"<span lang="ur">پنجاب دے دریاواں تے نہراں دی تریخ</span>[[ گٹھ:مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے ]]" دیاں دہرائیاں وچ وکھراپا

شبد ترجمہ مطابق [[فارسی]] وچ [[پنجاب]] دا ناں اس دے پنج دریاواں (پنج+آب) توں پیا |۔ پرانے وینےآںویلےآں وچ اس نوں مدر دیش، سپت-سندھو آدیوغیرہ کیہا جاندا رہا ہےاے |۔ لگبھگ [[اکبر]] دے سمیںویلے توں اس نوں پنجاب کسے نہ کسے روپ وچ کیہا گیا ہےاے |۔ [[مہاراجہ رنجیت سنگھ]] ویلے سکھ راج نوں پنجاب راج بولیا جاندا سی |۔ لگبھگ سوا صدی پہلاں [[انگریز|انگریزاں]] سمیں پنجاب دی دھرتی [[یمنا]] دریا توں لے کے [[دریاۓ‎ سندھ]] توں اگے تکّ منی گئی |۔ ایہہ پنجاب بہت وڈا پنجاب سی، جس دا کلّ خیترکھیتر 133741 مربع میل تے بھارت[[برطانوی ہند]] دے خیترکھیتر دا دسواں حصہ سی، جس وچ 36352 مربع میل دیسی ریاستاں دا خیترکھیتر شامل سی |۔ 1901 دی مردم-شماری انوسار پنجاب دی کلّ آبادی 24754732 سی، جس وچ 4424398 دیسی ریاستاں دی آبادی شامل سی |۔ اس طرحاں اج دے پنجاب، [[ہریانہ]]، [[ہماچل]] اتے [[پنجاب (پاکستان)|پاکستانی پنجاب]] تے [[خیبر پختونخواہ|سرحدی صوبہ]] وی اس وچ شامل سی اتے ایہہ مہاں پنجاب ساری [[برطانوی ہند]] بادشاہت دا 8.4 فیصدی سی |۔

[[مہاراجہ رنجیت سنگھ]] دا پنجاب [[ستلج]] توں لے کے [[پاکستان]] دا پنجاب، سرحدی صوبہ، [[جموں اتے کشمیر]] اتے [[لداخ]] تکّ سیمت سی | [[برطانوی ہند|انگریزی راج]] دا پنجاب 27 ڈگری 39 منٹ اتے 34 ڈگری اتراتلے اتے 79 ڈگری 2 منٹ پوربچڑھدے درمیان پیندا سی | پوربچڑھدے وچ [[یمنا]] تے اس دی سہائک (معاون) ندی ٹواس پنجاب نوں یونائیٹڈ پروونسز (ہن [[اتر پردیش]]) نالوں وکھ کردی سی |۔ یمنا دریا دا ادگم(نکلن دی تھاں) تبت نال جڑاء رکھدا سی اتے ایہہ دریا پنجاب اتے اتر پردیش دی لگبھگ 320 [[کلومیٹر]] لمبائی تکّ حد بنیا رہا |۔ پنجاب نالوں سرحدی صوبہ (نارتھ ویسٹرن فرنٹیئر پروونس) 1901 وچ نکھیڑیا گیا |

دو دریاواں دے کھیتروشکارلے علاقے نوں دوآبہ کیہا جاندا ہے،اے، ایہہ ناں [[اکبر|اکبر شہنشاہ]] نے دو دریاواں دے پہلے اکھراں نوں ملا کے دتا جویں دوابادوآبہ بست([[بست دوآب]]) جالندھر (ب بیاس لئی سست ستلج لئی)، دوآبہ باری ([[باری دوآب]])بیاس دے پرانے وہن اتے راوی وچکارلا کھیتر، دوآبہ رچنا،رچنا([[رچنا دوآب]])، (راوی تے چناب دا درمیانی کھیتر)، دوابادوآبہ چجّ،چجّ([[چج دوآب]])، (چناب اتے جہلم دا مدھ والا خیتر)، (دوآبہ سندھ ساگر،ساگر([[سندھ ساگر دوآب]])، سندھ اتے جیہلم وچکارلا کھیتر) |۔

