"<span lang="ur">افغانستان چ بدھ مت</span>[[ گٹھ:مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے ]]" دیاں دہرائیاں وچ وکھراپا
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
لیک ۱ –
<div style="direction:rtl; font-family:Jameel Noori Nastaleeq; font-size: 125%">
==جغرافیہ==
پراچین یگاں توں، [[وشکارلا ایشیا|وچلے ایشیا]] دی تجارتی شاہراہ دے دندے اوپر وسن والیاں ریاستاں دے نال نال ہینیان [[بدھ مت]] دے کئی اک مدرسے وی موجود سن۔ خاص ریاستاں [[گندھارا]] اتے [[باختر]] دیاں سن۔ گندھارا وچ [[پاکستانی پنجاب]] اتے [[درۂ خیبر]] دی افغانی لانبھاں، دونواں دے علاقے رلت سان۔ ایدا نتیجتہ ایہ نکلیا کہ درۂ خیبر توں لے کے وادئ [[کابل]] تیکر دے ادھے افغانی علاقے دا نام [[صوبہ ننگرہار|نگر ہار]] پے گیا، جد کہ [[پنجابی]] علاقے نوں [[گندھارا]] آکھیا جاون لگا۔ [[باختر]] دا کھلیر وادئ کابل توں اُتر دی لانبھ ول ہویا اتے ایدے وچ دکھنی [[ازبکستان]] تے [[تاجکستان]] شامل ہوگئے۔ ایدے اُتر ول وسطی ازبکستان اتے اُتر پچھمی تاجکستان وچ [[سغدیہ]] واقع سی ۔ باختر دا دکھنی حصہ جیہڑا کابل دی وادی دے اتر ول واقع سی کپیش اکھواندا سی؛ جد کہ اتری حصے دا مغروں [[تخارستان]] ناں پے گیا۔
Line ۱۲۳ ⟶ ۱۲۴:
ایس یگ دے بوہت سارے [[فارسی]] ادب دے بودھی حوالے وی ایس اسلامی- بودھی ثقافتی سنگت دا ثبوت دیندے نیں۔ مثال دے طور تے، فارسی شاعری وچ کجھ تھاواں تے اکثر ایس تشبیہ دا استعمال کیتا گیا اے کہ "ایہ تھاواں اینیاں ہی سندر سان جنی کہ اک "نوبہار" (نووہار)- ایس توں اڈ، [[نووہار]] اتے [[صوبہ بامیان|باميان]] وچ مہاتما بدھ دیاں شبیہاں، اچیچا ميتريا دی شبيھاں، یعنی آون والا مہاتما بدھ، اپنے سراں دے پچھے چن دے ہالے رکھدیاں سان۔ ایس توں مول سندرتا دے ایس شاعرانہ بیان نوں تحریک ملی کہ اوس دا مکھ "مہاتما بدھ دے [[چن]] ورگے مکھڑے" نال رلدا اے۔ ایس طراں، گیارہویں صدی دیاں فارسی نظماں مثلاً ایّوقی دی "ورقے اتے گُل شاہ" وچ لفظ "بت" دا اک مثبت اشارہ "مہاتما بدھ" ول اے، اپنے دوجے اتے منفی معنے "مجسمے" لئی نئیں۔ ایس دے وچ مرد تے زنانیاں، دونواں دی مثالی غیر شہوانی سندرتا ول اشارہ لکیا ہویا اے۔ ایس طراں دے حوالے ایہ دسدے نیں کہ یا تے بودھی خانقاہواں اتے شبیہاں، گھٹ توں گھٹ تیرہویں صدی عیسوی وچ شروع دے منگول یگ راج وچ، ایہناں ایرانی ثقافتی علاقیاں وچ موجود سان، یا فیرایہ گل پکی اے کہ صدیاں تیکر، [[بدھ مت]] نوں چھڈ کے [[اسلام]] قبول کرن والیاں وچ اک پکی پیڈھی بودھی وراثت باقی رہی۔
