پنجاب دے دریاواں تے نہراں دی تریخ

شبد ترجمہ مطابق فارسی وچ پنجاب دا ناں اس دے پنج دریاواں (پنج+آب) توں پیا | پرانے وینےآں وچ اس نوں مدر دیش، سپت-سندھو آدی کیہا جاندا رہا ہے | لگبھگ اکبر دے سمیں توں اس نوں پنجاب کسے نہ کسے روپ وچ کیہا گیا ہے | مہاراجہ رنجیت سنگھ ویلے سکھ راج نوں پنجاب راج بولیا جاندا سی | لگبھگ سوا صدی پہلاں انگریزاں سمیں پنجاب دی دھرتی یمنا دریا توں لے کے دریاۓ‎ سندھ توں اگے تکّ منی گئی | ایہہ پنجاب بہت وڈا پنجاب سی، جس دا کلّ خیتر 133741 مربع میل تے بھارت دے خیتر دا دسواں حصہ سی، جس وچ 36352 مربع میل دیسی ریاستاں دا خیتر شامل سی | 1901 دی مردم-شماری انوسار پنجاب دی کلّ آبادی 24754732 سی، جس وچ 4424398 دیسی ریاستاں دی آبادی شامل سی | اس طرحاں اج دے پنجاب، ہریانہ، ہماچل اتے پاکستانی پنجاب تے سرحدی صوبہ وی اس وچ شامل سی اتے ایہہ مہاں پنجاب ساری برطانوی ہند بادشاہت دا 8.4 فیصدی سی | مہاراجہ رنجیت سنگھ دا پنجاب ستلج توں لے کے پاکستان دا پنجاب، سرحدی صوبہ، جموں کشمیر اتے لداخ تکّ سیمت سی | انگریزی راج دا پنجاب 27 ڈگری 39 منٹ اتے 34 ڈگری اتر اتے 79 ڈگری 2 منٹ پورب درمیان پیندا سی | پورب وچ یمنا تے اس دی سہائک ندی ٹواس پنجاب نوں یونائیٹڈ پروونسز (ہن اتر پردیش) نالوں وکھ کردی سی | یمنا دریا دا ادگم تبت نال جڑاء رکھدا سی اتے ایہہ دریا پنجاب اتے اتر پردیش دی لگبھگ 320 کلومیٹر لمبائی تکّ حد بنیا رہا | پنجاب نالوں سرحدی صوبہ (نارتھ ویسٹرن فرنٹیئر پروونس) 1901 وچ نکھیڑیا گیا | دو دریاواں دے کھیتر نوں دوآبہ کیہا جاندا ہے، ایہہ ناں اکبر شہنشاہ نے دو دریاواں دے پہلے اکھراں نوں ملا کے دتا جویں دوابا بست جالندھر (ب بیاس لئی س ستلج لئی)، دوآبہ باری بیاس دے پرانے وہن اتے راوی وچکارلا کھیتر، دوآبہ رچنا، (راوی تے چناب دا درمیانی کھیتر)، دوابا چجّ، (چناب اتے جہلم دا مدھ والا خیتر)، (دوآبہ سندھ ساگر، سندھ اتے جیہلم وچکارلا کھیتر) | رگوید وچ دریاواں دے ناں ستودرو جاں ستدرت (ستلج)، وپاس (بیاس) بعد وچ وپاشا، پرشنی (راوی) بعد وچ ایراوتی، آسکنی (چناب) بعد وچ چندربھاگا، وتاستا (جیہلم) اتے سندھو (سندھ) لکھے ہوئے ہن | آریہ لوک کبھا ندی بعد وچ کوہن، ورتمان سمیں قابل دریا نوں وی سرسوتی آکھدے سن | ایہہ لوک جد اگے ودھے تاں ایہناں کروکشیتر، پہووا آدی تھاواں توں لنگھدی اک ندی نوں سرسوتی دا ناں دتا | ایہہ ندی دریا گھگر، مارکنڈا اتے دردوتی آدی نوں لے کے شترانا (پٹیالہ) پہنچ کے اک بہت وڈے دریا دا روپ دھار کے سدھی رن کچھ (گجرات) دے سمندر وچ جا ڈگدی سی | رگوید دے منتراں (V99-36.6، V9-6.10، V999-54.4) وچ اس سرسوتی دریا دا بڑا جس گایا گیا ہے | اس طرحاں ایہہ 7 دریاواں دی دھرتی (سرسوتی، ستلج، بیاس، راوی، چناب، جہلم اتے سندھ) نوں سپتسندھو کیہا گیا ہے | سارے مدھ پنجاب دے میدان ایہناں دریاواں راہیں لیاندی پولی مٹی دے بنے ہوئے ہن تے اس طرحاں ایہناں دے راہ بدلن وچ ایہہ بڑی سہائک ہے | ڈاکٹر ڈی. سی. سرکار انوسار پنجاب ناں بھارتی پنچند (پنج دریاواں دی دھرتی) دا فارسی روپ لگدا ہے جویں کہ پراناں، مہابھارت اتے ہور ساہت توں پتہ لگدا ہے | ایہہ ستھاپت سچائی ہے کہ 3000-1500 پو. م. وچکار راوی، سندھ اتے ہور دریاواں دے کنڈھیاں 'تے بہت ہی سبھئک منکھی نسل دراوڑ رہندی سی | اس ویلے دے ایہہ لوک گھنی آبادی والے اچت طرحاں نال آیوجت کیتے شہراں وچ رہندے سن | اوہناں پاس صحت مند، اننددائک اتے آرامدائک اتے سکھ دین والیاں سہولتاں اپلبدھ سن، جہڑیاں آریہ اتے ہور وشو دے لوک اجے جاندے وی نہیں سن | ہڑپا اتے مہنجودڑو دے شاندار شہر آریہ حملہ آوراں نے برباد کر دتے سن | اتہاس وچ کدھرے ایہہ نہیں ملدا کہ آریہ لوکاں نے نہراں دی اساری کیتی | 13ویں صدی توں پہلاں کجھ برساتی نہراں بنیاں دا پتہ لگدا ہے | بادشاہ جلال-او-دینل کھلجی (1290-96) نے اپنے شکار اتے سیر-سپاٹے لئی دلی وکھے اک نہر دی اساری کروائی جو یمنا وچوں کڈھی گئی سی | فروزشاہ تگلک (1355-88) نے اس نہر نوں دلی وکھے کجھ باغاں دی سنچائی لئی ورتیا | اسے نہر نوں نویں شکل دے کے انگریز حکومت نے بنوایا، جس نوں پچھمی یمنا نہر (ویسٹرن یمنا کینال) کیہا گیا، جس نال کرنال، ہسار اتے گڑگاؤں آدی دے خیتراں نوں پانی دتا جاندا ہے | ایہہ پاؤنٹا صاحب توں تھلے دریا یمنا توں تاجیوالا ہیڈّ ورکس توں نکلدی ہے | پنجاب راج نوں انگریزی شاسن تھلے لیاؤن توں بعد برطانوی حکومت نے ہنسلی، شاہ نہر اتے کئی ہور نہراں کھدوائیاں | ایسٹ انڈیا کمپنی دی پرشاسکی رپورٹ 1849-50 اتے 1850-51 وچ درج ہے کہ 'پنجاب وچ سنچائی دیاں سمبھاوناواں شاندار ہن | اس وچ وڈے دریا جنہاں وچ دوواں باہیاں توں بے شمار ندی-نالے پیندے ہن، دھرتی دی عامَ ڈھلوان دکھن دشا ولّ مہتوپورن اتارء-چڑھاء 'چ ہونی، ایہہ تتھّ اتے انوکولتا یکدم نہراں بناؤن لئی پریرت کردے ہن |' نہراں بناؤن دی پریرنا پنجاب دی دھرتی توں ملن کرکے انگریز شاسن نے روپڑ دے ستھان توں سرہند نہر، راوی توں مادھوپر دے ستھان توں اپر باری دواب نہر، چناب دریا توں اپر چناب نہر تے لوئر چناب نہر، ستلج وچوں ستلج ویلی پروجیکٹ ادھین نہراں، لوئر جہلم نہر، ٹپل کینال پراجیکٹ، حویلی پراجیکٹ آدی نہراں کڈھیاں | بھاویں انگلینڈ وچ کوئی نہر نہیں، پھر وی انگریزاں نے بھارت وچ دنیا دے اک بہت ہی وشال نہری سسٹم نوں جنم دتا | برطانوی سرکار نے نہراں بناؤن دی وگیانک کلا اٹلی توں سکھی | انجینیئر کے. آر. شرما انوسار، 'اوہ دیش (اٹلی) پہلا دیش سی جس 'چ بہت وڈے پیمانے 'تے سنچائی سسٹم اسارے گئے | ہور دیشاں وچ اطالوی ڈیم تے ایکواڈکٹس سنچائی انجینیئراں لئی مارگ درشک دے طور 'تے کم آئے |' (اریگیشن انجینیئرنگ والیئم-1 پں: 2) اس نہری سسٹم دا اس ویلے دنیا 'چ کوئی ثانی نہیں سی | مائیکل الائس آرتھر (دی انڈس رورز-ایورز سٹڈی آف پارٹیشن، لندن 1967، پں: 51) وی لکھدے ہن، جد لاہور توں یونین جیک جھنڈا اتریا، برطانوی انجینیئراں نے سندھ بیسن نوں نہ کیول وشو وچ بہت ہی وشال سنچائی سسٹم دتا، اوہناں نے کئی فارمولے جہڑے ہن نہراں دی اساری اتے اوہناں دے پرچلن وچ ورتے جاندے ہن، وی وکست کیتے | دیش دی ونڈ توں پچھوں 'انڈس واٹر ٹریٹی' 1960 انوسار تناں دریاواں ستلج، بیاس، راوی دا پانی بھارت نے ورتنا سی اتے چناب، جہلم اتے سندھ دا پاکستان نے | بھارتی پنجاب وچ بھاکھڑا، ننگل ڈیم، رنجیت ساگر ڈیم، بیاس ڈیم تلواڑا ڈیم بنے | کئی نہراں نکلیاں تے تھوڑھے جہے سمیں وچ سنچائی رہت اتے ریگستانی خیتراں نوں پانی دتا گیا، جس نال ہریاں-بھریاں فصلاں اتے باغ ہوند وچ آئے اتے پنجاب وچ ہری کرانتی آئی اتے دیش خوراک سمسیا 'تے قابو پاؤن وچ سفل ہویا | ادھر پاکستانی پنجاب وچ سارے دریا جوڑے گئے اتے نہری گرڈّ تیار ہویا اتے جہڑے خیتر پانیاں دی ونڈ کرکے پانی توں وانجھے ہو گئے سن، اوہناں نوں پانی ملیا اتے کئی نویاں نہراں ہوند وچ آئیاں |

ستلج

سو دھاراواں وچ وگن والے اس دریا دا ویدک ساہت انوسار ناں ستدرو جاں ستودری ہے | یونانی اتہاسکار تالمی اس نوں زراڈوس کہندا ہے | پراناں انوسار وششٹ رشی نے اپنے پتراں دے ویوگ وچ دریا وچ چھال مار کے خدکشی کرنی چاہی | دریا نے اپنے پرواہ نوں سو دھاراواں (دروَ) وچ ونڈ کے رشی دی جان بچا لئی | اس لئی اس نوں ستدرو (سو دھاراواں والا) کیہا جان لگّ پیا | گورو گوبند سنگھ جی نے وی اس نوں ستدرو لکھیا ہے، جویں 'تیر ستدرو گرنتھ سدھارا |

