|
==جغرافیہ==
پراچین یگاں توں، وسط[[وشکارلاایشیا|وچلے ایشیا]] دی تجارتی شاہراہ دے دندے اوپر وسن والیاں ریاستاں دے نال نال ہینیان [[بدھ مت]] دے کئی اک مدرسے وی موجود سان۔سن۔ خاص ریاستاں [[گندھارا]] اتے [[باختر]] دیاں سان۔سن۔ گندھارا وچ [[پاکستانی پنجاب]] اتے [[درۂ خیبر]] دی افغانی لانبھاں، دونواں دے علاقے رلت سان۔ ایدا نتیجتہ ایہ نکلیا کہ درۂ خیبر توں لے کے وادئ [[کابل]] تیکر دے ادھے افغانی علاقے دا نام [[صوبہ ننگرہار|نگر ہار]] پے گیا، جد کہ [[پنجابی]] علاقے نوں [[گندھارا]] آکھیا جاون لگا۔ [[باختر]] دا کھلیر وادئ کابل توں اُتر دی لانبھ ول ہویا اتے ایدے وچ دکھنی [[ازبکستان]] تے [[تاجکستان]] شامل ہوگئے۔ ایدے اُتر ول وسطی ازبکستان اتے اُتر پچھمی تاجکستان وچ [[سغدیہ]] واقع سی ۔ باختر دا دکھنی حصہ جیہڑا کابل دی وادی دے اتر ول واقع سی کپیش اکھواندا سی؛ جد کہ اتری حصے دا مغروں تخاریستان[[تخارستان]] نامناں پے گیا۔
==بدھ مت راج ہیٹھ آؤن والے مڈھلے علاقے==
[[مہاتما بدھ]] دی پہلی پہل ہینیان جیون چرتراں، جویں کہ سروستی واد دی لکھت "لمے کھیڈ دا سوتر"(سنسکرت۔[[سنسکرت]]۔ للیتاوسترسوتر) دے موجب، تپسّو تے بھلّیکا، [[باختر]] دے دو تجارت پیشہ بھراواں نے بطوراوہناں دے پہلے چیلیاں دے اوہناں توں بیعت قبول کیتی۔ شاکیہ مُنی دے وچل واہی واپر دے اٹھہ ہفتیاں مغروں ایہ واقعہ پیش آیا جنہوں روائتی طور تے ۵۳۷ء صدی قبل مسیح اوپر متھیا جاندا اے۔ بھلّیکا مغروں [[بھکشو]] بن گیا تے اوس نے اپنے آبائی شہر [[بلخ]] دے نیڑے اک خانقاہ تعمیر کیتی جو اجوکے [[مزار شریف]] دے نیڑے واقع اے۔ اوہ اپنے نال مہاتما بدھ دے اٹھ عدد موئے مبارک لیائا، اوہناں دیاں مبارک نشانیاں دے طور تے، تے ایہناں لئی اک استوپا بنوایا۔ لگ بھگ ایسے ہی یُگ وچ [[باختر]] [[ایران]] دی [[اشمینائی سلطنت]] دا حصہ بن گیا۔
۳۴۹ ء صدی قبل مسیح وچ، دوسری بودھی پریۂ دے مغروں ، ہینیان دی مہاسانگھی روایت تھرواد توں نکھڑ کے نکلی۔ بوہت ساریاں مہاسانگھاں [[گندھارا]] ول ٹُر پئیاں۔ افغانی علاقے دے خاص شہر، حدّا اوپر جو اجوکے جلال آباد دے نیڑے وے، اوہناں نے اخیر ناگر وہار خانقاہ دی بنیاد رکھی تے اپنے نال مہاتما بدھ دی کھوپڑی مبارک بطور نشانی لے کے آئے۔
چھیتی ہی تھرواد دے اک بزرگ سمبھوت سنواسی نے ایدی نقل ماردیاں ہوئیاں کپیش دے مقام اوپر اوہناں دی روایت قائم کرن دی کوشش کیتی۔ پر اوہ کامیاب نہ ہوئے تے مہاسانگھک نے [[افغانستان]] دی مڈھلی بودھی روایت دے طور تے جڑ پھڑ لئی۔
