں ایہہ سپشٹ سی کہ چربی والے کارتوساں دے معاملے وچ کجھ وڈا دنگا ہو سکدا ہے۔ سول گورنر جنرل دا سٹاف دے اعتراز دے باوزود، اسنے چاندماری دی ابھیاسی مشق اگے پا دتی تے اک نویں ڈرل دی آگیا دتی جس وچ فوجی جوان کارتوس نوں منہ دی دندی دی بجائ ہتھ نال کارز شیل کر سکدا سی پر اس معاملے وچ اسنے کوئی عامَ حکم ساری بنگال آرمی لئی جاری نہی کیتا۔ اوہ انبالہ ہی بیٹھا رہا تے اس دھکھدی اگّ نوں شات کرن لئی کجھ نہی کیتا۔ استوں بعد اوہ گرمی دیاں چھٹیاں مناؤن شملہ چلے گیا۔ جتھے ہور بہت سارے وڈے وڈے انگریز افسر جاندے سن۔
میرٹ تے دلی
میرٹ وچ دوجی وڈی چھاؤنی سی جتھے 2357 بھارتی فوجی تے 2038 بریٹیش فوجی تینات سن۔ ایہہ 12 بریٹیش-مینڈٹش گنّ نال جڑے سن۔ ایہہ سٹیشن بریٹیش بھارتی فوج دا سبھتوں وڈا گڑھ سی اسے کرکے بعد وچ میرٹ نوں ہی بغاوت دا اصل ستھان تسلیم کیتا گیا نہ کہ پہلوں ہی سوچی سمجھی پلیننگ نوں۔ بھاویں بنگال آرمی وچ پھیلی بے چینی نوں سارے سمجھدے سن۔ لیفٹینینٹ کرنل جارج کارمائیکل،بنگال لائٹ کیولری دی تیسری ینٹ نال سبندھت افسر سی۔کارمائکل نوں اس بے چینی نال کوئی ہمدردی نہی سی۔اپریل 24, اسنے اپنے 90 جواناں نوں پریڈ دوران پھئرنگ ڈرل دا حکم دتا۔ پنج جواناں نوں چھڈّ کے ساریاں نے،اوہناں کارتوساں نوں لین توں انکار کر دتا۔ایہناں 85 جواناں دا مئی 9 نوں کورٹ مارشل کیتا گیا تے بہوتیاں نوں سخت مشقت نال دس سال دی سزا دتی گئی۔ 11 نویں چھوٹی عمر دے جواناں نوں سزا پنج سال دتی گئی۔ساری چھاؤنی دے جواناں دے ساہمنے ایہناں جواناں دا نرادار کرن لئی شریام اوہناں دی بھیڑے طریقے نال وردی اتاری گئی تے انھا نوں بیڑیاں وچ جکڑ دتا گیا۔
اگلے دن ایتوار سی۔ کرسچئن ڈے،آرام تے پراتھنا دا دن۔کجھ بھارتی فوجیاں نے ڈیوٹی توں فارغ ہوئے یورپیئن افسراں نوں دسیا کہ سازش گھڑی گئی ہے کہ قید کیتے فوجیاں نوں طاقت ورتکے جیل توڑکے چھڈایا جاوے۔ اس سوچنا نوں پراپت کرن والیاں وچ ہیوگ گوگ وی سی جو گھوڑیاں دا لفٹین سی۔ وڈے افسراں نے جنھا نوں وی ایہہ رپورٹ کیتی گئی۔ انھا نے اسنوں سنجیدگی نال نہی لیا تے کوئی کاروائی نہی کیتی۔ میرٹ شہر وچ نویں گھٹنا نوں لیکے بے چینی پھیلی ہوئی سی۔ غصے وچ آئے لوکاں نے بازار وچ تے کجھ سرکاری بلڈنگاں نوں اگاں لگا دتیاں۔ شام نوں بہت سارے یورپیئن افسر چرچ جان دی تیاری کر رہے سن۔بہت سارے بازاراں وچ تے چھاؤنی وی گئے ہوئے سن۔ تیسری کیولری دے بھارتی ٹرپاں نے بغاوت کر دتی۔ جنیئر یورپیئن افسر جنہاں نے ٹھل پاؤنی چاہی مار دتے گئے۔ استوں بعد یورپیئن افسراں تے انگریز کواٹراں تے حملہ کر دتا گیا۔ چار سول انگریز، اٹھ انگریز عورتاں تے اٹھ ہی بچے مارے گئے۔ بازار دی بھیڑ نے جتھے وی کوئی عوف ڈیوٹی افسر ویکھیا حملہ کر دتا۔لگبھگ 50 سولئن انگریز مارے گئے۔ ایہناں وچوں کجھ اپھسرا دے نجی نوکر وی سن۔ انھا نے اپنی رکھیا کرنی چاہی اپنے مالک دا نام چھپاؤنن دی کوشش کیتی پر پھر وی بھڑکاہٹ ہی اتنی سی کہ اوہ وی مارے گئے۔
میرٹ شہر دے اندر، کوتوال (قلعے دا کلھیدار) دھیان سنگھ گزر نے جیل دا گیٹ کھولھ دتا۔کل50 یورپیئن مرد( جنہاں وچ فوجی وی سن)اورتاں تے بچے میرٹ شہر وچ بھیڑ تے سپاہیاں ولوں مار دتے گئے۔ مئی 10 دی شام نوں 85 جیل وچ ڈکے ہوئے اوہناں دے ساتھی آزاد کروا لئے گئے تے اسدے نال ہی 800 ہور وی چور لٹیرے کریمینل وی آزاد ہو گئے۔
کجھ سپاہیاں( خاص طور تے نیٹو انپھیننٹری،بنگال دی 11ویں ینٹ) نے کجھ وشواسی بریٹیش افسر، (جنہاں دا اس پھیلی بے چینی نال کوئی لینا دینا نہی سی)عورتاں تے بچیاں نوں گھیرے وچ لیکے بچاو والی جگہ پہنچایا تے پھر ہی اوہ ودروہ وچ شامل ہوئے۔ کجھ افسر،پریواراں سمیت رامپر کھسک گئے،جتھے اوہناں نے رامپر دے نواب کول پناہ لے لئی۔
کمپنی دے سنیئر افسر،خاص طور تے میجر جنرل ہیوٹ، جہڑا ڈویزن دا کماڈر سی، نے کاروائی کرن وچ بہت ہی سستی دکھائی۔ اوہ اس سمیں سطر سال تے ماڑی سیہت دا سی۔ 60ویں رائیفلز، 6ویں ڈریگن گارڈز اتے دو ہور بنگال آرمی دیاں یورپیئن-مینڈیئن بیٹریز (یورپیئن- سورکھیت قلعہ توڑ ینٹ) بغاوتیاں تے حملہ کرن نکل پئیاں۔ اجے ایہناں نوں بغاوتی سپاہیا نال الجھن دا آرڈر نہی سی۔ ایہناں نے صرف ہیڈ کواٹر تے اصلا-کھانے دی حفاظت ہی کرنی سی۔استوں اگلے دن جدوں اوہ حملہ کرن د تیاری ہی کر رہے سن، اوہناں ویکھیا کہ میرٹ بالکل شات ہے تے بغاوتی،دلی ولّ کوچ کر گئے سن۔