رگوید وچ دریاواں دے ناں ستودرو جاں ستدرت ([[ستلج]])، وپاس ([[بیاس]]) بعد وچ وپاشا، پرشنی ([[راوی]]) بعد وچ ایراوتی، آسکنی ([[چناب]]) بعد وچ چندربھاگا، وتاستا (جیہلم[[جہلم]]) اتے سندھو ([[سندھ دریا]]) لکھے ہوئے ہن |۔ آریہ لوک کبھا ندی بعد وچ کوہن، ورتمانپرانے سمیںویلے قابل[[کابل دریا]] نوں وی سرسوتی آکھدے سن |۔ ایہہ لوک جد اگے ودھے تاں ایہناں کروکشیتر، پہووا آدیوغیرہ تھاواں توں لنگھدی اک ندی نوں سرسوتی دا ناں دتا |۔ ایہہ ندی دریا گھگر، مارکنڈا اتے دردوتی آدی نوں لے کے شترانا ([[پٹیالہ]]) پہنچ کے اک بہت وڈے دریا دا روپ دھار کے سدھی [[رن کچھ]] (گجرات) دے سمندر وچ جا ڈگدی سی |۔ رگوید دے منتراں (V99-36.6، V9-6.10، V999-54.4) وچ اس سرسوتی دریا دا بڑا جس گایا گیا ہے | اس طرحاں ایہہ 7 دریاواں دی دھرتی (سرسوتی، [[ستلج]]، [[بیاس]]، [[راوی]]، [[چناب]]، [[جہلم]] اتے سندھ) نوں سپتسندھو کیہا گیا ہےاے |۔

سارے مدھ پنجاب دے میدان ایہناں دریاواں راہیں لیاندی پولی مٹی دے بنے ہوئے ہن تے اس طرحاں ایہناں دے راہ بدلن وچ ایہہ بڑی سہائک ہے |۔ ڈاکٹر ڈی. سی. سرکار انوسار پنجاب ناں بھارتیمقامی ناں [[پنچند]] (پنج دریاواں دی دھرتی) دا [[فارسی]] روپ لگدا ہے جویں کہ پراناں، مہابھارت اتے ہور ساہت توں پتہ لگدا ہے |۔

ایہہ ستھاپت سچائی ہے کہ 3000-1500 پو.ق ۔ م. وچکار راوی، سندھ اتے ہور دریاواں دے کنڈھیاں 'تے بہت ہی سبھئک (تہذیب یافتہ )منکھی(انسانی) نسل [[دراوڑ]] رہندی سی |۔ اس ویلے دے ایہہ لوک گھنی آبادی والے اچت طرحاں نال آیوجت کیتے شہراں وچ رہندے سن |۔ اوہناں پاس صحت مند، اننددائک اتے آرامدائکآرامدہ اتے سکھ دین والیاں سہولتاں اپلبدھ (مہیا) سن، جہڑیاں آریہ اتے ہور وشودنیا دے لوک اجے جاندے وی نہیں سن |۔ ہڑپا[[ہڑپہ]] اتے مہنجودڑو[[موہنجودڑو]] دے شاندار شہر [[آریہ]] حملہ آوراں نے برباد کر دتے سن |