تبت پہاڑی سلسلے ستدرودری توں 15200 فٹّ دی اچائی توں مانسروور جھیل دے پچھمی کنارے توں 30 ڈگری 20 منٹ اتر اتے 81 ڈگری 25 منٹ پورب توں نکل کے ایہہ دریا کیلاش پربت دیاں ڈھلواناں تھانیں لنگھ کے چینی چوکی شپکی پہنچدا ہے | اتھے اس دی سمندر دی سطح توں 10،000 فٹّ اچائی ہے | دکھن پچھمی موڑ کٹدا ہویا ایہہ کناور وادی وچ داخل ہندا ہے | سپتی دی لی ندی دا داہلانگ نیڑے پانی لیندا ہویا اتے ہور کھڈاں اتے دھاراواں دا پانی لے کے رامپر اتے بشہر شہر دے لاگیوں لنگھدا ہے | بلاسپر دی پرانی ریاست دے کھیتر وچ گھنمدا ہویا ایہہ جسوان دون وچ داخل ہندا ہے | بلاسپر توں تھلے اک بھاکھڑا ناں دا وڈا ڈیم پچھلی صدی دے پنجویں اتے چھویں دہاکے وچ اساریا گیا سی اتے تھوڑھا تھلے ننگل ڈیم دی اساری کیتی گئی، جس وچوں ننگل ہائیڈل نہر اتے آنندپور ہائیڈل نہراں کڈھیاں گئیاں سن | اتھوں ستلج دکھن-پورب ولّ نوں موڑ لیندا ہے تے کجھ کلومیٹر دور اس دے کھبے پاسے آنندپور صاحب دا اتہاسک نگر پیندا ہے، جتھے 1699 ای: وچ دسویں گورو گوبند سنگھ جی نے خالصہ پنتھ ساز کے سکھاں نوں اک انقلابی دکھ دتی سی | کجھ کلومیٹر ہور تھلے کیرتپور دا نگر پیندا ہے، جتھے چھویں، ستویں اتے اٹھویں گورو صاحبان نواس رکھدے سن اتے اتھے ہی پاتالپری گرودوارہ صاحب وکھے سکھ اپنے وچھڑے رشتے داراں دیاں استھیاں ستلج دی دھارا وچ جل پرواہ کردے ہن | اتر ولوں وگدی آؤندی سواں ندی پنڈ سیدپر نیڑے اس وچ آ ملدی ہے | پنڈ سرسا ننگل نیڑے اک ہور پہاڑی ندی سرسا وی مل جاندی ہے | ایہہ اوہو سرسا ندی ہے جس دے کنڈھے 21 دسمبر، 1704 نوں دسویں گورو صاحب نے مغل اتے پہاڑی راجیاں دیاں فوجاں نال خونی لڑائی لڑی سی اتے اوہناں دا پریوار اوہناں توں وچھڑ گیا سی | اتھے دریا دے کھبے کنڈھے اک اچے ٹلے 'تے گرودوارہ پریوار وچھوڑا صاحب ستھت ہے | تھوڑھا تھلے روپڑ ناں دا تھرمل پلانٹ ہے، جتھے بھاری ماترا وچ بجلی دا اتپادن ہندا ہے | اس تھرمل پلانٹ دا ناں بدل کے گورو گوبند سنگھ تھرمل پلانٹ رکھیا گیا ہے | روپڑ دے ستھان 'تے دریا دے کھبے کنڈھے توں سرہند نہر نکلدی ہے، جس دا ادگھاٹن 1882 ای. وچ کیتا گیا سی | روپڑ توں ہی دریا دے سجے کنارے توں 1947 توں پچھوں بسط دواب ناں دی نہر کڈھی گئی | اس تھاں بیرج اتے دریا 'تے پل بنیا ہویا ہے | اتھے ہی 31 اکتوبر، 1831 نوں بھارت دے وائس رائے ولیئم بینٹنگ اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اک سندھی 'تے دستخط کیتے سن | ہڑپا سبھیتا دے روپڑ وچ کجھ آثار ملدے ہن | 1929 وچ کوٹلہ نہنگ پنڈ اتے روپڑ شہر وچ مٹی دے بھانڈے 2000 پو. مسیح اتے اتے 1400 پورب مسیح دے ملے ہن | چوڑیاں، مالاواں اتے موہراں وی ملیاں ہن | روپڑ توں تھلے دریا وچ پانی بہت تھوڑھا رہِ جاندا ہے | 19ویں صدی وچ روپڑ وکھے دیودار دی لکڑی دا اک ڈیپو وی رہا ہے اتے بہتی لکڑ دریا راہیں پھلور بھیجی جاندی سی | روپڑ توں تھلے ستلج یکدم کوہنی موڑ کٹدا پچھم ولّ نوں مڑدا ہے | کجھ تھلے اس وچ سیسواں اتے بدکی ندیاں کھبے پاسیوں آ رلدیاں ہن | سجے پاسے کجھ نیویں پہاڑی توں اتے نورپور بیدی دیاں پہاڑیاں توں کجھ چوء اس وچ آ ڈگدے ہن | پھلور دے ستھان 'تے دلی-امتسر ڈبل ریلوے لائن دا پل ہے اتے سمانانتر دلی-لاہور جی. ٹی. روڈ دا چار مارگی پل ہے | ریلوے پل 5193 فٹّ لمبا اتے 1870 ای. وچ بنیا سی | پھلور شہر جہڑا دریا دے سجے کنڈھے 'تے ستھت ہے، وکھے اک سرکاری شاہی سراں شاہ جہاں بادشاہ دے ویلے بنائی گئی سی | مہاراجہ رنجیت سنگھ ویلے اس سراں نوں قلعے وچ تبدیل کیتا گیا سی کیونکہ لدھیانہ وکھے انگریز چھاؤنی سی اتے وچکار دریا بارڈر دا کم کردا سی | سکھ راج دے خاتمے مگروں انگریز سرکار نے پھلور قلعے نوں چھاؤنی بنا لیا | 1857 دے غدر توں پچھوں اس نوں انگریزاں نے نہیں ورتیا سی | 1891 ای. وچ قلعہ پولیس محکمے نوں دے دتا گیا، جتھے پولیس ٹریننگ سکول ستھاپت ہو گیا اتے نال ہی سینٹرل بیورو آف کرمینل آئیڈینٹیپھیکیشن دا محکمہ کم کردا رہا | اتھے ورتمان سمیں پولیس اکیڈمی ہے | ہور تھلے جا کے پنڈ اندریسا پاس دریا وچ پوربی جاں چٹی وییں جہڑی نوانشہر کھنڈ ملّ دے لاگیوں شروع ہو کے ہشیارپور ضلعے دے چوآں دا پانی لیندی ہوئی اس وچ آ ڈگدی ہے | پنڈ ہریکے دی تھاں 'تے 1947 پچھوں اک بیرج دی اساری کیتی گئی، جتھے تھوڑھا لاگے دریا بیاس وی اس وچ آ رلدا ہے | اس بنے بیرج توں دو سمانانتر وڈیاں پکیاں نہراں، راجستھان نہر اتے فروزپور پھیڈر نکلدیاں ہن، جنہاں دی کرم وار سمرتھا 18500 کیوسکس اتے 11500 کیوسکس ہے | روپڑ توں لے کے ہریکے تکّ دریا دے دوویں پاسیاں 'تے ہڑ روکو بنھ لگے ہوئے ہن اتے اس طرحاں دریا دا نہریکرن ہو گیا ہے | ایہہ بنھ پچھلی صدی دے 7ویں دہاکے پانیاں دے وگیانی ڈاکٹر ہربنس لال اپل نے پنجاب دے اس ویلے دے مکھ منتری پرتاپ سنگھ کیروں دے کہن 'تے بنوائے سن | ہریکے توں اگے ستلج دکھن-پچھم دا موڑ کٹدا ہویا کئی تھایں بھارت تے پاکستان دی انترراشٹری حد وجوں کم کردا ہے | فروزپور دے ساہمنے پہنچن 'تے انگریزی راج سمیں حسینیوالا توں دریا دے کھبے پاسیوں دو نہراں گنگ کینال اتے ایسٹرن کینال کڈھیاں گئیاں سن، جو کرم وار بیکانیر ریاست دے گنگا نگر کھیتر اتے فروزپور دے کھیتراں دی سنچائی لئی سن جدکہ سجے پاسے توں دیپالپر نہر نکلدی سی، جو لاہور اتے منٹگمری زلھاں دی آبپاشی لئی سی | اتھے بیرج تے پل بنیا ہویا ہے | اس تھاں نوں حسینیوالا ہیڈّ ورکس جاں گنڈا سنگھ والا ہیڈورکس کیہا جاندا ہے | بیرج 'تے بنیا پل فروزپور نوں لاہور نال میلدا سی | ایہہ تنے نہراں ستلج ویلی پراجیکٹ (Sutluj Valley Project) ادھین بنائیاں گئیاں سن | اس توں تھلے 105 کلومیٹر، دریا ہند پاک دا بارڈر بنیا رہندا ہے تے پھر ایہہ سلیمانکی پاس بھارتی پنجاب دا بارڈر چھڈّ کے پاکستانی پنجاب وچ وگدا ہے، جتھوں دو نہراں کھبے پاسے توں دو نہراں ایسٹ سدیکیا اتے پھورڈواہ نکلدیاں ہن اتے سجے پاسے توں پاکپٹن نہر | اسلام پہنچ کے کھبے پاسے توں بہاول نہر اتے کائمپر نہراں نکلدیاں ہن اتے سجی باہی توں میلسی کینال اتے اس طرحاں پنج نند پہنچ کے کھبے پاسے توں اباسیا کینال اتے سجے پاسیوں پنج نند نہراں نکلدیاں ہن | ایہہ اٹھ نہراں وی ستلج ویلی پراجیکٹ ادھین 1932 وچ بنیاں سن | حسینیوالا توں تھلے ستلج نوں گھارا دریا وی کیہا جاندا ہے اتے منٹگمری ضلعے وچ اس دے کجھ حصے نوں نیلی وی کیہا جاندا رہا ہے، جس شبد توں نیلیبار اس خیتر دا ناں پرچلت ہویا | اگے کجھ ہور وگ کے ستلج پنج ند دی تھاں 'تے دوجے دریاواں راوی، چناب، جہلم دے اکٹھے ہوئے پانیاں نال مل جاندا ہے |