بریٹیش اتہاسکار پھلپ میسن دا کہننا ہے کہ بہت سارے بغاوتی فوجیاں دا مئی 10 دی رات نوں مقصد ہی دلی ول جانا سی۔ دلی میرٹ توں چالی میل دور مضبوط دیوار والا شہر سی۔اسدا سہنشاہ بہادر شاہ ظفر سی۔ استوں علاوہ،میرٹ وانگ اتھے بریٹیش دا کوئی مضبوط ادھار نہی سی۔ دلی پرانے سمیں توں ہی بھارت دی راجدھانی تری آ رہی سی۔ مغل بادشاہت لمبے سمیں توں دلی تے حکومت کر رہی سی۔ اس شہر دے اندر جاں باہر بریٹیش دی کوئی مورچابندی نہی سی۔ اس لئی آس مطابق کسے نوں وی ایہہ بھلیکھا نہی سی کہ اوہناں دا کوئی ورودھ ہووےگا۔
دلی—
مئی 11, تیسری کیویلری (گھوڑ سوار رسالہ)بٹالیئن اتھے پہنچی۔ سہنشاہ دے محل دے جھروکھے کول پہنچ کے اوہناں نے سہنشاہ نوں مہاراجہ مندیاں کہ اوہ ساڈی اگوائی کرے۔ بہادر شاہ ظفر نے اس موقعے کجھ نہی کیتا۔صرف اسنے اوہناں نوں عامَ فریادیاں وانگ ہی لیا۔ محلّ دے دوسرے اہل کار اس وچروہ وچ شامل ہو گئے۔ دن چڑدے ہی ودروہ پھیل گیا۔ چودھری دیا رام جو چندروال دے گزراں دا سردار سی نے اپنے سپاہ سلاراں نال چیف مجسٹریٹ تھیوپھلس میٹکالپھ دا گھر تباہ کر دتا۔ یورپیئن افسر تے اوہناں دے پریوار، بھارتی عیسائی تے شہر دے دوکاندار مار دتے گئے۔ مارن والیاں وچوں کجھ سپاہی سن تے کجھ دنگئی۔مئی 11 نوں دلی دے پھلیگسٹاپھ ٹاور وچ بچے کھچے یورپیئن اکٹھے ہو گئے۔ بنگال نیٹو انپھیننٹری دیاں تنّ بٹالیئناں شہر دے لاگے ہی تینات سن۔کجھ نے بٹالیئن چھڈکے ودروہیاں دا ساتھ دین دا فیصلہ کر لیا۔ باقی بچیا نے ودروہیاں ورودھ کاروائی کرن توں انکار کر دتا۔دپہروں بعد بھڑکی ہوئی ہنسا دی گونج کئی میلاں تک سنائی دین لگّ پئی۔ ایہہ ڈر محسوس ہون لگا کہ ودروہیاں دے ہتھ اسلیکھانے نہ لگّ جان، جنہاں کول پہلاں ہی ہتھیار تے گولہ بارود سی۔نوں بریٹیش آرڈینینس افسراں نے سپاہیاں تے گولیاں چلاؤنیاں شروع کیتیاں،جد کہ اوہناں دے اپنے گارڈ وی ایہناں گولیاں دی جد وچ سن۔ جدوں رکاوٹ نے کوئی فرق نہ پایا تاں اوہناں نے پورا اسلہ خانا ہی اڈا دتا۔نوں افسراں وچوں چھ بچ گئے۔ اسلہ خانے دے پھٹن نال آسے پاسے سڑکاں تے جاندے لوک وی مارے گئے۔ آسے پاسے دے گھر تے بلڈنگاں تباہ ہو گئیاں۔ ایہناں گھٹناواں دی خبر نے آسے پاسے تینات سپاہیاں نے وی ودروہ دی حمایت کر دتی۔ودروہیاں نے اسلہ خانے وچوں کجھ ہتھیار تے گولہ بارود پراپت کر لیا سی۔ دو میل دلی توں باہر تکّ اوہناں نے بنھاں کسے رکاوٹ دے 3000 بیرل گن پاؤڈر وی قبجے وچ کر لیا سی۔ بہت سارے یورپیئن افسر تے سولیئن نے پھلیگسٹاپھ ٹاور وچ جو دلی دے اتر والے پاسے ہے وچ پناہ لے لئی۔ پھلیگ ٹاور وچ ٹیلیگراپھ دا سسٹم سی جس ذریعے اوہناں نے گھٹناواں دیاں خبراں ہور بریٹیش سٹیشناں تے بھیج دتیاں۔ جدوں اوہناں نوں ایہہ صاف ہو گیا کہ میرٹ توں کوئی وی مدد نہی آ رہی تاں اوہناں نے آپو اپنیاں موٹراں تے کرنال جان دا فیصلہ کیتا۔ جہڑے یورپیئن وڈے گروپ نالوں وچھڑ گئے سن تے جہڑے پھلیگسٹاپھ ٹاور نہی پہنچ سکے،اوہ پیدل ہی کرنال نوں تر پئے۔ رستے وچ پنڈ واسیاں نے کئیاں دی مدد کیتی تے کئی لٹ لئے گئے جاں مار دتے گئے۔
اگلے دن بہادر شاہ ظفر نے بڑے چر بعد عدالت لائی۔ اس عدالت وچ کئی جوشیلے تے بے لغام سپاہیاں نے شرکت کیتی۔ سہنشاہ دے وی کنّ کھڑے ہو گئے۔ گھٹناواں دے رخ نے،سہنشاہ نے سپاہیاں دی گلّ دھیان نال سنی تے ودروہیاں دی مدد دا اعلان کر دتا۔ مئی16 نوں 50 یورپیئن محلّ وچوں گرفتار کیتے گئے تے اپنیاں لکن تھاواں توں پھڑیا گیا۔ سہنشاہ دے سپاہ سلاراں کئی یورپیئن نوں مار مکایا۔ محلّ دے احاطے وچ ہی درختاں دے جھنڈ وچ کئی یورپیئن مارے گئے۔
گھٹناواں دی خبر نے دلی تے کئی ضلعیاں وچ گڑبڑ پیدا کر دتی۔بہوتیاں کیساں وچ بریٹیش آرمی تے سول ادھیکاریاں دا بھیڑا ورتاو ہی اسدا مکھ کارن سی۔ دلی دی ڈھاہ نوں کئی انگریز افسراں نے ٹیلیگراپھ راہیں جانیاں۔ کمپنی دے بہت عہدیداراں نوں اپنی جان دے لالے پے گئے۔ اوہ پریواراں تے نوکرا سمیت اپنے بچاو لئی ادھر ادھر بھٹکن لگے۔ دلی توں 160 میل دور آگرہ وچ 6000 توں زیادہ لڑن تو بے بس یورپیئن قلعے وچ وی ڈرے ہوئے سن۔ کئی سولیئن افسراں دے بھجن نال ودروہیاں دا حوصلہ ودھ گیا سی۔ کئی اجے وی اپنیاں پوسٹاں تے تعینات رہے جدوں تکّ ایہہ صاف نہی ہو گیا کہ ہن کسے قانون ووستھا تے انھا دا کنٹرول نہی رہا۔