اخیر، مہاسنگھک پنج نکے مدرسیاں وچ ونڈے گئے۔ افغانستان وچ سب توں اہم شاخ لوکوتّراواد سی، جنہیں مغروں [[ہندوکش]] پہاڑاں دی وادئ [[بامیان]] وچ اپنے پیر پکے کر لئے۔ تیجی تے پنجویں صدی عیسوی دے دوران کسے ویلے ایدے منن والیاں نے، اپنے ایس ایمان دی روشنی وچ کہ مہاتما بدھ دی حیثیت اک پاک مہا پرش ہستی دی اے، دنیا دے سب توں وڈے بُت بنائے جنہاں وچ مہاتما بدھ نوں کھلوتے ہوۓ وکھایا گیا سی۔ [[طالبان]] نے ۲۰۰۱ء وچ ایہ وشل بُت ڈھا دتّے۔
۳۳۰ء صدی قبل مسیح وچ [[مقدونیہ]] دے [[سکندرِ اعظم]] نے [[اشمینائی سلطنت]]([[ہخمانیشی سلطنت]]) دا چوکھا علاقہ، جدے وچ [[باختر]] تے [[گندھارا]] وی رلت سان، فتح کرلیا۔ اوہ ایہناں علاقیاں دی مذہبی ریت بھوں رواداری دا رویّہ رکھدا سی تے اُتوں اُتوں انج لگدا سی کہ اوس دی دلچسپی نری فوجی فتح تک سی۔ اوس دے وارثاں نے [[سلیوسی سلطنت]] قائم کیتی۔ پر۳۱۷ صدی عیسوی قبل مسیح وچ [[ہندوستان]] دی [[موریہ سلطنت]] نے سلیوسیاں کولوں [[گندھارا]] کھو لیا تے ایس طراں اینے تھوڑے چِر وچ ایس علاقے اوپر صرف اوپرے اعتبار نال یونانیت نے قبضہ کیتا۔
موریہ بادشاہ [[اشوک اعظم]] (جنہیں ۲۳۲ء توں ۲۷۳ء صدی قبل مسیح تک راج کیتا) تھرواد بدھ مت دا حمائتی سی۔ اپنی راجدھانی دے اخیر وچ اوس نے مہارکّھیا دی اگوائی وچ [[گندھارا]] ول اک تھروادن تبلیغی جماعت بھیجی۔ دکھن وچ واقع [[قندھار]] دی دوری تک، ایس جماعت نے "اشوک دے ستون" کھڑے کیتے جنہاں اوپر بودھ اصولاں دے ترجمان کتبے موجود سان۔ ایہناں مبلغاں راہیں تھرواد نے [[افغانستان]] وچ اپنی معمولی جئی موجودگی قائم کرلئی۔
==سروستی واد مدرسے اتے یونانی- باختر راج==
[[اشوک اعظم]] دے راج دے انتمی سمے وچ، تیجی بودھی کونسل مغروں، ہینیان دا سرواستیواد نامی مدرسہ تھرواد توں وکھ ہو گیا۔ اشوک دے مرن مغروں، اودے پُتر جلوک نے سروستی واد دا [[کشمیر]] وچ درشن کرایا۔
۲۳۹ء صدی قبل مسیح وچ [[باختر]] دے مقامی [[یونانی]] مالداراں نے سلیوسی سرکار دے خلاف بغاوت کیتی تے ازادی حاصل کرلئی۔ آون والے ورھیاں وچ اوہناں نے [[سغدیہ]] تے [[کشمیر]] نوں فتح کرلیا تے ایس طراں [[یونانی- باختری راج]] دی بنیاد پئی۔ کشمیری راہباں نے جھٹ وچ ہینیان دے مکتب سرواستی واد نوں باختر وچ پھیلا دتا۔
۱۹۷ء صدی قبل مسیح وچ یونانی- باختریاں نے [[موریہ راج]] کولوں [[باختر]] نوں فتح کرلیا۔ اخیر، [[افغانستان]] دے دکھنی پوربی حصّے وچ وی سرواستی واد آگیا۔ ایدے مغروں [[یونانی]] تے ہندوستانی ثقافتاں وچکار جیہڑا میل ملاپ شروع ہویا، اودے نتیجے وچ یونانی ڈھنگ ڈھب دا بودھی آرٹ اوپر ڈاڈھا اثر اُچرج اوس دیاں انسانی شبیہاں اتے کپڑا لتا پاون دے ڈھنگ اوپر ہویا۔