پرانااتہاس

بھچال اتے ہور کئی قدرتی کارناں کرکے پنجاب دے دریاواں دا اتری رستہ بڑا پربھاوت ہویا ہے | وی. اے. سمتھ (ارلی ہسٹری آف انڈیا پں: 25-26) انوسار سارا سندھ سسٹم پہاڑاں وچ اتے میداناں وچ بڑی وڈی تبدیلی وچوں لنگھیا ہے | دریاواں دے اترلے وہناں نوں بھچالاں، دھرتی دا اپر اٹھنا، دھسنا، بھومی دا سرکنا اتے میداناں دی نرم دھرتی وچ کئی تبدیلیاں کارن جو اجے وی ہو رہیاں ہن، نے وڈے پیمانے 'تے پربھاوت کیتا ہے | کجھ دریا خاص کرکے ہکڑا جاں واہنسا، جہڑا کدے سندھو جاں ہند وچ حد دا کم کردا سی، دی ہوند ہی ختم ہو گئی ہے | ہور پچھم وچ کرم اتے پورب وچ سرسوتی جہڑے کدے پرچنڈ اتے ویگوان سن، ہن دربل دریا ہن | سندھ اتے گنگا دے سسٹماں دے سنگماں دی دشا کئی میلاں تکّ تبدیل ہوئی ہے | سندھ دا ہن دا مہانا (ڈینٹا) سکندر دے ویلے دا بنیا ہے | ستلج اتے اس نال سبندھت سارے دریاواں وچ پورن طور 'تے اک وار توں ودھ بدلاؤ ہوئے ہن | ستلج عامَ 85 میل (136 کلومیٹر) دی چوڑائی وچ ایدھر-ادھر گھنمدا رہا | ویدک کال، اتر ویدک کال دے رامائن سمیں ستلج سدھا رن کچھّ (گجرات) وچ ڈگدا سی | کچھّ دی دلدلی دھرتی اس دے پرانے ڈیلٹا کارن ہی ہے | یونانی اتہاسکار اریئن سمیں وی ایہہ اکلا سدھا رن کچھّ وچ پیندا سی اتے سندھ دی سہائک ندی نہیں سی | البیرونی ویلے (دسویں صدی دا اخیر اتے 1125 تکّ) بباہ (بیاس)، ملتان دے پورب ولّ وگدا سی تے پھر اس دا سنگم بیاتا (جہلم) اتے چندراہا (چناب) نال سی | اس دا ارتھ ایہہ ہی ہے کہ بیاس 1125 دے لاگے ستلج دی سہائک ندی نہیں سی | ستلج ہکڑا اتے پوربی ناڑا وچ وگدا سی | اس دا رستہ سرسا دے ٹوہانا تکّ دسدا ہے | ٹوہانا توں روپڑ تکّ اس دے رستے دا پتہ نہیں چلدا پر ایہہ پتہ چلدا ہے کہ روپڑ توں ستلج نے اپنا رستہ دکھن دشا ولّ اپنا لیا سی | اس طرحاں ستلج جاں ہکڑا اک وہن وچ وگدے رہے | 1245 ای. وچ ہکڑا نالوں اڈّ ہو کے ستلج گھگر نال رل کے وگن لگّ پیا | پھر ہکڑا سکّ گیا اتے ورتمان سمیں دے راجستھانی ماروتھل توں آبادی دا بہت وڈا حصہ پلائن ہویا کیونکہ پانی بناں جیونا دبھر ہو گیا سی | اس کرکے پنجاب، ہریانہ اتے ہماچل اتے پاکستان دے بہتے لوک اپنے-اپنے نوں راجستھان توں آئے دسدے ہن تے اپنا مول راجپوت | 1593 دے نیڑے ستلج نے گھگر نوں وی چھڈّ دتا تے اتر دشا ولّ مڑ گیا | بیاس نے دکھن دشا اپنا لئی تے ستلج نال مل گیا | ملن پچھوں اک بنے وہن نوں کئی تھاواں نال پکاریا جاندا سی، جویں مچھہو، واہ، ہریانی، ڈنڈ، نورنی اتے نیلی | ستلج اک وار بیاس نوں چھڈّ کے پھر گھگر نال وگن لگا | 1796 ای. وچ ستلج نے پھر گھگر نوں چھڈّ دتا تے بیاس نال ہری کے آن ملیا | جے ستلج وچوں جویں کہ بعد وچ نہراں کڈھیاں گئیاں، بھاکھڑا تے ننگل ڈیم بنے اتے اس دوآلے بنھ نہ لگدے تاں شاید اس نے کسے ہور دشا وچ وگدے ہونا سی |

۔

بیاس

ویداں وچ بیاس دا ناں 'ارجیکجا'، سنسکرت ساہت وچ 'وپاسا' اتے یونانیاں نے اس نوں 'ہائیپاسس' لکھیا ہے | پراناں انوسار وششٹ رشی اپنے پتر دی موت دے سوگ وچ اپنے-اپنے نوں رسیاں نال بنھ کے خدکشی کرن لئی بیاس وچ کدّ پیا پر مریا نہیں کیونکہ رسیاں ٹٹّ گئیاں، جس کرکے اس نوں وپاش (بندھن مکت) کیہا گیا | وپاش دا ناں پین دا کارن اس دا اکثر وہن بدلدے رہن کارن وی ہو سکدا ہے | تالمی (150 ای.) اس نوں 'بباسس' لکھدا ہے جدکہ البیرونی بیاہا | روہتانگ درے دے دکھنی باہی، سمندر دی سطح توں لگبھگ 13326 فٹّ 'تے اس دا ادگم ہندا ہے اتے منالی، کلو اتے منڈی دے کھیتراں وچوں دی لنگھدا ہویا ایہہ کانگڑے ضلعے دے پنڈ (1920 فٹّ سطح سمندر تل توں اچائی) سنگھول پہنچدا ہے | 96 کلومیٹر دا ہور سفر کرکے کلو دی لارگی وادی دے پنڈ سلطان پور پہنچدا ہے | اتھے دریا بڑی شانتی وچ وگدا ہے تے اس دے دوآلے بھوج پتراں ورگے چوڑے پتیاں دے درکھتاں دے جنگل ہن | منالی توں شروع ہو کے اتھوں تکّ قدرتی سندرتا دے نظارے بڑے دلکھچویں ہن | بھوت کال وچ دریا نوں پار کرن لئی پشواں دیاں کھلاں وچ ہوا بھر کے ورتیا جاندا رہا ہے، جنہاں نوں 'درائی' کیہا جاندا ہے | اچے پہاڑاں وچ دریا دی ڈھلوان 125 فٹّ پرتی میل ہے اتے گھٹّ اچے پہاڑاں وچ ایہہ 7 فٹّ رہِ جاندی ہے | ریہ دے کول دریا دیاں تنّ شاکھاواں بن جاندیاں سن اتے میرتھل لنگھ کے پھر اک ہو جاندیاں سن | شوالک دیاں پہاڑیاں جو ہشیارپور ضلعے 'چ پیندیاں ہن، کول آ کے دریا اتر ولّ اک موڑ لیندا ہے | ایہناں پہاڑیاں دے گھیرے دے دوآلے چکر کٹن توں بعد ایہہ دکھن دشا ولّ ہشیارپور تے گورداس پور زلھاں (ہن پٹھان کوٹ) نوں نکھیڑدا ہویا ودھدا ہے | میرتھل توں اپر اچی پدھر 'تے تلواڑے لاگے دیش دی ونڈ توں پچھوں اک ڈیم بنایا گیا ہے جو دریا دی سطح توں 435 فٹّ اچا بنیا ہے، ایہہ دور ہریکے تے بنیاں نہراں راجستھان نہر اتے فروزپور پھیڈر نوں پانی سپلائی کرن لئی بنیا ہے | اس ڈیم نوں بیاس ڈیم جاں تلواڑا ڈیم آکھیا جاندا ہے | اس ڈیم توں کجھ اپر اک لنک چینل جس نوں بیاس-ستلج لنک چینل کیہا جاندا ہے، راہیں بیاس دا اک سرنگ راہیں 7500 کیوسک پانی بھاکھڑا توں اپر ستلج وچ سٹیا گیا ہے | تلواڑے دے بالکل لاگیوں اک مکیریاں ہائیڈل چینل ناں دی پکی نہر کڈھی گئی ہے، جس دی لمبائی لگبھگ 37 کلومیٹر ہے، ہشیارپور ضلعے دی 154018 اےکڑ بھومی دی سنچائی کردی، چار تھاواں 'تے بجلی پیدا کرکے اپنے 11500 کیوسکس ڈسچارج نال مکیریاں توں تھلے دریا دی اک کریک راہیں پھر بیاس وچ جا ڈگدی ہے | ایہہ کیہا جاندا ہے کہ پرانے سمیاں وچ بیاس شوالک پہاڑیاں دے بالکل نال، منی ناں دی اک اچی پہاڑی رجّ دے کولوں لنگھدا سی | ایہہ اوہو ہی دریا دا رستہ لگدا ہے جتھے چھمباں دی اک لائن اجے وی ویکھی جاندی ہے | کجھ چھوٹیاں نہراں ہشیارپور دے اتر وچ ویکھیاں جاندیاں ہن، جنہاں نوں ہڑ والیاں نہراں کیہا جاندا ہے، بیاس 'چوں نکلدیاں ہن | ایہناں 'چوں پرسدھ نہر دا ناں شاہ نہر ہے، جہڑی جالندھر دے حکمران ادنیہ بیگ دی نگرانی ہیٹھ بھنگالا دے رائے مراد نے 1744 ای. وچ بنائی سی | ادنیہ بیگ (1738-48) مسلمان حکمران جات دا ارایں سی | میرتھل دے ستھان 'تے دریا اپر اک مضبوط پل بنیا ہے، جہڑا جالندھر نوں پٹھان کوٹ نال ملاؤندا ہے | اک ریلوے پل وی جالندھر نوں پٹھان کوٹ نال ملاؤندا ہے | اک ریلوے پل وی جالندھر-جمور ریلوے سیکسن اپر اتھے بنیا ہویا | پچھلے کجھ سالاں وچ دو پل اک نوشہرا پتن اتے اک سری ہرگوبندپر ساہمنے بنائے گئے ہن | 19ویں صدی دے شروع وچ ہشیارپور اتے گورداس پور زلھاں وچ دریا بیاس اپر کوئی وی پل نہیں بنیا سی | جالندھر-جمور ریلوے سیکشن نوں بیاس دے ہڑھاں دی مار توں بچاؤن لئی 1888-89 ای: دیاں سردیاں وچ اک دھسی بنھ جس دی لمبائی 79000 فٹّ ہے، پنڈ ٹاہلی تکّ بنایا گیا سی، جس نوں بییں بنھ دا ناں دتا گیا | اس بنھ نوں بنا کے دو کم لئے گئے سن | () دسوہا تحصیل اتے ریاست کپورتھلہ دے بیٹ اتے چھمب خیتر وچ پیندے نیویں پنڈاں نوں ہڑھاں دی مار توں بچاؤنا اتے (ا) بیاس نوں دھسی بنھ نوں روڑن توں روکنا کیونکہ دریا دی سطح پچھمی بییں دی سطح توں اچی سی اتے دریا بییں دا رستہ اپنا لیندا سی | اس دا خرچہ نارتھ ویسٹرن ریلوے، کپورتھلہ ریاست اتے پرانتک ریونیول نے برداشت کیتا | بعد وچ دیش دی ونڈ مگروں دھسی بنھ نوں ڈھلواں تکّ ودھا دتا گیا، جس دا خرچہ کیول پنجاب سرکار ولوں ہویا |