ملٹری وچ رلواں ملواں پرتیکرم سی۔ کجھ افسراں نوں اپنے جواناں تے وشواس سی۔کجھ افسر ایہو جہے وی سن جنہاں نے بھارتی مول دے جواناں نوں نہتھے کرنا شروع کر دتا سی۔ بنارس تے الہٰ آباد وچ فوجیاں نوں نہتھے کرن دے کارج نے ستھانک اگّ نوں ہور بھڑکا دتا۔بھاویں ودروہ وڈے پیمانے تے پھیل رہا سی پر ودروہیاں وچ ایکتا دی گھاٹ سی۔ بہادر شاہ ظفر نے اپنے شہنشاہی تخت نوں دوبارہ سرجیت کر لیا سی پر اک گروپ ایسا وی سی جو چاہندا سِ کہ مراٹھا حکمران نوں وی تخت وچ حصہ ملے۔ اودھ والے چاہندے سن کہ اوہناں نوں وی اوہناں دے پروزاں وانگ نواباں والیاں طاقتاں مڑ دتیاں جان۔
مولانا پھزل-اے-حق کھیرابادی تے اہمدؤلا شاہ ورگے مسلمان لیڈراں نے جہاد دا سدا دتا جو مسلماناں لئی مکدس مقام ہے۔ خاص طور تے شلپکاراں دی جماعت اسدے حق وچ سی۔ مسلماناں دے اس ہوکے نے بریٹیش نوں سوچن لا دتا کہ اس سارے گھٹنا کرم پچھے مسلمان عامَ وڈی طاقت ہے۔ بہادر شاہ نے اوہناں دے جہاد والے ہوکے دا ورودھ کیتا۔اس سجھاء نوں اس دلیل نال ردّ کر دتا گیا کہ اس نال دھارمک دنگے بھڑک سکدے ہن۔ اودھ وچ سنی مسلمان نہی چہندے سن کہ شیعہ راج پھر آ جاوے اس لئی اوہ شیعہ دا ودروہ دوران کوئی وی سجھاء منن نوں تیار نہی سن۔ اسے ترھا کئی مسلمان آگوآں نے بریٹیش سامراج دی مدد وی کیتی آگا خان اوہناں وچوں اک سی جسدی ودروہ توں بعد برٹش نے پہلا ٹائیٹل بحال کرکے عزت کیتی۔ دلی وچ بھاویں ہندو بہو گنتی سی پر مسلماناں دی گنتی وی گولنیوگ سی۔ ستھانک ودروہیاں دا چوتھا حصہ غازیاں دا سی جو اخیر تکّ لڑے۔ گوالیئر توں آیا غازیاں دا اک آتمگھاتی دستا وی سی جنہاں نے قسم کھادھی سی کہ ادوں تکّ کھانا ہی نہی کھانگے جنہاں چر بریٹیش نال جوجھ کے مر نہی جاندے۔
پنجاب دے تے اتر-دکھن پھرنٹیئر پرانت دے سکھ تے پٹھانا نے بریٹیش دی مدد کیتی تاں کہ اوہ دلی تے دوبارہ قابض ہو سکن۔ اتہاسکار جون ہیرس انوسار کہ سکھ پوربی، بہاری تے ینائیٹڈ پرانت آگرہ تے اودھ توں ناراض سن تے بدلہ لینا چاہندے سن۔ اٹھ سال پہلاں ایہناں دی مدد نال ہی بریٹیش نے سکھ راج نوں اپنے نال ملایا سی۔ پہلی تے دوجی اینگلو-سکھو لڑائی ویلے ایہناں راجاں دی آرمی بریٹیش آرمی دا حصہ بنکے سکھاں نال لڑی سی۔ ہیرس دا ایہہ سجھاء سی کہ سکھ بے عزتی محسوس کر رہے سن۔ سپاہیا دا ایہناں لڑائیا وچ سکھاں نال ورتاو بہت بھیڑا تے بے عزتی بھریا سی۔
اتہاسکار گیوگ کے.انوسار بریٹیش نال لڑائی ویلے ہندوستانی سپاہی نے بڑاس سرگرم حصہ پایا سی جس نال اوہ اپنی آزادی تے عزت گوا بیٹھے سن۔ خاص طور تے چلیاں والا تے پھروزشاہ دے یدھ، بریٹیش نے جتے سن تے اننھا دا وشواش سی کہ لڑائی دوران ہندوستانی سپاہی اوہناں نال مل جانگے۔ اوہناں دی نانہہ نال سکھ ناراض سن۔ بعد وچ ایہناں نوں پنجاب وچ کمپنی ولوں کمائی والیاں سول نوکریاں نال نوازیا گیا سی۔ 1857, بنگال آرمی وچ 86000 فوجی سن جنہاں وچ 12000 یورپیئن سن، 16000 سکھ، تے 1500 گورکھا سن۔ تناں بھارتی آرمی دے ونگاں وچ کل 311000 ستھانک فوجی سن تے 40160 یورپیئن فوجی سن تے 5362 افسر سن۔ 54ویں بنگال آرمی دے 75 ریگولر نیٹو انپھیننٹری ریجمینٹ نے ودروہ کیتا۔ اوہناں وچوں کجھ نے ہتھیار ہتھیا کے بھجن وچ کامیابی حاصل کیتی۔ کئیا نوں نہتھا کر دتا گیا، نظربند کر دتا گیا تاں کہ ودروہ نوں ٹھل پائی جا سکے۔
تختہ پلٹنا—