ایہ گل سچ اے کہ بھاویں [[یونانی- باختری راج]] وچ تھرواد نوں کدی وی استھر نصیب نئیں ہویا، ایس دا اک بادشاہ مینیند روز ([[پالی]]: میلندا، راج ۱۵۵ء توں ۱۳۰ء صدی قبل مسیح تک)، [[ہندوستان]] توں آون والے اک راہب ناگ سین توں متاثر ہون مغروں، تھرواد دا پجاری بن گیا۔ اپنے ایس ہندوستانی گُرو نوں بادشاہ نے کئی سوال کیتے اتے ایہناں دا ایہ مکالمہ "ملند دے سوال" (پالی: ملنداپانہو) دے نام تے مشہور اے۔ ایس دے تھوڑے چِر مغروں، [[یونانی- باختری راج]] نے [[سری لنکا]] نال ناطے جوڑ لئے اتے راہباں دا اک ٹولہ راجہ دھتّا گمانی (راج۱۰۱ء توں ۷۷ء صدی قبل مسیح تک) دے حکم نال تعمیر کیتے جان والے مہان استوپا دی تقدیس بارے دعائیہ رسم وچ رلتی ہوون لئی بھیجیا۔ ایس توں جو ثقافتی سنگت پیدا ہوئی اودی وجہ توں یونانی- باختری راہباں نے زبانی طور تے"ملند دے سوالاں" نوں سری لنکا اپڑا دتا۔ مغروں ایہناں سوالاں نوں تھرواد روایت وچ، اک وادھو ضابطے اوپرمبنی لکھت دی حیثیت دے دتی گئی۔
==[[کشن سلطنت|کشان]] یُگ==
۱۷۷ء تے ۱۶۵ء صدی قبل مسیح دے وچکار، [[گانسو]] تے پوربی [[ترکستان]] دے علاقے وچ پچھم ولوں چین دی ہان راجدھانی دے پھیلاؤ نے مقامی درمیانے[[وشکارلا ایشیا|وشکارلے ایشیا]] دے ٹپری واس قبیلیاں وچوں بوہتیاں نوں، ہور پچھم ول دِھک دتا۔ ایہناں قبیلیاں وچوں اک نے جدا نام زیونگنو سی اک دوجے قبیلے یوئ۔جی (ویڈز- گائلز: یوئی چی) اوپر دھاڑا بول دتا تے اوہناں دے اک وڈے حصّے نوں اپنے وچ رلا لیا۔ یوئ۔جی لوکیں سفید فام باشندے سانسن جو اک پراچین پچھمی ہندی-[[ہند یورپی بولیاں|ہند یورپی زبان]] بولدے سان تے سفید فام نسل دے حدل پوربی لانبھ ول آون والے مہاجر سان۔ کجھ وسیلیاں موجب یوئ۔جی دے پنج اشرافی قبیلیاں وچوں اک، جو یونانی مآخذ وچ تخاریاں دے نام توں پچھانیا جاندا اے، اوہنے اجوکے یُگ دے پوربی [[قازقستان]] ول ہجرت کیتی جس دی وجہ توں مقامی ٹپری واس شاکا (پرانی ایرانی: [[ساکا]]) جنھوں [[یونانی]] اسکائتھی آکھدے سان، دکھن ول دھک دتا۔ تخاری تے شاکا لوک، ایہ دونویں، ایرانی زباناں بولدے سان۔ زباناں دے ایس نکھیڑ پاروں ایہ رپھڑ والی گل اے کہ ایہناں تخاریاں دی سنگت یوئ۔جیوں دی نسل نال سی یا نئیں کیونکہ ایہ لوک وی "تخاری" اکھواندے سان۔ تے ایہناں نے ہی دوجی صدی عیسوی دے وچ [[پوربی ترکستان]] دے علاقے کوشا اتے [[ترفان]] وچ پھلدیاں پھُلدیاں تہذیباں قائم کیتیاں۔ پر ایہ گل پکی اے کہ درمیانے اتری [[بھارت]] دے شاکیہ قبیلے نال، جدے وچ شکیا مونی دا جنم ہویا، شاکیاں دا کوئی تعلق نئیں سی۔