اتہاس وچ کدھرے ایہہ نہیں ملدا کہ آریہ لوکاں نے نہراں دی اساری کیتی | 13ویں صدی توں پہلاں کجھ برساتی نہراں بنیاں دا پتہ لگدا ہے | بادشاہ [[جلال-او-دینل کھلجیالدین خلجی]] (1290-96) نے اپنے شکار اتے سیر-سپاٹے لئی [[دلی]] وکھے اک نہر دی اساری کروائی جو [[یمنا]] وچوں کڈھی گئی سی | [[فروزشاہ تگلکتغلق]] (1355-88) نے اس نہر نوں دلی وکھے کجھ باغاں دی سنچائی لئی ورتیا | اسے نہر نوں نویں شکل دے کے [[انگریز]] حکومت نے بنوایا، جس نوں پچھمی یمنا نہر (ویسٹرن یمنا کینال) کیہا گیا، جس نال کرنال،[[کرنال]]، ہسار[[حصار]] اتے [[گڑگاؤں]] آدیوغیرہ دے خیتراں نوں پانی دتا جاندا ہے | ایہہ پاؤنٹا صاحب توں تھلے دریا یمنا توں تاجیوالا ہیڈّ ورکس توں نکلدی ہے | [[سکھ سلطنت|پنجاب راج]] نوں انگریزی شاسنراج تھلے لیاؤن توں بعد برطانوی حکومت نے ہنسلی، شاہ نہر اتے کئی ہور نہراں کھدوائیاں | [[ایسٹ انڈیا کمپنی]] دی پرشاسکی رپورٹ 1849-50 اتے 1850-51 وچ درج ہے کہ 'پنجاب وچ سنچائی دیاں سمبھاوناواں شاندار ہن | اس وچ وڈے دریا جنہاں وچ دوواں باہیاں توں بے شمار ندی-نالے پیندے ہن، دھرتی دی عامَ ڈھلوان دکھن دشا ولّ مہتوپورن اتارء-چڑھاء 'چ ہونی، ایہہ تتھّ اتے انوکولتا یکدم نہراں بناؤن لئی پریرت کردے ہن |' نہراں بناؤن دی پریرنا پنجاب دی دھرتی توں ملن کرکے انگریز شاسن نے روپڑ دے ستھان توں [[سرہند نہر،نہر]]، راوی توں مادھوپرمادھوپور دے ستھانتھاں توں [[اپر باری دواب نہر،نہر]]، چناب دریا توں [[اپر چناب نہر]] تے [[لوئر چناب نہر،نہر]]، ستلج وچوں [[ستلج ویلی پروجیکٹ]] ادھین نہراں، [[لوئر جہلم نہر،نہر]]، ٹپل کینال پراجیکٹ، حویلی پراجیکٹ آدیوغیرہ نہراں کڈھیاں | بھاویں [[انگلینڈ]] وچ کوئی نہر نہیں، پھر وی انگریزاں نے بھارت[[ہندستان]] وچ دنیا دے اک بہت ہی وشال(وڈے) نہری سسٹم نوں جنم دتا | برطانوی سرکار نے نہراں بناؤن دی وگیانک کلا [[اٹلی]] توں سکھی | انجینیئر کے. آر. شرما انوسار، 'اوہ دیش (اٹلی) پہلا دیش سی جس 'چ بہت وڈے پیمانے 'تے سنچائی سسٹم اسارے گئے | ہور دیشاں وچ اطالوی ڈیم تے ایکواڈکٹس سنچائی انجینیئراں لئی مارگ درشک دے طور 'تے کم آئے |' (اریگیشن انجینیئرنگ والیئم-1 پں: 2)

() گولن محمد نہر، (ا) دیوان واہ نہر، () جامواہ خورد نہر، جہڑی پنڈ میلسی اتے کھانپر پاسوں نکلدی سی، (س) جامواہ کلاں نہر، جہڑی پنڈ کھانپر پاسوں نکلدی سی، اس دے چھ رجواہے سن (ہ) بہاولواہ نہر جہڑی پنڈ جلا پاسوں نکلدی سی، جس دی سلتانواہ شاخ سی جس دیاں جمراہیواہ اتے ابنواہ ڈسٹریبیوٹریاں سن، (ک) محمد واہ نہر شاہ پور پنڈ کولوں نکلدی سی جہڑی بسنتپر دے آلے-دوآلے نوں سنچت کردی سی، (کھ) سدرواہ نہر جس دی چھجوواہ ڈسٹریبیوٹری سی، (گ) باسلواہ نہر ستلج دے سجے پاسوں نکلکے لودھراں دے کھیتر نوں پانی دندی سی | اس دیاں شیخ لارلیواہ مبارکواہ، کھانواہ اتے ہاپھزواہ ڈسٹریبیوٹریاں سن | ایہو جہیاں 1850 ای: وچ 19 نہراں سن، جہڑیاں پچھوں اک-دوجی وچ شامل کیتیاں گئیاں سن اتے 1903 وچ کیول تنّ میلسی، مہمدواہ، بہاولواہ، لودھراں نہراں رہِ گئیاں سن، جہڑی 424 ورگمیل خیتر دی سنچائی کردیاں سن | ایہہ اپریل توں اکتوبر تکّ چلدیاں سن پر روپڑ توں سرہند نہر نکلن کارن، ستلج وچ پانی بہت گھٹ گیا اتے سال 1903-04 وچ ایہناں نال کیول 263 ورگمیل خیتر دی سنچائی ہندی سی | ساؤنی دی فصل دی بجائی نہری پانی نال ہندی سی اتے ہاڑھی دی فصل کھوہاں دے پانی نال | ودھ توں ودھ ڈسچارج ایہناں نہراں دا 5000 کیوسکس سی | وڈیاں نہراں دی لمبائی 394 میل اتے ڈسٹریبیوٹریاں دی 328 میل سی | (باقی اگلے ایتوار)۔