بہادر شاہ جپھر نے سارے بھارت دا سہنشاہ ہون دا اعلان کر دتا۔کجھ اتہاس کاراں دا وچار ہے کہ ایہہ اعلان سپاہیاں ولوں طاقت دے زور نال کرایا گیا سی تے اس اعلان-نامے تے دسخط اسدی مرضی دے الٹ سن۔ گواچی ہوئی طاقت دے باو جود اتری بھارت وچ دلی دے تخت دی بہت مہتتا سی۔ اتھے مغلاں نے صدیاں راج کیتا سی تے اوہ نام سارے بھارت لئی اک سوتردھار سی۔ سہنشاہ نے سول ادھیکاریاں،اہل کاراں تے عزت داراں نوں سونہ رسم ادا کروا دتی سی۔ بریٹیش حیران سن کہ عامَ لوک کسترھاں بہادر شاہ ظفر دی لڑائی نوں ہاں پکھی ہنگارا دے رہے ہن۔ شہنشاہ نے اپنے نام دے سکے جاری کر دتے۔ ایہہ اک پراتن روایت سی کہ اپنی سہنشاہی دا لوہا منواؤن لئی راجے صدیاں توں استرھاں کردے آ رہے سن۔ مسلمان قوم نے بہادر شاہ ظفر دی راجاشاہی منّ لئی سی۔ ایسے ایلاننامے نے پنجاب دے سکھاں نوں وکھرا پربھاو دتا۔ اوہ مغلاں نوں اپنا روائتی دشمن سمجھدے سن۔ اس لئی اوہناں نے ودورہ نالوں اپنے آپ نوں وکھ ہی رکھیا۔ اوہ نہی چاہندے سن کہ اوہ دوبارہ مغل جھنڈے دے حکومت دی پرجا بنن۔ اوہناں نے انیک جنگاں مغلاں نال لڑیاں ہوئیاں سن۔ ایہہ اوہناں دا مانسک ورتارا وی سی۔ اسدے الٹ بنگال سارے سمیں دوران ودروہ دے سنگ رہا۔
ودروہ دے شروعاتی دور وچ ودروہ نال جڑے جواناں نے کمپنی پھورساں تے فتح پا لئی سی تے اوہناں نوں پچھے دھککے کئی شہراں تے قبجہ کر لیا سی۔ کئی مشہور شہر اج دے ہریانہ،بہار، سینٹرل پرات، تے یونائیٹڈ پرانت۔ جدوں یورپیئن ٹروپاں نے اپنی طاقت اکٹھی کرکے جوابی حملے شروع کیتے، ودروہی سپاہی بھمبلبھوسے ورگی ستھتی وچ سن۔ اسدا سبھتوں وڈا کارن کیندری کمانڈ دی انہوند تے کنٹرول سسٹم سی۔بے شک اوہناں دے کجھ کیندری کدرتی طور تے لیڈر ابھرکے اگے آئے جویں بخت خاں، جسنوں بعد وچ بہادر شاہ ظفر نے اپنے پتر مرزا مغل دی کمجور لیڈر نوں پچھے پاکے کمانڈر انّ چیف گھوشت کیتا۔ بہتے حصیاں وچ ودورہیا نوں راجیاں تے راج کماراں دی لیڈرشپ لئی مجبور ہونا پیا۔ ایہناں وچوں کجھ لیڈر تاں سہرد تے پکے ارادے والے نشانے نال بجھے ہوئے سن پر بہوتیاں دا اپنا نجّ ہی بھارو سی۔ میرٹ دے آسے پاسے دے پنڈاں وچوں گرجر دی چڑھائی بریٹیش لئی سبھتوں وڈی للکار ثابت ہوئی۔ میرٹ دے لاگے پریکشتگڑھ وچ گرجراں نے چودھری کدم سنگھ نوں اپنا لیڈر گھوشت کر دتا۔کمپنی دی پولیس نوں علاقے وچوں کڈھ دتا۔کدم سنگھ دی کمان وچ وکھو وکھرے انوماناں انوسار 2000 توں لیکے10000 فوجیاں دی گنتی سی۔ بلند شہر تے بجنور وی گرجراں دے قبجے وچ آ گئے۔ ایہناں شہراں دا کنٹرول ولیداد خان، تے ماہو سنگھ سن۔سروت دسدے ہن کہ سارے گرجر پنڈ جہڑے میرٹ توں دلی تکّ پھیلے ہوئے سن نے ودروہ وچ حصہ لیا۔جالندھر دے کجھ جٹّ سپاہی وی ایہناں دے نال سن۔ اتنا کجھ ہون دے باو جود وی بریٹیش نے اس علاقے دا کنٹرول پھر حاصل کر لیا۔
انڈیا دی شاہی گزٹ وچ ایہہ درج ہے کہ 1857 دی ساری بھارتی بغاوت دوران بلند شہر علاقے وچ، گرجر تے رنگڑ(مسلم راجپوت)سبھ توں ودھ گھاتک دشمن ثابت ہوئے۔
ریوڑی دا منیا پرمنیاں ودوان مفتی نزامدین نے بریٹیش فوج دے ورودھ فتویٰ جاری کر دتا تے ستھانک لوکاں نوں اپیل کیتی کہ اوہ راؤ تلا رام دی جی جان نال مدد کرن۔ نرنول (نسیبپر) وچ گھمسان دی جنگ ہوئی۔ نومبر 16,1857, راؤ تلا رام دی ہار ہوئی تے مفتی نزامدینن نوں گرفتار کر لیا گیا۔اسدے بھرا مفتی یکینودین تے عبدالر رحمٰن جسنوں نبی بخش وی کہندے سن نوں تزارا توں گرفتار کر لیا گیا۔ دلی لجاکے پھانسی تے لٹکا دتا گیا۔ نسیبپر وچ ہارن توں بعد راؤ تلا رام تے پران سکھ یادو رشیا چلے گئے۔ مقصد رشیا توں ہتھیار پراپت کرنا سی جو بریٹیش نال کریمین وار وچ الجھیا ہویا سی۔
دلی—
دلی دی گھیرابندی
بریٹیش نے پلٹ وار کرن لئی پہلا اپنی سپیڈ بہت ہولی رکھی۔انگلینڈ توں فوج شپاں راہیں آ رہی سی۔ سمندر رستے آؤن نوں وقت لگنا سی۔بھاویں کجھ ریجمینٹ کریمینن وار توں پرشیا رستے آ چکیا سن۔ کجھ چین رستے رشیا دی بجائ انڈیا تور دتیاں گئیاں سن۔
یورپیئن فوجاں نوں جہڑیاں انڈیا وچ ہی سن نوں جتھیبند کرن لئی سما چاہیدا سی تاں کہ یدھ وچ اتاریا جاوے۔ گھٹنا کرم دے مدے نظر میرٹ تے شملہ نوں چھڈّ دتا گیا۔ ایہناں نے ہولی گتی نال دلی ول رخ کیتا تے یدھ کیتا،کئیاں نوں مار دتا تے رستے وچ کتنے ہی بھارتیاں نوں سولی تے ٹنگ دتا گیا۔ بغاوت شروع ہون دے دو مہیننے بعد دو فوج ٹکڑیاں دا کرنال نیڑے میل ہو گیا۔ اس ساجھیں فوج وچ گورکھاں ینٹاں وی شامل سن جہڑیاں بنگال آرمی دے سروس پے رول تے سن تے ایہناں دا کنٹیکٹ نیپال دے راجا نال سی۔ بدلی کی سرائے وکھے ایہناں دا مقابلہ ودروہی فوج نال ہویا تے ودروہیاں نوں دلی ول دھک دتا گیا۔