==
۱۱۴۱ء وچ [[پوربی ترکستان]] اتے اتر [[پچھمی ترکستان]] دے [[منگول]] بولن والے لوک یعنی
۱۱۴۸ء وچ وسطی [[افغانستان]] دے پہاڑاں توں آون والے خانہ بدوش [[غز
اپنے توں پہلاں [[محمود غزنوی]] وانگوں، ۱۱۷۸ء وچ، محمد غوری نے پہلے اتری [[سندھ]] دی اسمٰعیلی ریاست [[ملتان]] اوپر قبضہ کیتا، جیس نے [[غزنوی راج]] کولوں آزادی حاصل کر لئی سی۔ فیر اوہ [[پاکستان]] دے پورے علاقہ [[پنجاب]] اتے اتری ہندوستان نوں فتح کرن لئی اگے ودھیا، اتے اوس دے مغروں اج دے بہار اتے پچھمی [[بنگال]] تک واقع [[گنگا]] د ے میدان تک جا پوہنچیا۔ اپنی مہم دے ویلے، ۱۲۰۰ء وچ اوس نے، وکرم شلا اتے اودانت پوری سمیت، بوہت ساری وڈی بودھی خانقاہواں نوں لٹیا اتے برباد کر دتا۔ ایس حملے نوں ناکام بناون لئی، مقامی سینا راجہ نے اوہناں نوں فوجی چھاؤنیاں وچ بدلی کر دتا سی۔
ہو سکدا اے کہ غوری موہریاں نے اپنے فوجیاں نوں مذہبی رنگ راہیں لڑائی وچ جوش دلاون اتے ہلا شیری دی کوشش کیتی ہووے، جویں کہ سیاسی اتے دیس پرست پروپیگنڈے دی مہم وچ کوئی وی قوم کردی اے۔ اوہناں دا وڈا مقصد، پرنتو، چوکھے لڑاکیاں وانگوں، زمین، دولت اتے اقتدار تے قبضہ کرنا سی۔ ایس لئی، [[غوری سلطنت|غوریاں]] نے صرف اوہناں خانقاہواں نوں برباد کیتا جیہڑیاں اوہناں دے حملیاں دی راہ وچ سان۔ مثال دے طور تے، نالندہ دی خانقاہ اتے بودھ گیا، خاص رستے توں ہٹ کے واقع سان۔ ایس لئی، جد ۱۲۳۵ء وچ [[تبتی]] مترجم چاگ لوتساوا نے اوہناں دا دورہ کیتا تے ویکھیا کہ بھاویں اوہناں نوں لٹیا گیا سی اتے نقصان پوہنچایا گیا سی، فیر وی راہباں دی اک چھوٹی جٔی نفری نال حالی وی ایہ خانقاہواں اپنا کم کر رہیاں سان۔ اتری [[بنگال]] دی جگودالہ خانقاہ نوں ہتھہ وی نئیں سی لایا گیا اتے اوہ بدستور اپنا کم کر رہی سی۔
ایس توں علاوہ، غوریاں نے [[کشمیر]] نوں فتح کرن اتے اوتھوں دے بودھاں نوں اسلام قبول کرن دی کوشش نئیں کیتی۔ اوس ویلے کشمیر بھکا ننگا سی اتے خانقاہواں کول کجھہ وی دھن دولت یا اجیہی کوئی شے نئیں سی جنہوں لٹیا جائے- ایس دے علاوہ، غوری لوک اپنے جرنیلاں اتے گورنراں نوں چونکہ نہ تے تنخواہ دیندے سان نہ بھتہ، سغوں اوہناں کولوں ایہ توقع رکھدے سان کہ اوہ اپنی اتے اپنے سپاہیاں دی لوڑمقامی وسیلیاں راہیں آپوں ہی پوری کرن دے۔ جے اپنے اقتدار ہیٹھ کسے کولوں، گورنراں نے دھکے زوری اوس دا دھرم بدلی کرا کے [[اسلام]] قبول کروا وی لیا، تاں وی، اوہ ابادی دے وڈے حصیاں اوپر فالتو ٹیکس لان لئی، اوہناں اوپر ظلم نئیں سان کر سکدے۔ چنانچہ، افغانستان وانگوں، ایتھے وی غوریاں نے، ہندوستان وچ، غیر مسلماں نوں ذمّی حیثیت دین اتے اوہناں کولوں جزیہ وصول کرن دی ریت چالو رکھی۔