شاکیاںساکےآں نے پہلاں تے ۱۳۹ء صدی قبل مسیح وچ بادشاہ مینند روز دے راج یُگ وچ یونانی- باختریاں کولوں [[سغدیہ]] فتح کرلیا، فیر [[باختر]] وی کھو لیا۔ اوتھے شاکیاںساکا لوکاں نے [[بدھ مت]] قبول کرلیا۔ ۱۰۰ء صدی قبل مسیح تک، تخاریاں نے شاکیاںساکےآں کولوں سغدیہ تے باختر دے علاقے جت لئے۔ ایتھے اپنے پیر پکے کرن مغروں، اوہناں نے بدھ مت نوں وی اپنے اندر جذب کرلیا۔ ایتھوں ہی [[کشان سلطنت]] دی بنیاد پئی، جیہڑی اخیر کشمیر،[[کشمیر]]، اتری [[پاکستان]] تے اتر پچھمی [[ہندوستان]] تک پھیل گئی۔
سب توں مشہور کشان راجہ [[کنشک]] (راج ۷۸ء توں ۱۰۲ء صدی قبل مسیح تک) سی، جیس دی پچھمی راجدھانی کپیش سی۔ اوہ ہینیان دے سروستی واد سوچ دا سہائت کار سی۔ ایس مدرسے دی ضمنی شاخ ویبھاشک توخارستان[[تخارستان]] وچ خاص طور تے پچھانو سی۔ تخاری راہب گھوشک ابھی دھرم اوپر ویبھاشک تفسیراں دے لکھاریاں وچوں اک سان (ودیا دے خاص موضوع ) جنہوں کنشک راہیں منعقد ہون والی چوتھی بودھی کونسل نے اپنی منظوری دتی۔ کونسل دے مُکن مغروں جد گھوشک تخارستان واپس آئے تے اوہناں نے پچھمی ویبھاشک (بالہکا) مدرسے دی بنیاد رکھی۔ [[بلخ]] دے مقام اوپر واقع اک وڈی خانقاہ [[نووہار]] چھیتی ہی پورے وسط[[وسطی ایشیا]] وچ اُچے بودھی گیان دا مرکز بن گئی جیس دا جوڑ وسط اتری ہندوستان دی نالندہ خانقاہ نال کیتا جاسکدا سی۔ ایتھے اچرج ویبھاشک ابھی دھرم دی شکشا اوپر زور دتا جاندا سی اور صرف اوہناں راہباں نوں داخلہ ملدا سی جنہاں نے پہلاں توں ایس موضوع اوپر کجھ لکھت کیتی ہووے۔ چونکہ ایتھے [[مہاتما بدھ]] دی اک دندانی یادگار محفوظ سی ایس لئی ایہ چین توں ہندوستان جان والی [[شاہراہِ ریشم]] اوپر واقع زیارت گاہواں وچوں خاص مرکز منّی جاندی سی۔
[[زرتشت]] [[بلخ]] وچ تقریباً ۶۰۰عیسوی٦۰۰عیسوی صدی قبل مسیح وچ پیدا ہویا۔ ایہ ([[بلخ]]) اوس ایرانی پنتھ والے زرتشتیتاں دا مقدس شہر سی جس (پنتھ) دا اپراجن زرتشت دی دتی ہوئی شکشا ہیٹھ ہویا سی اتے جدے وچ اگ دی پوجا اوپر زور دتا جاندا سی۔ [[کنشک]] نے مذہبی رواداری دی یونانی- باختری پالیسی اوپر عمل کیتا۔ ایس طراں، بلخ وچ بدھ مت تے زرتشت دھرم، امن چین نال اکٹھے رہے، رلت تجربے توں گزرے تے دوہناں نے اک دوجے دی اگوائی اوپر اثر پایا۔ مثال دے طور تے اوس یگ دیاں اوہ خانقاہواں جیہڑیاں غاراں وچ بنایاں گئیاں سان، اوہناں وچ مہاتما بدھ دی دیواری تصویراں اک نورانی ہالے نال ملدیاں نیں تے اوہناں اوپرجو لکھتاں موجود نیں اوہناں وچ مہاتما بدھ نوں "بدھ مزدہ" آکھیا گیا اے۔ ایہ اک اکٹھ سی مہاتما بدھ تے آہورہ مزدہ دا جو زرتشت دھرم دا سب توں وڈا دیوتا اے۔