کمپنی نے دلی شہر دے اتر ول اپنا بیس بنا لیا تے دلی دی گھیرا بندی شروع ہو گئی۔ ایہہ گھیرا بندی جولائی 1, توں ستمبر 21 تک چلی۔ ایہہ گھیرا بندی دا مکمنل ہونا کٹھن ہو رہا سی۔ کدے کدے ایسا وی لگدا کہ گھیرا بندی دلی دی نہی سگوں کمپنی دیاں فوجاں دی ہے۔ ودروہیا نوں اجے وی رسد پانی،ہتھیار تے ہور سروت مل رہے سن۔ کئی ہفتیاں تکّ بیماریاں، دلی توں ہو رہی چھاپاماری انت تے کمپنی دیاں فوجاں نوں ہارن تے مجبور کر دیویگی۔ پر پنجاب وچ ودروہیاں دا ودروہ کچلیا جا رہا سی۔ پنجاب وچ سکھ تے پختون فوجی بریٹیش جوہن نکولسن دے ہیٹھ تر پئے سن تے گھیرا بندی پائی فوج نوں اگست 14 نوں جا ملے۔ اگست 30,ودروہیا نے شرطاں سہت سمجھوتہ بھیجیا، کمپنی نے انکار کر دتا۔
جسطرحاں بے صبری نال ہور فورس دی اڈیک کیتی جا رہی سی، بھری ہوئی ٹرین آن پہنچی۔ ستمبر 7,گھیرابندی نے دلی دی دیوار توڑ دتی۔ ودروہیاں دیاں توپاں خاموش ہو گئیاں۔ ٹٹی دیوار اتے کشمیری گیٹ راہیں دلی تے دھاوا بول دتا گیا،ایہہ ستمبر 14 دی گھٹنا ہے۔ حملہ آوراں نے شہر وچ اپنے پیر پکے کر لئے سن پر ایہدے لئی بہت موتاں ہوئیاں۔ مرن والیاں وچ جون نکولسن وی سی۔ بریٹیش کمانڈر اتنے نقصان لئی تیار نہی سی تے نہ ہی اسنوں اندیشہ سی کہ ودروہی اتنی ہمت نال مقابلہ کرنگے۔اوہ فوج نوں شہر وچوں کڈھن لئی وی تیار ہو گیا تاں کہ ہور نقصان توں بچیا جا سکے پر جونئر افسر اس لئی تیار نہی سن۔ اوہ اپنے کئی ساتھیاں دے مارے جان نال غصے نال لال سن تے یدھ نوں نجی روپ وچ لے رہے سن۔ اک ہفتے دی گلیاں دی لڑائی توں بعد بریٹیش لال قلعے تے پہنچن وچ کامیاب ہو گئے۔ بہادر شاہ ظفر استوں پہلاں ہی ہمایو دے مقبرے ول چلے گیا سی۔ بریٹیش نے شہر تے قبجہ کر لیا سی۔
ستمبر 20,1857 بہادر شاہ ظفر اتے اسدے پتراں نوں ہمایو دے مقبرے توں ولیئم ہڈسن دوارا گرفتار کر لیا گیا۔گھیرابندی پائی فوج دے ٹروپاں نے شہر دی لٹّ تے مار دھاڑ شروع کر دتی۔ یورپیئن تے اپنی فوج دی بربادی دے غصے وچ بہت وڈی گنتی وچ دلی نوسیاں نوں مار دتا گیا۔گلیاں وچ ہوئی لڑائی ویلے توپخانے دا منہ مسجد ولّ کیتا گیا سی۔ اسدے گوانڈھ وسدے لوکاں تے بمب ورسائے گئے۔ اتھے امیر مسلمان جو سارے بھارت وچ پھیلے ہوئے سن، انھا دے وی گھر سن۔ اوہ گھر، بہت ساریاں کلچر نال جڑیا کلا کرتاں، ساہتک کرتاں بمباں نال تباہ کر دتیاں گئیاں۔
اگلے دن بریٹیش افسر ولیئم ہڈسن نے بہادر شاہ ظفر دے پتر مرزا مغل،مرزا کھازیر سلطان اتے پوتا ابو بقر نوں اپنی نگرانی ہیٹھ دلی گیٹ کول گولیاں نال مار دتا گیا۔ اس جگہ نوں خونی دروازہ کہندے ہن۔ اس واردات نوں سنکے بہادر شاہ ظفر نے ڈونگھی چپّ دھار لئی۔
دلی دے ڈھہنن توں بعد جتی فوج ہور وی بھوتر گئی۔ استوں بعد آگرہ،پھر کانپور، لگتار جتاں نے اتر توں دکھن تکّ کمپنی دا راج مڑ توں پکے پیریں ستھاپت ہو گیا۔
بریٹیش راج—
بریٹیش کالونیاں دے افسر جہڑے بھارتی جنسنکھیا ،فوجی تے سول نال سبندھت سن نے اپنے آپ نوں نسچنت کرن ہتّ نویں اٹھی ستھاپت طاقت اگے نقلچیاں وانگ جی حضوری آرنبھ کر دتی۔ 1857 دے انت توں بعد بریٹیش نے پھر توں پیر پسارنے شروع کر دتے سن۔ لکھنؤ دا قبجہ مارچ1858 نوں پراپت ہویا۔ جولائی 8,1858 نوں اک سانتی وارتا سندھی تے دسخط کیتے گئے تے بغاوت جو اتنے زوردار طریقے نال اٹھی سی، اسدا انت ہو گیا۔ اخیرلے ودروہی جون20,1858 نوں گوالیئر دے سن جو ہار گئے۔ 1859 تکّ ودروہی لیڈر بخت خان تے نانا صاحبَ جاں تے مارے گئے سن جاں کتے دوڑ گئے۔
کانپور وچ بریٹیش ریکارڈ انوسار، ودروہیاں نے عورتاں،بچیاں، زخمی انگریزاں نوں مار دتا سی۔ ایہہ سارا کجھ بریٹیش دیاں اخباراں وچ چھپیا۔ بہت سارے انگریز فوجیاں نوں غصہ آیا تے اوہ بدلہ لین لئی اتاولے ہو اٹھے۔ سزا دے طور تے ودروہیاں نوں سولی چاڑیا گیا۔ توپاں دے مونہاں تے بنھکے اڈایا گیا۔
ودروہیاں نال جو ووہار کیتا گیا،اوہ کتے زیادہ سی پر اوہ پریس وچ نہی آ رہا سی۔ دلی ڈھہنن توں بعد ‘بمبے ٹیلیگراپھ’ وچ ودروہیاں دے ہوئے نقصان تے انمنکھی ورتارے دی چٹھی چھپی۔ ایہو چٹھی پھر بریٹیش پریس وچ وی گئی جستوں انگلینڈ واسیاں نوں گیان ہویا کہ بھارتی مول نواسیاں دا کتنا بھاری نقصان ہویا ہے۔ …