دسوہا شہر اتے ٹانڈا دے وچکار لگبھگ ساڈھے تنّ کلومیٹر دی لمبائی وچ کجھ چھمب ہن جو دریا دا پراچین وہن معلوم ہندا ہے | پنڈ ہمتپر توں شروع ہو کے دریا بیاس دے سمانانتر تنّ-چارن چھمب شوالک پہاڑیاں 'چوں آؤندے چوآں نے سلٹ پا کے بنائے ہن | ایہہ چھمب ٹیرکیانا، چنالتا، نارائنگڑھ اتے جہورا کرکے جانے جاندے ہن | اس توں اگے دریا دی سجی باہی کئی تھایں اچا ڈھاہیا ہے، جس کارن دریا اس پاسے ولّ مڑھنوں رکیا ہویا ہے اتے کھبے پاسے بنھ نے اس نوں روکیا ہویا ہے | دلی-امتسر-لاہور ریلوے سیکشن 'تے نارتھ ویسٹرن ریلوے ولوں اک ریلوے پل بنایا گیا سی اتے جی. ٹی. روڈ 'تے اک کشتیاں دا پل سردیاں وچ کم کردا سی | ایہہ حالت 20ویں صدی دے شروع تکّ رہی، پھر اتھے جی. ٹی. روڈ 'تے پل بنا دتا گیا جو پچھلی صدی دے 60ویاں تکّ رہا تے پھر اک نواں وڈا چوڑا پل بنایا گیا | پچھلی صدی دے اٹھویں دہاکے وچ جالندھر-گوئندوال نوں میلن لئی اک وڈا پل بنایا گیا | کیونکہ اس کھیتر وچ دھرتی پولی ہے اتے ہڑھاں نال چھڈی گئی ریت تے مٹی نال بنی تہہ جمی ہوئی ہے، اس لئی بیاس سمیں-سمیں سر اس وچ وگدے پانی دی ماترا اتے ہڑھاں کارن اپنا رستہ بدلدا رہا اتے اک لمے-چوڑے کھیتر نوں خراب کردا رہا ہے | ایہہ روایت ہے کہ کدے دریا سلطان پور اباراہیملودھیب ابراہیم دے میرے پنڈ دے لاگے وگدا رہا ہے | ایہہ ٹھیک لگدا ہے کیونکہ اتھے بڑے وڈے کھیتر وچ ٹوآ ویکھیا جاندا ہے اتے ہن ایہہ کالی بییں جاں پچھمی بییں دا حصہ ہے | ڈھلواں توں تھلے ستلج تے بیاس دے سنگم تکّ دریا دے کھبے پاسے پرتاپ سنگھ کیروں دے سمیں ڈاکٹر: ہربنس لال اپل دوارا ڈزائن کیتا دھسی بنھ بنیا ہویا ہے | اس بنھ دے بنن کرکے کپورتھلہ ضلعے دا کھیتر بڑا اپجاؤ ہو گیا ہے، جتھے ہن کنک، چاول تے ہور فصلاں دی بھرپور کھیتی ہندی ہے | پچھمی بییں جو ہشیارپور دے پنڈ ٹیرکیانا دے چھمب توں شروع ہندی ہے تے بیاس دے سمانانتر وگ کے، شوالک ہلز توں نکلدے چوآں دا پانی لے کے ستلج بیاس دے سنگم توں 16 کلومیٹر اپر بیاس نال آ ملدی ہے | 1593 ای: توں پہلاں دریا بیاس سدھا لاہور ضلعے دے چونیا شہر دے کولوں لنگھدا ہویا منٹگمری ضلعے وچ داخل ہو کے ملتان دے دکھن وچ پیندے سجارباد نیڑے دریا چناب وچ ڈگدا سی | اس دا ایہہ پرانا رستہ ضلع لاہور، منٹگمری، اکاڑا اتے ملتان وچ اج وی بڑی چنگی حالت وچ ویکھیا جاندا ہے | اس دا سنگم اوہناں دناں وچ راوی، چناب اتے جہلم دے سانجھے پانیاں نال اتھے ہندا سی | ایہہ تھاں ملتان توں دکھن وچ 45 کلومیٹر دور ہے | مہان سکندر دیاں یونانی سیناواں نے بیاس توں اگے ودھن توں انکار کر دتا سی کیونکہ دوسرے پاسے دے لوکاں دی شکتی بڑی نروئی سی | ڈاکٹر بدھ پرکاش (ہسٹری آف دا پنجاب، والیئم 1، ایل. ایم. جوشی، پں: 245) انوسار 'دریا بیاس دے پورب وچ رہندے لوکاں دی سینک سمرتھا عینی شکتی شالی سی کہ مکدونیئناں نے سکندر دیاں بینتیاں اتے پورس ورگیاں دیاں یقین دہانیاں دے باو جود اگے ودھن تو انکار کر دتا | اوہناں نوں لبھاؤن لئی کہ اوہ اگے ودھن، سکندر نے اوہناں نوں کئی دن لٹّ کرن اتے ڈاکے مارن دی کھلھ دے دتی | بھنگالا دے بدنصیب کھیتر دی بربادی ہوئی | سکندر نے اوہناں دیاں تیویاں تے بچیاں نوں اپہار دتے | پھر وی اوہ اس دی گلّ سنن نوں تیار نہ ہوئے | چکرت ہوئے اتے بغاوت دے ڈر توں سکندر نوں مڑنا پیا اتے جہلم پہنچن 'تے پہلاں جتے سارے بھارتی کھیتراں دا پورس نوں بادشاہ تھاپ دتا | جان توں پہلاں اس نے بیاس دے کنڈھے 'تے 12 اچے پوجا دے ستھان ستھاپت کیتے تاں کہ اوہ اس دے اتھے تکّ پہنچن دی یادگار بن جان | اوہناں نوں دریا بیاس دے کنڈھے 'تے اچیاں تھاواں دے اک سلسلے نوں ویکھیا جاندا ہے، جنہاں نوں 'سکندر گری' کیہا جاندا ہے | سکندر مہان دے 326 پو. م. وچ بھارت 'تے کیتے حملے دی ایہہ قریب-قریب آخری حد سی | ایہہ پوجا دے اچے ستھان ڈھاہیاں دے روپ وچ مکیریاں، بیاس پل، گوئندوال، چونیا آدی تھاواں 'تے اج وی ویکھے جا سکدے ہن | 1988 دے بھاری ہڑھاں وچ دریا بیاس وچ ودھ توں ودھ ڈسچارج 600350 کیوسکس سی جو چکی دے ستھان 'تے ریکارڈ کیتا گیا | ورتمان سمیں پنڈ ہریکے کول دریا بیاس نال ستلج دریا آ ملدا ہے اتے اس توں اگے دوواں دریاواں دی اک دھارا ہو جاندی ہے، جس نوں 'ستلج' ہی کیہا جاندا ہے |

راوی

ویداں وچ راوی نوں 'پرشنی'، کلاسیکل سنسکرت ساہت وچ 'ایراوتی' اتے آریئن نے 'ہائیڈراؤٹس' کیہا ہے | روہتانگ درے دی اتری دشا توں سمندر تل توں 13504 فٹّ دی اچائی توں شروع ہو کے، راوی پیر پنجال اتے دھاؤلا دھار دے ہمالیا دی سلسلے نوں پار کرکے چمبا شہر دی کول دی لنگھدا ڈلہوزی دیاں پہاڑیاں وچوں راہ بناؤندا ہویا اتر وچ کشمیر اتے دکھن وچ ہماچل پردیش اتے پنجاب دی حد بندا ہے | ایہہ شاہ پور نیڑے پہاڑیاں نوں چھڈدا ہے، جتھے اپر ولّ پنڈ تھین دے لاگے اک 'رنجیت ساگر' ناں دا ڈیم پچھلی گدی دے اخیر وچ بنیا سی، جس نوں پہلاں 'تھین ڈیم' کیہا جاندا رہا ہے اتے پھر مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ناں 'تے اس دا ناں بدل دتا گیا ہے | سجے پاسے جموں والے پاسے اچیاں پہاڑیاں دیاں چوٹیاں ہن، جنہاں نال کھہِ کے وگدیاں ہویاں اگے اس دے کھبے پاسے شاہ پور کنڈی ناں دا ٹاؤنشپ بنیا ہے اتے اک بیرج بناؤن دی تجویز ہے، جتھوں اک نہر کڈھی جاوے گی، جہڑی بجلی پیدا کرکے پھر راوی وچ ڈگیگی | شاہ پور کنڈھی ٹاؤنشپ توں 16 کلومیٹر تھلھے مادھوپر دے ستھان توں اک نہر اپر باری دواب 19ویں صدی وچ انگریز شاسن ویلے کڈھی گئی سی | پنجاب دے ہور دریاواں وانگ ایہہ وی رستے بدلدی ہے | 1870 ای: وچ ڈیرہ بابا نانک کول اک گرودوارہ ٹاہلی صاحب روڑ دتا سی | اتر وچ سجے پاسے ہی اک پنڈ پکھوکی جس دا ناں 'کرتارپور' رکھیا گیا ہے اتے جتھے گورو نانک دیوَ جی آخری عمر وچ رہے اتے جتھے اوہناں دا دہانت ہویا اتے پچھوں اوہناں دے اترادھکاری بیدی رہندے سن، راوی نے 1744 ای: وچ اپنے وچ سما لیا | اس تھاں پھر گرودوارہ ستھاپت کر دتا گیا اتے نزدیک ہی راوی دے ہیٹھلے پاسے ڈیرہ بابا نانک ناں دا نگر وسیا | ڈیرہ بابا نانک دے پاس ہی اک ریلوے پل امتسر-نارووال-سیالکوٹ ریلوے سیکشن 'تے بنیا ہویا ہے، جو پاکستان بنن مگروں ورتوں وچ نہیں آیا | راوی دے کھبے بھارت والے پاسے اک دھسی بنھ 1947 دی ونڈ توں مگروں بنیا ہے | ڈیرہ بابا نانک توں تھلے اس دریا وچ 'نومنی' ناں دا اک نالہ پیندا ہے | اس توں اگے راوی امتسر اتے سیالکوٹ دے زلھاں 'چوں وگدی ہے اتے بالکل پاکستان دی سیما دے نال-نال | اس وچ 'کرن سکی' ناں دا نالہ جہڑا دینانگر توں شروع ہندا ہے اتے جتھے امتسر-سیالکوٹ-لاہوروٹ دے بارڈر ملدے ہن، آ پیندا ہے | ایہہ نالہ برساتاں دے دناں وچ اس کھیتر وچ تباہی مچاؤندا ہے | مارچ-اپریل وچ راوی دی ڈنوگھائی اک فٹّ دے نیڑے-تیڑے ہندی ہے، جدکہ ایہہ مانسون موسم وچ ڈنوگھائی 18 فٹّ توں 20 فٹّ ہو جاندی ہے | لاہور ضلعے وچ وڑ کے ایہہ لاہور دے لاگیوں مینار-اے-پاکستان توں اک میل دی وتھّ 'تے وگدا ہے | پچھلے سمیں ایہہ لاہور دے قلعے نال کھہِ کے وگدا سی اتے اس دے کنارے ہی ڈیرہ صاحب گرودوارہ، رنجیت سنگھ دی سمادھ آدی عمارتاں سن | لاہور-پشاور ریلوے سیکشن 'تے اک ریلوے پل اتے اک ہور پل جرنیلی سڑک 'تے بنیا ہویا ہے | لاہور-اسلام آباد ایکسپریسّ ویء 'تے چڑھن خاطر وی اک پل بنیا ہویا ہے | اوکاڑا ضلعے دی حد وچ وڑھدیاں راوی وچ 'دیگ' جاں 'دیگ' ناں دا نالہ پیندا ہے | پراناں وچ اس نوں 'دیویکا' کیہا گیا ہے | مہامبھارت وچ وی دیویکا دا ورنن ہے، جس نوں گرگیرا (ورتمان سمیں گگیرا) ناں دی تھاں 'تے راوی ندی نال ملدی دسیا گیا ہے | دیگ جموں وچوں شروع ہندی ہے تے سیالکوٹ تے لاہور زلھاں 'چوں وگدی ہوئی اپنے نال بہت بھل لیاؤندی ہے | پچھلی صدی وچ اس نے لوکاں نوں جھلاراں راہیں پانی کڈھن وچ بڑی سہائتا کیتی | سندھو پانیاں دی 1960 ای: وچ پاکستان نال سندھی ہو جان 'تے پاکستان سرکار نے چناب راوی اتے ستلج نوں اک لنک بمباں والا راوی بیدیاں (بی. آر. بی.) بنا کے تناں دریاواں نوں آپس وچ میل دتا ہے | ایہہ لنک چینل مرالا توں شروع ہو کے، راوی نال سدھاں والی ملدی ہے، جو شاہدرے توں تھوڑھا اپر ہے اتے پھر حسینیوالا توں تھلے دیپالپر نہر نال مل جاندی ہے | 1916 وچ مرالا دی تھاں توں چناب وچوں کڈھی اپر چناب نہر، راوی دریا نوں بلوکی دے ستھان 'تے کراس کردی ہے | ایہہ کراسنگ اک ایکسواڈکٹ راہیں ہندا ہے تے پھر اس نوں لوئر باری دواب نہر کیہا جاندا ہے | 1960 وچ سندھو پانیاں دی سندھی ہون 'تے ستلج دا پانی بھارت نے ورتنا سی، جس کرکے ستلج توں نکلدیاں نہراں نوں خشک ہون توں بچاؤن لئی پاکستان سرکار نے چناب دریا وچوں کادرامباد دے ستھان توں اک نہر کڈھ کے اس نوں بلوکی، راوی وچ پا کے، پھر اتھوں اک نہر بلوکی-ستلج لنک بنا کے ستلج دریا تے سلیمانکی دے تھاں 'تے ہیڈّ ورکس نال میل دتا گیا ہے | ایہہ لنک نہر انگریز شاسن سمیں بنیاں نہراں نوں پانی سپلائی کردی ہے | اک حصے وچ راوی سدھی 19 میل لمبائی وچ وگدی ہے | ایہہ تھاں ملتان ضلعے وچ کچھلمبا توں سرائے سدھو تکّ ہے | راوی دی اس لمبائی نوں سدھانی کیہا جاندا ہے، جتھوں سدھانی نہر کڈھی گئی سی | ایہہ نہر 1886 وچ بنی سی، جتھے نارتھ ویسٹرن ریلوے ولوں اک پل بنایا گیا سی | دریا راوی کلّ 720 کلومیٹر دا سفر کرکے 30 ڈگری 31 منٹ اتر اتے 71 ڈگری 51 منٹ پورب 'تے دریا چناب وچ مل جاندی ہے | اتھے سدھانی توں اک لنک نہر جہڑی چناب تے راوی نوں اوہناں دوواں دے سنگم توں پہلاں لنک کردی ہے، کڈھی گئی سی | اس نہر نوں تمو-سدھانی لنک کیہا جاندا ہے | جہڑا سدھانی بیرج توں ختم ہندا ہے | کھبے پاسے سدھانی-بہاول لنک راہیں ستلج نوں اسلام ہیڈّ ورکس تے پانی مہیا کیتا گیا ہے تاں کہ اس ہیڈّ ورکس 'تے بنیاں پرانیاں نہراں نوں پانی مل سکے | ایہہ پربندھ پاکستان سرکار نے سندھو پانیاں دی سندھی ہون توں پچھوں کیتا ہے | پراچین اتہاس رگوید (7.18) انوسار دس راجناں دا یدھ راوی دے کنڈھے لڑیا گیا سی | اس لڑائی وچ بھرت بادشاہ سداس اکلا ہی پنج قبیلیاں پرو، یادو، تروس، انو اتے دروہیو اتے پنج ہور گھٹ پرسدھ قبیلیاں الینا، پکھتا، بھلانا، شوا اتے وسانن نال لڑیا سی | ایہہ اتہادی سیناواں پوری طرحاں ہار گئیاں سن اتے سداس دی جت ہوئی سی | پرشنی (راوی) وچ ہڑ آؤن نال انو اتے دروہیو تے ہور بادشاہ پھڑ لئے گئے جاں دریا وچ رڑ گئے سن | اسمانی بجلی دی چمک ورگے گرج دا مالک اندر اتے رشی وشسٹ نے سداس دا ساتھ دتا سی | مہامبھارت ویلے دا سوویر جنپد جسدا کھیتر دکھن وچ سکھر توں لیکے ملتان جاں چناب اتے راوی دے سنگم تکّ پھیلیا ہویا سی، اپنے پرسدھ اتے جاندار گھوڑیاں لئی جانیا جاندا سی | لڑاکے مالو (ورتمان سمیں ملوئی جاں ملی) اتے کشودرک لوک جنہاں مہامبھارت دے کروکشیتر وکھے ہوئے یدھ وچ کورواں دا ساتھ دتا سی، منٹگمری خیتر وچ راوی دے کنڈھے رہندے سن | سکندر ویلے وی ایہہ بہادر لوک اتھے ہی رہندے سن اتے اس نال لڑے وی سن | 1394 ای: وچ راوی ملتان دے دکھن پورب وچ وگدی سی اتے بیاس نال ملدی سی، جویں کہ سندھ دے بادشاہ چچ ویلے وی اتھے ہی سی | اتر ولّ راوی دا دشا بدلنا بڑا تھوڑھا سی اتے اس دی تاریخ دا پتہ نہیں لگدا اتے ہن وی بھاری ہڑھاں وچ اس دا پانی ملتان ولّ پرانے راہ راہیں مڑدا ہے | چچ اک براہمن کمبوج سندھ دا شاسک سی، جس دے لڑکے داہر نوں اٹھویں صدی وچ محمد بن قاسم نے جتیا سی | پوروَ اتہاس کال دا ہڑپا شہر وی راوی دے کھبے کنڈھے 'تے ستھت سی، جہڑا منٹگمری ضلعے وچ پیندا ہے | اس توں ایہہ پتہ لگدا ہے کہ پراچین کال وچ وی راوی اتھے وگدی سی | ہن راوی دے بھارت والی باہی ولّ پرتاپ سنگھ کیروں مکھ منتری پنجاب دے ویلے دا دھسی بنھ بنیا ہویا ہے جو امتسر ضلعے وچ بہت سارے خیتر نوں ہڑھاں توں سرکھیا کردا ہے | 1988 دے بھاری ہڑھاں وچ 313329 کیوسکس ڈسچارج مادھوپر ہیڈّ ورکس 'تے ریکارڈ کیتا گیا سی | اس طرحاں راوی وگدی رہی |