==منگول یگ==
۱۲۱۵ء وچ [[منگول راج]] دے بانی [[چنگیز خان]] نے [[غوری سلطنت|غوریاں]] کولوں [[افغانستان]] جت لیا۔ جویں کہ ہر تھاں اوپر اوس دی ایہی پالیسی سی، چنگیز خان نے اپنے راج دے خلاف لڑن والیاں نوں تباہ کر دتا اتے اوہناں دیاں زمیناں تہس نہس کر چھڈیاں۔ ایس گل دا چنگی طراں پتہ نئیں کہ افغانستان وچ [[بدھ مت]] دیاں نشانیاں جیہڑیاں حالی تک باقی سان، اوس ویلے اوہناں دا کیہ حال ہویا۔ چنگیزخان سارے دھرماں بارے روادار سی جد تک کہ اوہناں دھرماں دے آگو چنگیز خان دی لمی عمر اتے فوجی کامیابی دی دعا منگدے رہن۔ مثال دے طور تے، ۱۲۱۹ء وچ اوس نے [[چین]] توں [[تاؤمت]] دے اک مشہور عالم نوں افغانستان بُلوایا تاں جے اوہ چنگیزخان دی لمی عمر لئی سگن بہار دا سربندھ کرے اتے اوس لئی ہمیش دی جند دا دارو تیار کر دے۔
۱۲۲۷ء وچ چنگیزخان دے مرگ اتے اوس دے وارثاں وچ راج پاٹ ونڈن مغروں، اوس دے پُتر چغتائی دے حصے وچ [[سغدیہ]] اتے افغانستان دی حکومت آئی اتے اوس نے [[چغتائی خاقانی راج]] دی بنیاد رکھی۔ ۱۲۵۸ء وچ چنگیزخان دے پوترے [[ہلاکو خان]] نے [[ایران]] نوں فتح کر لیا اتے [[بغداد]] وچ [[عباسی راج]] دا تختہ الٹ دتا۔ اوس نے [[الخان خاندان]] دی حکومت قائم کیتی اتے چھیتی ہی اتر پچھمی ایران وچ واقع اپنے دربار وچ
کجھ عالماں موجب جو [[تبتی]] راہب [[ایران]] آئے، اوہ غالباً دری گُنگ (دری کنگ) کاگیو اسکول نال سنگت رکھدے سان اتے ہلاکو ولوں اوہناں نوں سدن دا سبب سیاسی ہووے دا۔ ۱۲۶۰ء وچ اوس دے عم زاد خوبیلائی ([[قبلائی
کجھ لوکاں دا وچار اے کہ تبتی بدھ مت ول قبلائی اتے خيدو دے موہ دا سبب مہاکال دی مافوق الفطری سہائتا حاصل کرنا سی جنہوں شاکیہ اتے کاگیو، دونواں دی چالو ریت دے انوسار، بودھی راکھے یا محافظ دی حیثیت دتی جاندی سی۔ مہاکال تانگوتاں دا، جنھاں نے [[تبت]] اتے [[منگولیا]] دے وچکارلے علاقے اوپر راج کیتا سی، راکھا یا محافظ رہیا سی۔ اوہناں دا دادا [[چنگیز
۱۲۶۶ء وچ ہلاکو دی موت مغروں [[چغتائی خانیت|چغتائی خاقانیاں]] نوں خوانین کولوں ہور زیادہ ازادی مل گئی اتے اوہناں نے [[قبلائی خان]] دے خلاف خیدو دی جد وجہد وچ اوس دے نال کسے واسطے بغیر سنگت جوڑ لئی۔ ایس دوران، ہلاکو دے وارث تبتی [[بدھ مت]] اتے [[اسلام]] دی حمایت بارے اپنا پرت برابر تبدیل کردے رہے، ویکھن وچ اک سیاسی حکمت عملی دے ہیٹھ وی۔ ہلاکو دے