–.دلی شہر دے اندر جدوں ساڈے ٹروپ داخل ہوئے جو وی شہری ملیا سنگیناں نال ونھ دتا گیا۔ تے نمبر اتنا وڈا ہے کہ نندن یوگ ہے۔کئی گھراں وچ چالی توں پنجاہ ویکتی لکے ہوئے سن تے ایہہ ودروہی وی نہی سن،ایہہ عامَ شہری سن،جو کجھ وی نہی جاندے سن۔ سگوں ساڈے نرم سبھا دے شاشن توں واقف سن، اوہناں نے جان بخشی دی داد فریاد کیتی پر انھا دے ہتھ نراشا ہی آئی۔
ایڈورڈ ویبارڈ،انھی سالا افسر اس بارے اپنا تجربہ ریکارڈ کرواؤندا ہے؛
ایہہ تتھاں تے ادھارت قتل ہی سن…میں اپنیاں اکھاں نال بہت ہی خون خرابے والے درش دیکھے ہن پر جہڑا میں اکھی کلھ دیکھیا،میں پرارتھنا کردا ہاں کہ ربّ ایسے پھر نہ دکھاوے۔ عورتاں ساریاں نوں چھڈّ دتا گیا پر اوہ چیکاں مار رہیاں سن جدوں اوہناں دیاں اکھاں ساہمنے اوہناں دے پتیاں تے پتراں نوں کوہیا جا رہا سی۔ ایہہ بہت ہی بھینکر درش سی…ربّ جاندا ہے کہ مینوں کوئی ترس نہی آیا پر جدو اک چٹی داڑی والے بڈھے نوں لیاندا گیا تے میریاں اکھاں ساہمنے گولی ماری گئی کوئی پتھر دل کتے کتے ہی ہووےگا جو میرے نالوں وکھرا سوچدا ہووےگا۔
کئی فوجی ٹرپاں نے اک پالسی بنائی ہوئی سی کہ کسے نوں وی بندی نہ بنایا جاوے۔ اک افسر،تھومس لوء، یاد کردا ہے اک موقعے نوں جدوں اسدے ٹرپ نے 76 قیدیاں نوں پھڑیا ہویا سی۔ اوہ قتل عام کر کر کے تھکے ہوئے سن تے آرام کرنا چاہندے سن۔ بعد وچ اک کاہلی وچ کیتے مقدمے دے فیصلے انوسار سارے قیدیاں نوں اک لائنن وچ کھڑے کر لیا گیا۔ اک بریٹیش فوجی اوہناں دے کجھ گز دے فاصلے تے کھڑا ہو گیا۔ جیوں ہی فائر دا آرڈر سنیا۔اسنے گولیا چلا کے ساریاں نوں ڈھیری کر دتا۔ اس دھرتی توں اوہناں ساریاں دا نامو نشان مٹ گیا۔
بغاوت دے خاتمے توں بعد،نویں کما ول دھیان کیندرت کیتا گیا۔ اسلئی بھارتی سروت تے بھارتی جنسنکھیا دا نریکھن کیتا گیا۔ دا لاسٹ مغل کتاب دا لیکھک اتہاسکار ولیئم ڈالریمپل نے تتھاں دا نریکھن کیتا کہ دلی دے مسلمان جنسنکھیا تے اس گھٹنا کرم دا کی اثر ہے؟اسنے ویکھیا کہ کارجکرنی تے آرتھک کنٹرول مسلم تو نکلکے ہندو دے ہتھ چلا گیا سی،کیونکہ بریٹیش سوچدا سی بغاوت دے پچھے مسلم قوم دا ہتھ ہے۔
برٹین وچ اثر؛
سزاواں دین دا طریقہ تے انھا دا گھناؤنا پن،جسطرحاں بریٹیش پھوز نے کیتا، اسنوں ٹھیک تے انصاف والا جانکے سلاہیا گیا۔ ایہہ پہلیاں رپورٹاں دا اثر سی، جنھا وچ ایہہ کیہا گیا سی کہ بریٹیش تے یورپیئن سولئنز تے ستھانک کرسچئنز نوں کسترھاں ودروہیاں ولوں ماریا تے لٹیا گیا سی۔ 1857 دے سال نوں ریڈّ ایئر دا نام دتا گیا سی۔ لوکاں دا غصہ ابالے کھاندا سی۔ کرسٹوپھر ہربرٹ انوسار اس گلّ نوں اتنی وار دہرایا گیا کہ ایہہ بریٹیش تزربیاں وچ اک ٹیریبل بریک سی۔ ایہو جہے ماحول وچ راشٹری غصہ تے نراشا نال بریٹیش دیاں سبھ ودھیکیاں نوں ویاپک منزوری مل رہی سی۔
ودروہیا ولوں یورپیئن عورتاں تے کڑیاں دے بلاتکار وی بریٹیش جنتا نوں اگّ لاؤنن والے سن۔ایہہ ودھا چڑھا کے وی میڈیا ولوں دسے جا رہے سن تاں کہ بریٹیش دیاں ودھیکیاں تے پردہ پایا جا سکے۔ بریٹیش مڈیا نے بہت سارے اکھی دیکھے حوالے نال انگریز اؤرتا نال ہوئے بلاتکار، اخباراں وچ چھایا کیتے۔ ایہناں وچوں اک گھٹنا دا ورنن ‘دا ٹائم’ اخبار نے چھاپیا جس وچ کیہا گیا کہ 48 عورتاں تے کڑیاں جنہاں وچ 10 سال دی عمر والیاں کڑیاں وی شامل سن دا دلی وکھے ودروہیاں ولوں بلاتکار کیتا گیا۔کارل مارکس نے بعد وچ اسنوں پراپیگنڈا دسدیاں اسنوں غلط دسدیاں ردّ کیتا تے کیہا کہ ایہہ جسنے لکھیا ہے اوہ بنگلور دا پادری ہے، جو ایہناں گھٹناواں توں بہت دور رہندا سی۔ اس لئی اسنے کوئی ثبوت وی مہئیہ نہی کیتا۔ ویکتی گت گھٹناواں نے پبلک دا دھیان کھچیا تے پریس ولوں بڑے زور شور نال پیش کیتا جا رہا سی۔ اک ہور گھٹنا جنرل ویلر دی دھی مارگریٹ دی ہے جسنوں دھکے نال کسے ودروہی نے اپنی رکھیل بنا لیا سی۔ مارگریٹ نے بلاتکاری نوں مار کے اپنے آپ نوں وی مار لیا۔ دوجا ورشن اس کہانی دا ایہہ ہے کہ مارگریٹ ادوں ماری گئی جدوں مارگریٹ کرکے بلاتکاری اپنی پتنی نال اس معاملے بارے بحث رہا سی۔
نوَ-اساری—
بہادر شاہ ظفر تے ملٹری کمیشن دوارا دلی وچ دیش دھروہ دا مقدمہ چلایا گیا تے اسنوں رنگون جلاوطن کر دتا گیا جتھے 1862 وچ اسدی موت ہو گئی۔ ایہہ مغل شاہی گھرانے دا انت سی۔ 1877عیسوی نوں کوین وکٹوریا نے پردھان منتری بیننجامن دسرائلی دی صلاحَ نلا بھارت دی رانی دا خطاب لے لیا۔