چناب

ویداں وچ دریا چناب نوں اسیکنی اتے یونانیاں نے اس نوں اسیسینیس (1cesines) کیہا ہے | بعد وچ چندر بھاگا تے ہن جھناں وی کیہا جاندا ہے | پنجاب دے لوک اس نوں عاشقاں دا دریا وی آکھدے ہن | اس دا ادگم ہمالیا وچ لاحول دی تھاں 'تے دو دھاراواں توں ہندا ہے | اک دھارا چندر ناں دی ہے جو بہت وڈے برف دے کھیتر وچ بارا-لچھا دی تھاں توں جو سطح سمندر توں 16621 فٹّ اچی ہے، پرواہت ہندی ہے اتے دوجی دھارا بھاگا ناں دی ہے جو لاحول دیاں اتر-پچھمی ڈھلواناں توں نکلدی ہے | چندر دھارا اتر پورب ولوں وگدی ہوئی 88 کلومیٹر دا سفر مدھ ہمالیا دوآلے کٹّ کے اتے کلّ 188 کلومیٹر دا سفر مکا کے بھاگا شاخ نوں ٹانڈی ناں دے تھاں 'تے ملدی ہے | ایہناں دوواں دھاراواں دے اک ہو جان 'تے اس نوں چندربھاگا کیہا جاندا ہے | ایہہ چندربھاگا جاں چناب پانگی گھاٹی 'چوں وگ کے کشمیر وچ 6000 فٹّ دی اچائی 'تے داخل ہندی ہے | اتر پچھم دشا 'چ وگدی کشتواڑ پہنچدی ہے تے اتھے اچانک دکھن ولّ مڑ کے جنگلوار پہنچ کے دکھن توں پچھم دی دشا 'چ ہو جاندی ہے | ارنیس دے استھان 'تے دکھن ولّ مڑ کے 288 کلومیٹر دا سفر اچیاں گھاٹیاں وچ طے کرکے اتے پھر 40 کلومیٹر نیویاں پہاڑیاں لنگھ کے ایہہ اکھنور پاس میداناں وچ داخل ہندا ہے | پرانے سمیں وچ اکھنور توں تھلے دریا بیڑیاں راہیں سفر کرن لئی یوگ سی | اس دریا دیاں وڈیاں سہائک ندیاں یونیار، شدی، بھوتنا اتے وردوان ہن | کشتواڑ تے اکھنور وچالے اس نال گولن لر، لدر کول، بچاری اتے ایاس ناں دیاں چھوٹیاں ندیاں آ ملدیاں ہن اتے ریاسی اتے جموں دی پچھمی سرحد 'تے اس نال سیالکوٹ ضلعے وچ پنڈ کھیڑی ریہل لاگے توی آ رلدی ہے | وزیر آباد توں اپر مرالا دے ستھان توں اپر چناب نہر (آف ٹرپل کینال پروجیکٹ 1913) ڈھلیوالی پنڈ دے کولوں نکلدی ہے | مرالا توں تھلے اپر جہلم نہر چناب دریا نال ملدی ہے اتے ہور مرالے توں تھلے چناب نوں راوی نال بمبانوالا-راوی-بیدیانالا (بی. آر. بی.) لنک راہیں میلیا گیا ہے | ایہہ لنک راوی نوں شاہدرے توں اپر سدھانوالی پنڈ پاس ملدا ہے | وزیر آباد توں تھلے کھانکی دے ستھان توں انگریز شاسن ویلے لوئر چناب کینال کڈھی گئی سی، جہڑی ساندلبار دے کھیتر دے زلھاں شیخوپورا، لائلپر (فیصلہ آباد)، ٹوبا ٹیک سنگھ اتے جھنگ دے کجھ حصے نوں پانی دندی ہے | اس نہر نے اس کھیتر نوں پنجاب دا کیلیپھورنیا بنا دتا سی | کھانکی ہیڈّ ورکس توں کجھ دور تھلے والے پاسے 1960 توں پچھوں پاکستان سرکار ولوں جہلم دریا 'چوں کڈھی اک نہر جس نوں کادراباد بلوکی لنک کیہا جاندا ہے، چناب نال ملدی ہے، جس نوں اگے راوی نال بلوکی ہیڈّ 'تے جوڑ دتا گیا ہے تاں کہ راوی وچ وادھو پانی پایا جاوے | چج دواب (چناب تے جہلم دا وچکارلا کھیتر) تے رچنا (راوی تے چناب دا بنایا دوابا) نوں ونڈدا ہویا، دریا چناب مگھیانے کول تمو نیڑے جہلم نال مل جاندا ہے | اتھوں دوواں دریاواں دی ملی ہوئی دھارا نوں وی چناب ہی کیہا جاندا ہے | تمو تے کھبے پاسے توں اک نہر جہڑی حویلی پروجیکٹ ادھین انگریز حکومت ویلے بنی سی، جس نوں سدھانی نہر کیہا جاندا ہے تاں کہ دکھن وچ سدھانی ناں دیاں بارشی نہراں نوں پانی دی سپلائی نیمت کیتی جا سکے | ایہہ نہراں 1886 ای. وچ بنیاں سن | تمو ہیڈّ توں سجے پاسے توں رنگ پور اتے حویلی ناں دیاں نہراں انگریزاں سمیں بنیاں سن | تمو ہیڈّ توں ہی اک ہور لنک نہر پاکستان حکومت نے کڈھی ہے، جہڑی تمو سدھانی لنک نہر کرکے جانی جاندی ہے جو چناب نوں راوی نال سدھانی دی تھاں 'تے میلدی ہے | اس طرحاں سدھانی تے حویلی نہراں وچ ہور پانی پا کے وڈا کیتا گیا ہے | چناب راوی نال سرائے سدھو دی تھاں 'تے ملدا ہے اتے ستلج نوں مدوالا پنڈ لاگے ملدا ہے | اس طرحاں پنجاں دریاواں دا اتھے میل ہندا ہے تے اس نوں اگے پنجند کیہا جاندا ہے | متھن کوٹ پہنچ کے پنجاں دریاواں دا پانی سندھ دریا وچ لین ہو جاندا ہے |