۲۲۶ء۲۲٦ء صدی قبل مسیح وچ [[ساسانی راج]] نے [[افغانستان]] وچ [[کشان راج]] نوں نشٹ کر دتا۔ گو کہ ساسانی [[زرتشت دھرم]] دے ڈاڈھے حامی سان، فیر وی اوہناں نے بدھ مت نوں برداشت کیتا اتے ہور بدھ خانقاہواں بنان دی اجازت دے دتی۔ ایہ واقعہ اوہناں دے ہی راج یگ دا اے جد لوکوتراواد دے منن والیاں نے [[بامیان]] دے مقام اوپر مہاتما بدھ دے دو وشال بُت کھڑے کیتے۔
[[ساسانی سلطنت|ساسانیاں]] دی رواداری وچ صرف اک وار تریڑ تیجی صدی عیسوی دے دوجے حصے وچ اوس ویلے پئی جد راج دی دھرمی پالیسی زرتشتی وڈے راہب کتریر دے ہتھ وچ سی تے اوس نے [[افغانستان]] وچ کئی بودھی خانقاہواں نوں ڈھاون دا حکم دتا کیونکہ اودے بھوں [[بدھ مت]] تے زرتشت دھرم دا ملاپ بدعت سی۔ خیر، اودے مرن مغروں بدھ مت دا حال مُڑ کے چنگا ہو گیا۔
==سفید فام ہُن اتے ترکی شاہی لوک==
پنجویں صدی عیسوی دے شروع وچ سفید فام ہُن،[[ہُن]]، جنہاں نوں یونانی لوک ہفتالی اتے ہندوستانی تُروشکا آکھدے سان، اوہناں نے ساسانیاں کولوں افغانستان سمیت پرانے کشان علاقیاں دا چوکھا حصّہ کھو لیا۔ پہلاں تے سفید فام ہُناں نے خود اپنے دھرم دا پرچار کیتا جو کہ [[زرتشت دھرم]] نال رلدا ملدا سی۔ پر فیر، چھیتی ہی اوہ بدھ مت دے ڈاڈھے حمائتی بن گئے۔ [[ہان چینی]] زائر فاشیان (فا-شین) نے ۳۹۹ صدی عیسوی تے ۴۱۴ صدی عیسوی دے وچکار اوہناں دے علاقے دا دورہ کیتا اور اوس نے کئی ہینیاں مدرسیاں دی اگوائی دی کتھا لکھی ہے۔
ترک شاہی لوک [[ترک]] نسل دے سان اتے کشاناں دی اولاد سان۔ ساسانیاں دے ہتھ [[کشان راج]] ہارن مغروں اوہناں نے پشلے راج دے کجھ حصّے، جو اتر پچھمی اتے اتری ہندوستان وچ واقع سان، اپنے راج ہیٹھ کرلئے۔ چوتھی صدی عیسوی دے شروع وچ ہندوستان دے گپت راج دے قیام تک اوہناں نے ایہناں اوپر راج کیتا، فیرناگرہار ول نس گئے۔ اوہناں نے پنجویں صدی عیسوی دے وچکار سفید فام ہُناں کولوں اوہناں دے راج دے کجھ حصّے فتح کرلئے اتے اپنا راج وادئ کابل اتے کپیش تک ودھا لیا۔ کشاناں اتے اپنے توں پہلے دے سفید فام ہُناں وانگوں، ترکی شاہیاں نے افغانستان وچ بدھ مت دا ساتھہ دتا۔
۵۱۵ء صدی عیسوی وچ سفید ہُن بادشاہ مہرا کُلا نے، اپنے دربار دے رسکی غیر بودھی جتھیاں دے اثر ہیٹھ آکے بدھ مت نوں دبا دتا۔ اوس نے خانقاہواں تباہ کردتیاں اتے اتر پچھمی ہندوستان دے نیڑلے تے دوراڈہے علاقیاں وچ بوہت سارے راہباں نوں کوہ چھڈیا، گندھارا تے اچیچ کشمیر وچ۔ ناگرہار دے ایہناں حصیاں وچ جیہڑے اودے انصرام وچ سان، ایہ انہیاۓ ذرا گھٹ سی۔ اودے پترنے ایس پالیسی نوں پُٹھا کر دتا اتے ایہناں سب علاقیاں وچ نویاں خانقاہواں بنوائیاں۔
| 