بھارت وچوں بریٹیش ایسٹ انڈیا کمپنی دا راج ختم ہو گیا۔ اگست 18,1858 نوں ‘گوورنمینٹ عوف انڈیا ایکٹ 1858’ہوند وچ آیا۔جس انوسار ایسٹ انڈیا کمپنی نوں بھنگ کر دتا گیا تے اسطے راج کرن دی طاقت بریٹیش کراؤن نوں ٹرانسفر کر دتی گئی۔ اک نویں بریٹیش گورمنٹ ڈپارٹمینٹ، دا انڈیا اؤپھس دی اساری کیتی گئی تے اسنوں گورنینس عوف انڈیا دے حوالے کر دتا گیا تے اسدا ہیڈّ سیکٹری عوف سٹیٹ فار انڈیا نال نتھی کر دتا گیا۔اس عاشِ نال کہ ایہہ بوڈی ہی انڈین پالسی بنائےگی۔
گورنر-جنرل عوف انڈیا نوں اک نواں ٹائٹل، ‘وائسرائے عوف انڈیا’ مل گیا۔ ایسٹ انڈیا کمپنی دیاں کجھ پراتن ٹیریٹریز، جویں سٹریٹ سیٹلمینٹس (Straits Settlements) ہن کالونیاں بن گئیاں جنہاں دا اپنا ہی ادھیکار کھیتر سی۔ انگریز بستیواد کارجکرنی نے سدھار دے کجھ پروگرام الیک لئے۔ اوہناں وچوں ہی اک نوں عملی جامہ پہناؤندیاں،بھارت دی اچّ جاتی تے کلینن ورگ، تے پرانے رہے ریاستی اہل کاراں نوں سرکار دا انگ بناؤنن دا کارج آرنبھیا تاں کہ پچھمی دکھّ نوں بدلیا جا سکے۔ وائسرائے نے زمیناں قرقی دا ظالمانہ کم بند کروایا، دھارمک بھاوناواں نال چھیڑ چھاڑ کرن دی نیتی بدلی تے بھارتیاں نوں سول ادھیکاریاں وچ شامل کرن دی ودھ اپنائی،بھاویں شروع وچ ماتہتی ہی دتی۔
راجنیتک طور تے نریکھن کردیاں ایہہ وی محسوس کیتا گیا کہ راجا تے پرجا دا جہڑا نیتک رشتہ ہندا ہے بھاویں دکھاوے دا ہی ہووے،اوہ سبندھ دی انہوند کرکے ہی بغاوت نوں بہو گنتی دی ہمدردی ملی سی۔نتیجے وجوں بھارتیاں دا ستھانک پدھر دا سرکار نال رابطہ قایم کیتا جاوے، پر ایہہ بہت ہی سیمت ہووے۔ نویں وائیٹ کالر والی کلین بھارتی جماعت دی ہوند دسنیوگ ہو گئی۔ استوں بعد بمبے،کلکتا تے مدراس وچ ینیورسٹیاں دی ستھاپنا کیتی گئی تے انڈین یونیورسٹی ایکٹ بناکے لاگوُ کیتا گیا۔ استرھاں پراتن بھارت دیاں روائتی قدراں قیمتاں نوں سرجیت کرکے،اک نویں پروپھیشنل مڈل کلاس دا سماجیکرن کیتا گیا پر ایہہ نویں بنتر اپنے آپ وچ ستنتر نہی سی۔ اسدی ڈور کتے نہ کتے پرانی ستھاپتی نال ہی جڑی ہوئی سی۔ ایہہ تے انگریز دی اوہ چانکء نیتی سی جس انوسار اسنے زہریلہ محاورہ بنا لیا سی کہ اسدے راج وچ سورج نہی ڈبدا۔ نومبر،1858 نوں وکٹوریا دا اعلان نامہ وی کجھ قانونی نقطے نگاہ توں اکھو پروکھے کرن والا نہی سی۔ بستیواد نوں چلاؤن لئی ایسے قانون تا بناؤننے ہی پیندے ہن بھاویں قانون دے تھلے اگّ کسے دی وی ہووے، رجھدا اوہی جو کراؤن چاہندا۔ ‘انڈیا دی رعایا، ساڈی رعایا ہے تے اوہناں نال اوہو سلوک کیتا جاوے جو ساڈی اپنی رعایا نال کیتا جاندا ہے۔ نوکریا دا ادھار یوگتا،سکھیا،سہردتا تے کڑی محنت نوں پہل دتی جاوے، جو ساڈے نال سہرد تے میہنتی ہے، اسدی ڈیوٹی ہی اتم ہے۔ دیش واسیاں نال اکو جیہا وہار ہونا چاہیدا ہے۔
کاغذی بھاوناواں دے انترگت، لورڈ رپن جو 1880توں1885 تکّ انڈیا دا وائسرائے رہا، اسنے ستھانک لوک سرکاراں نوں ہلاّ شیری دتی تے پکھپات والی پریکٹس نوں بند کرن ہتّ عدالتاں دے قانون Ilbert act راہیں لاگوُ کیتا۔ (ایہہ البرٹ ایکٹ کی ہے؟ اسدا خلاصہ بعد وچ کیتا جاویگا،وکھرے ٹوپک نال، تاں کہ لڑی بھنگ نہ ہووے) پرتوں اوہ پالسی جہڑی اک موڑ تکّ ادار تے اگانھ-ودھو دسدی سی،اسدا ورودھ شروع ہو گیا تے اگلے ہی پل ایہہ پچھانہ کھچو سی، کیونکہ اسنے اک نویں کلین جماعت پیدا کر دتی سی تے پرانے دقیانوسی گلاں تے دوبارہ موہر لا دتی سی۔ جے کوئی نواں سدھار کرن دی کوشش ہندی تاں اسنوں ایسائیمتّ نال جوڑ دتا جاندا۔ البیکٹ ایکٹ نے انگریز مانسکتا وچ نراشا تے ورودھ بھر دتا۔ اس ورودھابھاس دے مدے نظر 1886 توں سول سروس وچ بھارتیاں دی شمولیت لگبھگ بند کر دتی گئی۔
ملٹری دی نوستھاپنا—