پرانا اتہاس

پراچین کال وچ سبودی ناں دے پرسدھ لوک جنہاں نوں سوی، سوا جاں سبی (سبیا جاں سویا) کیہا جاندا ہے، جھنگ ضلعے وچ رہندے سن | ایہناں دا اصل ستھان چناب اتے جہلم دے سنگم توں تھلے سی اتے بھارتی ساہت انوسار اوہناں دی راجدھانی سواپرا جاں سبیپرا سی، جس نوں ہن جھنگ ضلعے وچ شورکوٹ کیہا جاندا ہے | سبوئی شوجی وانگ جنگلی جانوراں دیاں کھلاں نال سریر ڈھکدے سن | ایہہ بڑے بہادر لوک سن تے ایہناں پاس 40،000 پیادہ لٹھّ-مار سینک سن | اتہاس وچ بہت سارے پرماناں توں پتہ لگدا ہے کہ چناب 1245 دے آس-پاس ملتان دے پورب وچ وگدا سی | بیاس وی اس ویلے اپنے پرانے راہ وچ وگدا سی، جہڑا ہریکے، چونیاں اتے دیپالپر تھانی پیندا سی اتے جہلم، چناب اتے راوی ملتان دے اتر-پورب وچ ملدے سن اتے شہر توں پورب وچ وگ کے بیاس نال 45 کلومیٹر دکھن وچ اچّ دے ستھان تے پورب وچ ملدے سن | اس طرحاں ملتان اتے اچّ دوویں ہی دوابا سندھ-ساگر وچ پیندے سن | جھنگ ضلعے دے دکھن وچ پیندے کئی تھیہاں، ٹلیاں توں پتہ لگدا ہے کہ چناب دے کنڈھے 'تے بہت لوک آباد سن | شورکوٹ وکھے کھنڈراں وچ بڑے وڈے ٹلے ہن، جہڑے وڈے آکار دیاں اٹاں دی کندھ نال گھرے ہوئے ہن، سکندر دے سمیں دے منے گئے ہن | جہڑے اتھوں سکے ملے ہن اوہ انڈو-سیتھیئن کال دے ہن اتے شکّ- کمبوج تے یوناں نال سنبندھت ہن | پنجاب دے کجھ قبیلے جنہاں دا پراناں اتے مہامبھارت وچ ورنن ہے، اتھے رہندے سن | یونانی اتہاسکاراں جنہاں کشتریاں دا ورنن کیتا ہے، وی چناب اتے راوی دے سنگم اتے سندھ دے سنگم پاس رہندے سن | دارو ناں دے لوک ابھیساراں اتے دارو ابھیساراں جنہاں نوں راجترنگنی وچ دسیا گیا ہے، پنچھ اتے جہلم اتے چناب دے وچکار پیندے نوشہرا کھیتر وچ رہندے سن، جو بہتے کشمیر وچ پیندے سن اتے کجھ حصہ پنجاب وچ | چناب نال ہیر-رانجھا، سوہنی-مہینوال عاشقاں دے قصے جڑے ہوئے ہن، جہڑے چناب جاں جھناں نوں اک بہت وکھرا اتے بہت پیارا رنگ پردان کردے ہن |

جہلم

جہلم پنجاب دے پنج دریاواں وچوں اک ہے | سنسکرت ساہت وچ اس نوں وتاستا لکھیا گیا ہے اتے سکندر دے اتہاسکاراں اس نوں ہائیدسپیس لکھیا ہے | تالمی نے بداسپیس، محمداً اتہاسکاراں نے اس نوں بہات جاں وہات جاں بہاتاہ لکھیا ہے | ایہہ ناں سنسکرت دے وتاستا دے وگڑے روپ لگدے ہن | کشمیری وچ ویاتھ جاں ویتھ بولیا جاندا ہے | پراچین یونانیاں نے اس نوں دیوتا منیا ہے | جس طرحاں بہتے پہاڑ اتے ندیاں نوں | کوی نونس ڈائیونیسیاچا (4yonysiaca، Section 26 Line 350) ہائیدسپیس نوں ٹائیٹل دا اترادھکاری جہڑا سمندر دیوتے باؤمس اتے بدلاں دی دیوی الیکترا دا پتر کہندا ہے | اوہ ارس دیوی جو رینبو (اندر دھنش جاں سترنگی پینگھ) دا بھرا اتے جھپٹن والیاں ہواواں دا ادھا بھرا سی | کیونکہ جہلم دریا یونانیاں لئی ودیش وچ سی، سو ایہہ پتہ نہیں کہ اوہناں دریا دا ناں دیوتے دے ناں 'تے رکھیا جاں ہائیدسپیس دیوتے دا ناں دریا دے ناں 'تے | دریا جہلم دا ادگم اک ویریناگ ناں دے نیلے پانی دے چشمے توں ہندا ہے | ہور چشمے اکٹھے ہو کے اس وچ آ ڈگدے ہن اتے پھر اداپت، برنگ اتے سندرن دیاں چھوٹیاں ندیاں رل جاندیاں ہن | اتھے بیڑیاں وچ بیٹھ کے کشمیری تے ہور لوک قدرت دا انند ماندے ہن | جہلم وچ کھانابل توں لے کے بارمولا تکّ 164 کلومیٹر دی لمبائی وچ کشتیاں راہیں سفر ہو سکدا ہے | وولھر جھیل جہڑی عامَ طور 'تے 32.5 ورگ کلومیٹر ہے، پر ہڑھاں وچ ایہہ لگبھگ 256 ورگ کلومیٹراں وچ پھیل جاندی ہے، اس نوں جہلم دا ڈیلٹا سمجھنا چاہیدا ہے | ووہلر جھیل توں اپر سرینگر وچ ڈلّ جھیل ہے، جہڑی جہلم دا ہی حصہ ہے | ڈلّ جھیل دا نظارہ بہت ہی منموہک اتے دلکھچواں ہے جو وشو بھر وچ پرسدھ ہے | بھاویں ایہہ جھیل 6.50__1MP__4.50 کلومیٹر دے آکار دی ہے، اس دی پہاڑاں وچ ستھتی اتے اس دے کنڈھیاں دی قدرتی سندرتا، مغل بادشاہاں دے اس نوں سندر بناؤن دے یتناں نے مل کے بڑا دلکھچواں بنا دتا ہے | جہلم دریا دیاں کئی سہائک ندیاں ہن | اس دے سجے کنڈھے لدڑ جاں لمبودری ندی اس وچ پیندی ہے، جس دا پانی سدا رہن والی برف دا پانی ہے جو اس دے آلے-دوآلے جمی رہندی ہے | کھبے پاسے وڈیاں ندیاں وشو، رمبیارا، رامسی، ددھگنگا، سکناگ اتے پھروزپرا آ ڈگدیاں ہن | ددھگنگا جہلم نال سرینگر شہر دے تھلے والے سرے 'تے جہلم وچ پیندی ہے | بارمولا توں تھلے جہلم کازیناگ سلسلے دیاں پہاڑیاں دی ڈنوگھی گھاٹی 'چوں لنگھدا ہے | دکھن وچ پیر پنجال دیاں پہاڑیاں دی اک ساکھ کوہالا نیڑے آ ملدی ہے | کوہال سطح سمندر توں 2000 فٹّ اچا ہے | مزپھراباد وچ جہلم وچ کشنگنگا سجے پاسیوں آ پیندی ہے اتے کجھ ہور کلومیٹر تھلے کونڑ کافی پانی دی ماترا لے کے آ ڈگدا ہے | کشنگنگا دے نیڑے ہی مانسہرا وچ مہان اشوک دا ستھاپت کیتا اک شلالیکھ ہے، جس وچ کمبوج، یون اتے ہور لوکاں نوں اس کھیتر وچ وسدے درسایا گیا ہے | کشمیر دا بہتا وپارک کاروبار جہلم 'تے نربھر کردا ہے | اس دے کشنگنگا جاں نیلم دے سنگم توں تھلے جہلم ہزاراں اتے راولپنڈی زلھاں دی حد بن جاندا ہے | اتھے دریا دا بہاؤ پتھریلی اتے ڈنوگھی تھاں وچ ہے | جہلم ضلعے وچوں وگدیاں پاکستان دیاں لون دیاں پہاڑیاں توں تھوڑھا پاسے وگدا ہے | پاکستان وچ وڑدیاں اس وچ پنچھ ندی آ ڈگدی ہے تے پھر جہلم منگلا ڈیم دی جھیل وچ جا وڑدا ہے | ایہہ ڈیم پاکستان سرکار نے 1969 وچ بنایا سی، اس دی سمرتھا 5.9 ایم. اے. ایف. (ملیان اےکڑ پھیٹ) پانی سٹور کرن دی ہے | جہلم شہر دریا دے سجے کنڈھے 'تے ہے اتے اتھوں دی لاہور-پشاور ریلوے لائن گزردی ہے | اس نوں تھاں اچے ٹلے تے مہان سکندر نے پورس نال لڑائی اپرنت اپنے پرسدھ گھوڑے بسیپھلا دی یاد وچ بنایا سی | پر سر الیگزینڈر کننگھم اس نال اتفاق نہیں رکھدا | اس انوسار دریا دے سجے پاسے جلالپر ہی بسیپھلا سی، جتھے اس دا ایہہ گھوڑا یدھ وچ مریا سی | سکندر اتے پورس دا یدھ اتھے ہی (جلالپر جاں جہلم) 324 پو. م. وچ ہویا سی | مونگ رسول توں اپر جہلم دے کھبے کنڈھے 'تے چیلیاں والا دا میدان ہے، جتھے 1849 ای: وچ سکھ فوجاں نے انگریز فوجاں نال پنجاب دی آزادی لئی دو فیصلہ کن لڑائیاں لڑیاں سن | لیکھک دے خیال انوسار 1857 دی بھارت دی آزادی لئی پہلی لڑائی نہیں سی، ایہہ جنگ 1849 وچ چیلیاں والا دے ستھان 'تے سکھ اک ستنتر قوم ہندیاں لڑی سی | مونگ رسول (رسول) ہیڈّ ورکس دے نیڑے بٹش سرکار نے اک پالیٹیکنک کالج وی کھولھا سی، جس نے بہت بھاری سنکھیا وچ انجینیئر تیار کیتے، جنہاں نے پنجاب دے وکاس وچ بڑا وڈا حصہ پایا | پاکستان نے رسول دی تھاں 'تے اک بیرج 1967 'چ بنایا، جتھوں رسول کادرامباد نہر کڈھ کے چناب دریا نال ملائی گئی ہے | رسول بیرج دے تھلے کجھ دور، دریا سندھ وچوں کڈھی چشمہ-جہلم لنک نہر دریا جہلم وچ پیندی ہے، جہڑی پاکستان سرکار نے بنائی ہے | جہلم دریا جہلم تے شاہ پور زلھاں وچوں لنگھدا ہویا جھنگ ضلعے وچ پرویش کردا ہے، جتھے مگھیانا توں 16 کلومیٹر دکھن وچ تمو دے ستھان 'تے چناب وچ مل جاندا اے