قبلائی خان دی موت دے اک ورہے مغروں، ۱۲۹۵ء وچ گئیہاتو دا مرگ ہو گیا۔ ارغون دے
بودھی خانقاہواں نوں برباد کر دین دا حکم جاری کرن دے باوجود، انج لگدا اے کہ [[غازان خان]] [[بدھ مت]] نال جُڑیاں ہوئیاں ساریاں نشانیاں مٹاون دی آشا نئیں سی رکھدا۔ مثلاً، اوس نے رشید الدین نوں اک 'جگتائی تاریخ' (عربی۔ جامع التاریخ) لکھن دا کم دتا، ایس ہدایت نال کہ [[فارسی]] اتے [[عربی]] دونواں زباناں وچ ایہ لکھت تیار کیتی جاوے۔ ایہناں تہذیباں اتے انساناں دی تاریخ دے حصے وچ، جنھاں نوں منگولاں نے فتح کر لیا سی، رشید الدین نے "مہاتما بدھ دی حیات اتے تعلیمات" نوں وی رلا لیا۔ ایس مورخ نوں اپنی پرچول دے کم وچ مدد دین لئی غازان خان نے [[کشمیر]] دے اک بودھ راہب بخشی کمل شری نوں اپنے دربار وچ بلوایا۔ الکرمانی دے پشلےعلمی کم وانگوں، رشید دی کتاب وچ وی بدھ مت نوں ایس ڈھب اتے شبداں وچ پیش کیتا گیا اے جو مسلماناں نوں اسانی نال سمجھ آ سکے جویں کہ [[مہاتما بدھ]] نوں پیغمبر دسیا گیا اے، دیوتاواں نوں فرشتے اتے مار نوں شیطان متھیا گیا اے۔
رشید الدین دی رپورٹ موجب اوس دے زمانے وچ گیارہ عدد بودھی لکھتاں دے عربی ترجمے [[ایران]] وچ پائے جاندے سان۔ ایہناں وچوں مہایان لکھت مثلاً "خوشی دی خالص دھرتی دے سربندھ اوپر اک سوتر" (سنسکرت۔ سکھاواتیہو سوتر،سوتر جو امیتابھ دی خالص دھرتی بارے ہے)، 'اک بُنی ہوئی ٹوکری دی ساخت دے سربندھ اوپرسوتر' (سنسکرت۔ کرنداہیو سوتر، اوالوکیشتر بارے، درد مندی دی مورت) اتے 'میتریا دا اک وکھالا' (
رشید الدین نے اپنی تاریخ [[غازان خان]] دے وارث اولجائیتو ([[الجاتیو خدابندہ]]) دے زمانے وچ، ۱۳۰۵ء وچ توڑ پوہنچائی۔ انج لگدا اے کہ بودھی راہب حالی [[ایران]] وچ موجود سان، گھٹ توں گھٹ۱۳۱۶ء وچ اولجائیتو دی مرگ تک تے ضرور، کیونکہ راہباں نے [[منگول]] حاکم نوں مُڑ کے [[بدھ مت]] ول لیاون دی اک ناکام کوشش ضرور کیتی۔ ایس طراں گھٹ توں گھٹ اوس ویلے تک، بودھی راہب [[افغانستان]] توں لنگ کے آندے جاندے رہے، لہٰذا عین ممکن اے کہ [[خانان چغتائی|چغتائی]] دے دربار وچ اوہناں نوں جی آیاں نوں آکھیا جاندا ہووے۔
۱۳۲۱ء وچ [[چغتائی راج]] دو حصیاں وچ ونڈیا گیا۔
==ایہ وی پڑھو==
*[[بدھ مت]]
*[[ترک لوکاں اندر بدھ مت]]
*[[لہندے ترکستان چ بدھ مت]]
*[[چڑھدے ترکستان چ بدھ مت]]
[[Category:بدھ مت]]
[[Category:ترک]]
[[Category:ترکستان]]
[[Category:ترک لوک]]
[[Category:افغانستان]]
[[Category:ایران]]
[[Category:تبت]]
[[Category:بدھ مت دی تریخ]]
| |||