1857 توں پہلاں بھارتی فوج دے تنّ ونگاں وچ بنگال آرمی دا بول بالا سی۔ بغاوت توں بعد بنگال آرمی دا پنر گٹھن کیتا گیا۔ براہمن جماعت دی گنتی گھٹا دتی گئی ایہہ سمجھکے کہ بغاوت دوران اوہناں دا رول بہت ہی ناں پکھی سی تے اوہ بہتے بغاوتیاں نال رل گئے سن۔ اسدے بدلے ایہہ بھرتی پنجاب وچوں کیتی جا رہی سی۔اسدا نتیجہ بعد وچ ایہہ ہویا کہ سپاہیا وچ تالمیل گھٹ گیا۔ پرانی بنگال آرمی دا سوروپ بالکل بدل دتا گیا۔ ایہناں ٹرپاں نوں نویں ٹرپاں وچ تبدیل کر دتا گیا۔ کئی کہندیاں مارشل قوماں نوں بھرتی لئی ہلا شیریل دتی گئی،خاص کرکے سکھ تے گورکھا قوماں نوں۔ صحیح واگڈور انگریز افسراں دے ہتھ ہی سی۔ بریٹیش نے انڈیا وچ انگریز افسر تے فوجیاں دی گنتی کافی ودھا دتی۔ 1861 توں توپ خانے نوں انگریز ینٹاں دے حوالے کر دتا گیا کجھ پہاڑی ٹکڑیاں نوں چھڈکے۔
پربھاشت شبداولی—
1857 دی بغاوت دیاں گھٹناواں دا کوئی سانجھا نامکرن ساہمنے نہی آیا۔
بھارت تے پاکستان وچ اسنوں ‘1857 دی آزادی دی پہلی لڑائی’جاں ‘بھارت دی پہلی آزادی دی لڑائی’ کیہا جاندا ہے۔پر ریوولٹ عوف 1857 وی کوئی انجانا نام نہی ہے۔ بھارتی راجنیتک لوک اسنوں انڈین میوٹنی جاں بھارتی بغاوت وی کہندے ہن۔ استرھاں کرکے اصل وچ اوہ اسدی ہوند نوں چھوٹا کرکے دیکھدے ہن تے استرھاں اوہناں دا رجواڑاشاہی سبھاء اجاگر ہویا دسدا ہے۔ بہتے اس نام نال سہمت نہی ہن۔
انگلینڈ تے ہور کومن ویلتھ دیش اسنوں عامَ طور تے انڈین میوٹنی ہی کہندے ہن۔ پر کجھ ہور نام وی لئے جاندے ہن، جویں گریٹ انڈین میوٹنی، سپائے میوٹنی،سپائے ریبیلیئن، سپائے وار،گریٹ میوٹنی، ریبیلیئن اوپھ 1857, دا اپرائیزنگ،منہمدن ریبیلئن تے روولٹ عوف 1857 ورگے نام وکھو وکھرے ریکارڈ وچ ملدے ہن۔
اتہاسک چھاپ—
Adas نے 1971 وچ اسدی اتہاسک جیونی نوں چار مکھ بھاگاں وچ ونڈکے وچارن دا اپرالا کیتا ہے۔
v بھارتی راشٹری وچار
v مارکسسٹ نریکھن
v بغاوت دا روائتی پکھ
v بغاوت دے ابھار دی تیکھن کھوز
پروفیسر قم ویگنر نے اس وشے تے بہت پن چھان کیتی ہے تے زیادہ زور ولیئم ڈالریمپل دی کتاب ‘دا لاسٹ مغل’ نوں اسدی اصل جڑھ دے انترگت واچیا ہے۔ خاص طور تے دھارمکتا دا پربھاویکرن اسدا مکھ کارن بن کے ساہمنے آیا راجنیتک دھارمکتا بگاوتیا لئی اک چانن منارے دی طرحاں سی۔
سنیوکت بھارت کتے نہی دسدا سی۔ آپو اپنے راجنیتک، سماجک، ریتی رواج تے دھارمک قوماں دا سنکلپ سی۔
بگاوتیا نوں کچلن لئی بھارتیاں دیاں دوسریاں دھراں/قوماں ہی کافی پربھاوت سن جویں مدراس آرمی،بمبے آرمی، تے سکھ ریجمینٹز۔ ایسٹ انڈیا کمپنی دی اسی پرتیشت گنتی بھارتی سینکا دی ہی سی۔
بہتے ستھانک شاشک آپس وچ ہی لڑدے رہے،بجائ اسدے کہ اوہ انگریز ورودھ لڑدے۔
بہتے بھارتی سپاہیاں دیاں ریزمیٹا جدوں بھنگ کر دتیا گئیاں تاں اوہ لڑن دی بجائ گھراں نوں چلے گئے۔
بہت سارے بغاوتیاں نے مغل حکومت دی واپسی نوں تسلیم نہی کیتا۔
دلی دے مہاراجے دا بغاوتیاں تے کوئی نگھر کنٹرول نہی سی۔
ودروہ زیاد تر اتری بھارت تے سینٹرل بھارت وچ ہی کیندرت رہا۔
بہت سارے چھوٹے ودروہ اتھے ہوئے جتھے بریٹیش دا کنٹرول نہی سی تے اوہ ستھانک حاکما دے خلاف ہی سی۔ ایہہ ستھانک راجنیتی توں ہی پریرت سی۔
ودروہ دھرم،نسل تے ستھانک کارناں کرکے کھکھڑی کھکھڑی ہو گیا۔
دوسرے وچار دی نوئیئت وکھری ہے۔ اوہ اپر درج کیتے کارناں نوں تسلیم کردیاں ایہہ کہندے ہن کہ ایہناں کارنا دے مدے نظر اسنوں بھارت دی آزادی دی لڑائی کہننا بیہتر ہے۔ استرھاں دے کہنے نوں اوہ اس درشٹی توں ویکھدے ہن کہ—
بھاویں بغاوتیاں دے وکھ وکھ کئی کارن ہن جویں، سپاہیاں دا روس، بریٹیش دا ہتھ نفرت والا محسوس ہونا، ڈوکٹرائن عوف لیپس آدی پر بہتے سپاہی جو ہمتی سن،اوہ دلی ولّ چل پئے تاں کہ مغل سامراج نوں مڑ سرجیت کیتا جاوے۔ جہڑا اوہناں واسطے اک راسٹری چنھ وجوں ویکھیا جا سکدا ہے،اتھوں تکّ کہ روائتی ورودھی جماعت ہندو وی اس نال سہمت سن۔
ایہہ دور دراڈے تکّ پھیلیا ہویا اک وڈا ودروہ سی جویں؛ اودھ، بندیلکھنڈ،رہیلکھنڈ ورگے علاقے گنے جا سکدے ہن۔اسلئی ایہہ اک ملٹری ودروہ ہی نہی سی تے اک توں زیادہ جگہ پھیلیا ہویا سی۔
سپاہیاں دی بولی کسے چھوٹے راج نوں ہی آزاد کرواؤنن والی نہی سی لیکن اوہناں دی منشا پورے دیش نوں آزاد کرواؤنن دی سی۔ اکھریلا نشانہ دلی متھیا گیا۔ایہہ کیہا جاندا سی ‘خلق خدا کی،ملک بادشاہ کا، حکم صوبیدار سپاہی بہادر کا۔ ودیشی نوں باہر کڈھن دا ادیش ستھانک نہ رہکے راشٹری بھاوناواں دی ترزمانی کردا سی۔
[[گٹھ:تریخ]]
| |||