ہاجیواہ==حاجیواہ نہر==

ہانسلی==ہنسلی نہر==

ایہہ نہر جہانگیر بادشاہ نے دریا راوی توں سجے پاسے توں کڈھوائی سی، جس دی لمبائی 80 کلومیٹر سی اتے جہانگیر دے شیخوپور قلعے تے شکارگاہ اتے ہرن مینار وچ اک تلاب اتے باغ نوں پانی دندی سی | ہن اس دے کھنڈر ویکھے جا سکدے ہن | 1633 ای:1633ء دے لاگے شاہ جہاں بادشاہ دے پرسدھ انجینیئر علی مردان نے اک ہنسلی ناں دی نہر راوی دے کھبے کنڈھے توں کڈھی جہڑی [[لاہور]] [[شالامار باغ]] نوں پانی دندی سی، جہڑی لگبھگ 30 فٹّ چوڑی، جس دی 500 کیوسکس دی سمرتھا سی، بنوائی | سکھ راج سمیں (1763-1849) اس نہر دی اک شاخ سری ہرمندر صاحب امتسر[[امرتسر]] دے سروور نوں پانی دین لئی بنی سی | ایہہ 12500 ہیکٹیئر خیتر نوں پانی دندی سی اتے 85 ہزار روپئے دا مالیا کماؤندی سی |

ایہہ برساتی نہر مغل کالراج ویلے 1744 وچ کجھ شاہوکاراں ولوں دریا [[بیاس]] توں کھبے پاسیوں، مکیریاں دے آلے-دوآلے دے خیتر نوں سنچت کرن لئی کڈھی گئی سی | ایہہ ریء پنڈ دے نیڑیوں جہڑا مکیریاں توں 24 کلومیٹر دور ہے، نکلدی سی اتے اس دیاں ستھوان، لدھڑی، اجمیری، نوشہرا اتے شاہنہر، ڈسٹریبیوٹریاں سن | نہر دی ڈھلوان کجھ غلط ہون 'تے ایہہ چھیتی ہی ریت نال بھر گئی | چودھری دھجا سنگھ اتے علاقے دے ہور ذمینداراں نے اس نہر نوں اپنے خرچے 'تے صاف کیتا اتے 1846-48 وچ مکیریاں شہر تکّ بھومی دی سنچائی ہون لگی | نہر پھر وی لوڑیندیاں شرطاں پوری نہ کر سکی اتے اس دی حالت پھر 1869 ای: وچ خراب ہو گئی | اس ویلے دے ڈپٹی کمیشنر پارکنسن نہر پربندھن دا کم نویکلے طور 'تے لاگوُ کردیاں نہر توں لابھ لین والیاں کساناں توں نہر دی رکھوالی اتے مرمت لئی فنڈ اکٹھے کیتے اتے اس دا پربندھک اک تنخواہدار رکھیا جس دا ناں چودھری کھڑک سنگھ سی | ایہہ سسٹم کارگر رہا اتے 1890 ای: وچ اس دا پربندھ اپنے ہتھاں وچ لے لیا | ایہہ پربندھ 1949-50 تکّ کم کردا رہا تے پنجاب دے سنچائی وبھاگ نے نہر دا کنٹرول اپنے ہتھاں وچ لے کے اپر پاری دواب دے مادھوپر منڈل دے ایکسیئن نوں اس دا پربندھن چارج دے دتا |

کیولصرف دو نہراں مخدوم سلطان محمود اتے مکھاموالا سن جو دریا دے سجے پاسے توں نکلدیاں سن | ایہہ چھوٹیاں نہراں گجرانوالا ضلعے وچ پیندیاں سن | پنڈ مڈھّ دے آلے-دوآلے دے کھیتر نوں سیراب کردیاں سن |

1955 وچ پنجاب دے سارے دریاواں وچ بھاری ہڑ آئے | مادھوپرمادھوپور دے ستھان 'تے 6 لکھ کیوسکس توں وی اپر ہڑ ریکارڈ کیتا گیا، جس نے نہر دے ہیڈّ سسٹم نوں بہت ہانی پہنچائی | ایہہ فیصلہ کیتا گیا کہ بجائے کہ سسٹم دی مرمت کیتی جاوے، مادھوپر دی تھاں 'تے اک بیرج بنا دتا جاوے، جس دی سمرتھا 6.25 لکھ کیوسکس ڈسچارج لنگھاؤن دی رکھی جاوے، پر ڈزائین 7.5 لکھ کیوسکس لئی ہویا | پانی دے گزرن لئی 2300 فٹّ دا واٹروے رکھیا گیا | بیرج دے 28 در رکھے گئے، ہر در 60 فٹّ چوڑا سی | انڈرسلوسس دے 2 سیٹ، ہر سیٹ 12 دراں دا تے ہر در 20 فٹّ دا رکھیا گیا | ایہہ کھبے پاسے دے انڈرسلوسس سن اتے سجے پاسے دے دو انڈر سلوسس سن، جنہاں دا ہر اک دا در 60 فٹّ سی |