سندھ

اس دریا نوں رگوید وچ اتے ہور سنسکرت ساہت وچ سندھو کیہا گیا ہے | یونانیاں نے اس نوں انڈوس (9ndos)، فارسی وچ ہندو، تبتی وچ سیوج چو (Seugge chu)، پشتو وچ اباسن (دریاواں دا پیو)، چینیاں نے اس نوں یندو کیہا ہے | ایہہ بہت وڈا دریا ہے، جس نے بھارت نوں ناں دتا ہے | جھیل مانسروور توں 32 ڈگری اتر اتے 81 ڈگری پورب توں مہان ہمالیا دے پچھوں 22000 فٹّ دی اچائی 'تے اس دا ادگم ہے، پر پوری شکل سینسے اتے غار دریاواں دے سنگم توں بندی ہے، جہڑے نگنگلونگ کانگڑی اتے گنگڈائیس شان پہاڑی سلسلے دا پانی لے کے اس نوں ملدے ہن | سندھ پچھم-دکھن دشا وچ 256 کلومیٹر وگدا ہے جتھے اس دا ناں سنگھ-کا-بیاب ہے | اس توں کجھ تھلے 13800 فٹّ دی اچائی تے دکھن-پوربی کشمیر دا کونا ہے | اتر توں دکھن ولّ وگدا ہویا ایہہ لیہ نوں 10500 فٹّ دی اچائی 'تے چھنوہدا ہے | لیہ دے ستھان 'تے کھبی باہی اس وچ زسکار دریا آ ملدا ہے تے اتھے ہی اس نوں مدھ ایشیا نوں جاندا پرانا وڈا وپارک رستہ کٹدا ہے، جہڑا کراکرم درے راہیں گزردا ہے | کشمیر وچ دکھن-پچھمی دشا 'چ کشمیر وچ وگ کے ایہہ سکردو جو بالتستان وچ ہے، ہراموش پہاڑ 'تے (24300 فٹّ) پہنچدا ہے اتے پھر دکھن دشا وچ وگدا ہے | پھر سجے پاسے اس وچ گلگت ندی آ رلدی ہے | نانگا پربت وچ ایہہ اتر دشا وچ 160 کلومیٹر وگدا ہے | تکھا موڑ کٹّ کے ایہہ ہتو پیر لنگھدا ہے اتے 4000 فٹّ ستہِ سمندر توں اچے کوہستان وچ ڈیر، سوات اتے چترال کھیتر وچ گر نیڑے پہنچدا ہے | اتھے دریا دی دھراتل ڈھلوان کدے ودھدی تے کدے گھٹدی ہے | ڈھلوان دی ایہہ نابرابرتا اوہناں تبدیلیاں کرکے ہے، جدکہ بھاری گلیشیئر دریا دے پانی نوں روک لیندے ہن تے دریا دی سطح وچ اپروں آئے پہاڑی مواد دا جماؤ ہو جاندا ہے | جتھے ایہہ جماؤ نہیں ہندا، اتھے دریا ڈنوگھا ہو جاندا ہے تے جماؤ والے تھاں اچا | گر توں تھلے 192 کلومیٹر ہور سفر کرکے دریا نارتھ ویسٹرن پھرنٹیئر پراونس (سرحدی صوبہ) دربند نیڑے داخل ہندا ہے | ایہہ مہابن پہاڑاں دا پچھمی بیس ہے | پھر دریا ہور تھلے وگدا ہویا ہزارا کھیتر وچ پہنچدا ہے | اتھے تربیلا دے نیڑے پاکستان سرکار نے اک تربیلا ناں دا ڈیم بنایا ہے | ایہہ ڈیم 80 کلومیٹر لمبا ہے تے 1974 وچ بنیا سی | اٹک دے ساہمنے قابل دریا اس وچ سجے پاسے توں آ کے ملدا ہے، جہڑا افغانستان دا پانی لیاؤندا ہے | اتھوں لے کے میران دے قصبے تکّ، کالاباگ تے ایساکھیل دے کھیتر چھڈّ کے، دریا سرحدی صوبے اتے پاکستانی پنجاب دی حد بنیا رہندا ہے | دریا سندھ اتے دریا قابل دی پانی دی ماترا اکو جہی ہے | کرم دریا سجے پاسے توں اس وچ کونڈل دی تھاں 'تے ملدا ہے | اٹک دی تھاں 'تے ریلوے پل بنیا ہے، جو 1883 وچ پورا ہویا سی | اٹک توں 19 کلومیٹر تھلے ہروہ ناں دی اک تکھی ندی سندھ وچ آ پیندی ہے | پھر مکھد دے ستھان 'تے کھبے پاسے توں سہاں ندی آ رلدی ہے، جہڑی جہلم اتے راولپنڈی زلھاں دا پانی لیاؤندی ہے | اسے دریا بارے پرو: موہن سنگھ نے اپنی اک کویتا لکھی سی | کالا باغ دے ستھان 'تے پاکستان سرکار نے اک بیرج بنایا ہے، جس نوں قائد-اے-آزمد محمد علی جناح دے ناں 'تے جناح بیرج دا ناں دتا گیا ہے | چشمہ دے ستھان 'تے اک ہور بیرج بنایا گیا ہے | اتھوں دو نہراں چشمہ جہلم لنک اتے تھل نہراں کڈھیاں گئیاں ہن | چشمہ بیرج توں تھلے اک بیرج بنا کے پاکستان سرکار نے ٹواسا پنج ند لنک نہر کڈھی ہے | ڈیرہ غازی خاں ضلعے دے دکھن وچ سندھ دریا وچ پوربی پنج دریا ستلج، بیاس، راوی، چناب اتے جہلم دا پانی متھنکوٹ لاگے آ ملدا ہے | ایہہ تھاں سمندری تل توں 258 فٹّ اچی ہے | بارشاں دے دناں وچ دریا دی چوڑائی 8 کلومیٹر تکّ جا پہنچدی ہے اتے ڈسچارج پرتی سیکنڈ دس لکھ کیوسکس تکّ | بودھی ساہت وچ بھارت دے جنہاں 16 مہاجنپداں دا ورنن ہے، اوہناں وچوں دو مہاجنپد کمبوج اتے گندھار سندھ دریا دے کھیتر وچ ستھت سن | ایہہ مہاجنپد 600 سال پو. م. وچ سن اتے ایہہ کئی صدیاں ستھاپت رہے | کمبوج اتری افغانستان توں شروع ہو کے کشمیر وچ پنچھ دے آس-پاس تکّ جس دی راجدھانی راجپر سی اتے گندھار دا کھیتر قابل توں راولپنڈی دے کھیتر تکّ جس دی راجدھانی ٹیکسلا سی | 324 پو. م. وچ سوات گھاٹی اتے آلے-دوآلے دے کھیتر وچ مہان سکندر نال کمبوجاں اتے ہور پہاڑی قبیلیاں نال رتّ ڈولھویاں لڑائیاں ہوئیاں سن | کشمور دے ستھان 'تے سندھ دریا سندھ پرانت وچ پرویش کردا ہے | سکھر توں لے کے عرب ساگر تکّ اس دریا نوں سندھی لوک 'دریا' کہندے ہن | 19ویں صدی وچ اک تکڑا ہڑ آؤن کارن ہڑ دا پانی جیکوباباد پہنچ گیا سی اتے پھر اگے منچھر جھیل وچ | اس توں روکتھام لئی کشمور بنھ بنایا گیا، جہڑا سندھ وچ اس ویلے سبھ توں لمبا سی | لاڑکانا تے کراچی نوں کھیراباد توں ونڈدا ہویا سندھ کئی موہاں وچ ونڈیا ہویا کراچی نیڑے عرب ساگر وچ جا ملدا ہے | ساگر نال ملن 'تے اس دا بہت لما ڈیلٹا بندا ہے | سکھر نیڑے سندھ اپر بہت ہی ودھیا اتے پرسدھ ریلوے پل 19ویں صدی وچ بنیا سی اتے اک ہور پل کوٹری وکھے | سکھر والے پل دے پاس ہی اک ہور بہت وڈا پل پاکستان سرکار نے بنایا ہے | سندھ پرانت وچ دریا سندھ دے نیڑے سجے کنڈھے مہنجودڑو دے ستھان 'تے ملے کھنڈراں توں پتہ لگدا ہے کہ پورب آریہ کال وچ اک مہان سبھیتا دی اتھے ہوند سی | اتہاسکار اس نوں دراوڑ لوکاں دی سبھیتا مندے ہن | اس تھاں دی خدائی سنّ 1922 وچ آر. ڈی. بینرجی نے کیتی سی | چنو دارو اک ہور اجیہی تھاں ہے جہڑی دریا دے کھبے کنڈھے 'تے ستھت ہے | ہے، جتھوں ہور نہراں کڈھیاں گئیاں ہن | ادگم توں لے کے تمو تکّ کلّ سفر 720 کلومیٹر بندا ہے |

یمنا

31 اکتوبر، 1956 ای: تکّ جدوں ہریانہ ہوند وچ آیا، یمنا دریا پنجاب وچوں دی ہو کے گزردا سی اتے پھر ایہہ اتر پردیش وچ داخل ہندا سی | یمنا نوں سنسکرت ساہت وچ یمنا، تالمی اس نوں ڈائمونا اتے پلنی اس نوں جومانیس کہندا ہے | ایہہ ہمالیا دے کماؤ پہاڑاں وچوں نکلدا ہے | بھائی کانھ سنگھ نابھہ انوسار ایہہ بھارت دی پرسدھ ندی ہے، جس دی گنتی توینی وچ ہے، پراناں نے اس نوں سورج دی پتری دسیا ہے | ایہہ ٹیہری دے علاقے ہماچل توں 10850 فٹّ دی بلندی توں نکل کے 860 میل (1376 کلومیٹر) وہندی ہوئی پریاگ پاس گنگا وچ ملدی ہے | ہندواں دا وشواس ہے کہ یمنا وچ اشنان کرن توں یم دنڈ نہیں دندا |' مہان کوش دے پنہ 507 دے فٹّ نوٹ وچ بھائی کانھ سنگھ نابھہ نے ایہہ وی لکھیا ہے، 'یمنا دے مول روپ چشمے دا پانی بہت گرم ہے | آکھدے ہن کہ ہنومان نے لنکا پھوک کے اپنی پوچھ اتھے آ کے بجھائی سی، جس توں پانی گرم ہے اتے پہاڑ دا ناں باندرپوچھ ہے، دیکھو جیوگراپھیکل ڈکشنری بائی نندو لال ڈے |' کنی عجیب گلّ ہے کہ ہنومان نوں لنکا دا وشال ساگر چھڈّ کے پوچھ دی اگّ بجھاؤن لئی اتھے آؤنا پیا | کالسی لاگے یمنا دی سہائک ندی ٹواس اتر وچوں آ ملدی ہے | کالسی وچ اس ندی دے کنڈھے اشوک دا اک شلالیکھ ملدا ہے، جس وچ کمبوج اتے ہور لوکاں دا اس کھیتر وچ وسنا لکھیا ہے | 35 کلومیٹر دا ہور سفر کرکے دو ہور وڈیاں ندیاں گری پچھم توں اسن دیہرادون ولوں آ ملدی ہے | اتھے اک ہائیڈرو الیکٹک سٹیشن ہے | اتھے ترنت یمنا میداناں وچ آ وڑدی ہے اتے اس دے سجے پاسے شہر اتے گرودوارہ پاؤنٹا صاحب ستھت ہے، جس دی گورو گوبند سنگھ جی نے 1686 ای. وچ نیہہ رکھی سی | یمنا دریا پنجاب (ہن ہریانہ) دے دو زلھاں انبالہ اتے کرنال نوں اتر پردیش دے دو زلھاں مظفرنگر اتے سہارنپور نوں نکھیڑدا سی | مظفرنگر دے بدھاؤلی پنڈ نیڑے ایہہ دکھن ولّ نوں مڑ جاندا ہے اتے 128 کلومیٹر سفر کردا ہویا اتر پردیش دے میرٹھ ضلعے نوں پنجاب نالوں اڈّ کردا ہے اتے اتھوں کجھ اپر کنجپرا ہے، جو اک نوابی جگیر سی، جتھے ہن سینک سکول ہے | دلی پہنچ کے یمنا لال قلعے دے کولوں وگدا ہویا پنجاب دے ضلعے گڑگاؤں اتے اتر پردیش دے علیگڑھ نوں نکھیڑدا سی | پاؤنٹا صاحب توں کجھ تھلے تاجیوالا دے ستھان 'تے دو نہراں پچھمی یمنا نہر (ویسٹرن یمنا کینال) سجے پاسے توں ایسٹرن یمنا کینال انگریز حکومت نے بنوائیاں سن | پچھمی یمنا نہر اک وڈی نہر ہے، جو پنجاب دے زلھاں کرنال، گڑگاؤں، روہتک، ہسار، انبالہ آدی دے کھیتراں نوں پانی دندی سی | ہن ایہناں وچ کروکشیتر پانیپت، کیتھل، سونیپت اتے ہانسی وی ضلعے بن گئے ہن | دریا یمنا آگرے وچ لال قلعے، تاج محل توں لنگھدا ہویا 1376 کلومیٹر دا سفر کرکے الھاباد نیڑے گنگا وچ لین ہو جاندا ہے | اس تھاں نوں توینی کہندے ہن، جتھے گنگا، یمنا اتے سرسوتی دا سنگم سمجھیا جاندا ہے | پر سرسوتی اتھے نہیں، ایہہ اک وکھری ندی سی، جو پنجاب وچوں وی وگ کے رنکچھّ 'چ سمندر نوں جا ملدی سی | کئی اتہاسکاراں انوسار سکندر ویلے ستلج تے یمنا ندیاں کرم وار سندھ اتے گنگا دیاں سہائک ندیاں نہیں سن | یمنا وی گھگر اتے سرسوتی آدی وانگ مل کے وڈی سرسوتی ندی دا روپ دھار کے عرب ساگر وچ رنکچھّ دی تھاں ڈگدی سی | ایہہ بڑے دکھ دی گلّ ہے کہ پنجاب اتے ہریانے وچکار پانیاں دی ونڈ صحیح نہیں ہوئی | ہریانہ نے ستلج، بیاس اتے راوی دے پانی وچوں اپنا حصہ لے لیا ہے اتے اک نویں نہر ستلج-یمنا لنک دا جھگڑا کھڑھا کردا رہا ہے پر آپ یمنا دے پانی نوں پنجاب نوں دین توں انکاری

سرسوتی

سنسکرت ساہت انوسار سرسوتی بہت ہی پوتر ندی ہے | اس دا ادرام انبالہ ضلعے دی سیما دے کول سرمور توں ہندا ہے | مستپھ آباد دے اتر وچ اک بہت وڈے نوان وچ پیندی ہے | ایہہ ادھ-بدری دی تھاں جس نوں ہندو بہت پوتر مندے ہن، میداناں وچ داخل ہندی ہے | کجھ میل چل کے ایہہ پھر ریت وچ الوپ ہو جاندی ہے اتے پنڈ بھوانیپر دے دکھن وچ 4.5 کلومیٹر دور پھر دسدی ہے | پنڈ باجچھپڑ کول آ کے ایہہ پھر غائب ہو جاندی ہے تے کجھ اگے پھر دسن لگّ پیندی ہے | 32 کلومیٹر تکّ اس دا وہن نہ-ماتر ہے اتے کیول چھوٹے-چھوٹے چھپڑاں راہیں ویکھی جا سکدی ہے | دکھن پچھمی رستے 'تے چلدی ہوئی ایہہ پپلی توں اتر وچ کجھ کلومیٹر دی دوری 'تے دلی-امتسر جرنیلی سڑک نوں کراس کرکے تھانیسر اتے کروکشیتر دے پچھم وچ مارکنڈا ندی دی اک ساکھ لنڈا اس وچ ملدی ہے | کجھ کلومیٹر تھلے مارکنڈا (ارندی) اس وچ آ رلدا ہے اتے پہووا دے پورب اتر وچ اک وڈی جھیل دا روپ دھار لیندی ہے، جس نوں بیبیپر جھیل کیہا جاندا ہے | 20ویں صدی دے ستویں دہاکے توں پہلاں ایہہ جھیل پہووا دے آس-پاس دے کھیتر وچ برساتاں دے موسم وچ بڑی تباہی مچاؤندی سی پر ہن اتھے بنھ بنا دتے گئے ہن | اس جھیل دے پانی نوں کڈھن لئی اک ڈرین بنا دتی گئی ہے، جہڑی گھگر دریا وچ پیندی ہے | 1895-96 وچ جھیل دا پانی ورتن لئی ڈسٹکٹ بورڈ کرنال نے سرسوتی نہر دے ناں نال اک برساتی نہر کڈھی سی، جہڑی کیتھل تحصیل دی 188761 اےکڑ بھومی نوں پانی دندی سی | ہن اس کھیتر نوں بھاکھڑا نہر دی نروانا برانچ دے کمانڈ ایریئے نال میل دتا گیا ہے | مارکنڈا اتے سرسوتی ندیاں دا پانی اکٹھا ہو کے وی سرسوتی اکھواؤندا سی اتے پٹیالہ ضلعے وچ شترانا دے ستھان 'تے جتھے اس نال گھگر ندی مل جاندی ہے توں تھلے وی سرسوتی دے ناں ہیٹھ وگدا سی | رگوید وچ اس نوں بہت وڈا دریا لکھیا گیا ہے، جہڑا ساگر وچ رنکچھّ دی تھاں 'تے ڈگدا سی | رنکچھّ سمندر دا اک پرانا بھاگ ہے، جتھے ہن دلدل ویکھی جاندی ہے | البرونی جو 11ویں صدی وچ بھارت دا بھرمن کر رہا سی نے اپنی پستک ال-ہند وچ لکھیا کہ سرسوتی دریا سرسوت دیش وچوں دی وگدا ہویا سمندر وچ سومناتھ مندر دے پورب وچ اک تیر نوں سٹن جنے فاصلے 'تے پیندا ہے | 1245 ای: وچ ستلج دریا ہن والے گھگر (سرسوتی) دے وہن وچ ہی وگدا سی | جے اس کھیتر دی پراکرتک ستھتی دا ادھٔین کریئے تاں ایہہ وی پتہ لگیگا کہ کدے یمنا ندی سرسوتی جاں گھگر دی سہائک ندی سی اتے ستلج وی | پہلاں ستلج ورتمان سمیں دے پٹیالہ کی-راؤ وچ دی وگدا ہویا پٹیالہ شہر کولوں دی لنگھدا ہویا شترانا پاس گھگر، سرسوتی اتے مارکنڈا دے پانیاں وچ مل جاندا سی | وی. اے. صاحب (آکسفورڈ ہسٹری آف انڈیا) وی لکھدا ہے، ستلج نال سبندھت سارے دریاواں دا رستہ اک وار توں بہتی وار بدلیا ہے | 9ویں صدی دا پہووا وکھے شلالیکھ سرسوتی نوں پراچی سرسوتی (پورب دشا دی) کہندا ہے | اس طرحاں ایہہ کیہا جا سکدا ہے کہ گھگر نوں اس ویلے پچھمی سرسوتی کیہا جاندا سی | رگوید (V9-61.2، 8؛ V99 95.2) وچ وی انکت ہے کہ سرسوتی سمندر وچ ڈگدی سی | بھارت 'تے حملے توں پچھوں آریہ لوکاں نے اس دریا نوں اوہو ناں دتا جہڑا اوہناں دے مول دیش وچ بولیا جاندا سی | شبد سرسوتی جہڑا جیڈّ ہراگتی دے سنسکرت شبد سرسوت دا استری روپ ہے، دا ارتھ ہے، جھیلاں نال بھرپور | پنجاب وچ وس کے آریہ لوکاں نے اس نوں سرست ناں دتا | روز انوسار اس سرست دیش دی حد کروکشیتر دے دریا سرسوتی توں لے کے سندھ تے ستھت اٹک تکّ، پورب وچ پہووا پھر رتیا تے ہسار وچ پھتہاباد، دکھن-پچھم وچ ملتان اتے اتر وچ جموں اتے کانگڑا دے نورپور تکّ پیندی سی | سرسا دے نیڑے اک وناسن ناں دی جگہ ہے، جس دا ارتھ ہے نہ دسنا جاں غائب ہو جانا | اتھے سرسوتی دا خشک وہن اگے کئی تھایں ویکھیا جا سکدا ہے | نوٹ : پچھلے ایتوار ایہناں ہی کالماں وچ دریا 'یمنا' والے لیکھ وچ لکھیا گیا سی کہ '31 اکتوبر 1956 ای: تکّ جدوں ہریانہ ہوند وچ آیا |' دراصل سنّ 1966 وچ ہریانہ ہوند وچ آیا سی |

ہے |

مارکنڈا

ایہہ ندی بڑابن جہڑا کٹاسن درگا مندر توں تھلے والے پیندا ہے توں شروع ہندی ہے | پہلاں ایہہ ناہن دے کھیتر وچ کجھ سنچائی کردا سی | امب دی تھاں 'تے ایہہ انبالہ ضلعے وچ پرویش کردا ہے | پہلے 32 کلومیٹر دے میداناں وچ سفر توں پچھوں اس نال دو چھوٹے نالے سداندی اتے بیگنا مل جاندے ہن | جی. ٹی. روڈ دے کراسنگ 'تے اس اپر 27 دراں دا 1400 فٹّ لما پل انگریز شاسن ویلے بنیا سی، جس 'تے ساڈھے تنّ لکھ روپئے خرچ ہوئے سن | اس پل دی اساری توں پہلاں کئی وار گڈیاں نوں دریا پار کرن لئی دو دناں دا انتظار کرنا پیندا سی، تاں کہ پانی گھٹّ جاوے | شاہ آباد توں پچھم-دکھن دشا 'چ وہندا ہویا ایہہ ودھیا مٹی چھڈدا ہے، جس اپر بھرپور فصلاں ہندیاں ہن | جھانسا توں کجھ اپر ایہہ دو حصیاں وچ ونڈیا جاندا ہے | بنھ بنائے جان مگروں پچھمی دھارا اصلی ندی ہے | ایہہ بنھ 19ویں صدی دے آخری دہاکے وچ بنایا گیا سی | پوربی دھارا وچ اچانک ہی ہڑھاں دے دناں وچ بہت وڈی سنکھیا وچ پانی آ جاندا ہے تے کاسو توں باہر ہندا ہے | ہڑھاں دے دناں وچ اس نوں پار کرنا کٹھن ہندا ہے | کجھ کلومیٹر تھلے ارندی دے ستھان 'تے مارکنڈا سرسوتی نال مل جاندا ہے | ایہہ تھاں پہووے توں اتر-پورب وچ ہے | سرسوتی دے کنڈھے بہتے پانی نوں جھل نہیں سکدے اتے پہووے توں پورب وچ اک بہت وڈی جھیل بن جاندی ہے، جس نوں بیبیپر جھیل کیہا جاندا ہے، جس دے پوربی پاسے بنھ بنا کے دتا گیا ہے تاں کہ ہڑھاں دی مار نال کھیتر برباد نہ ہووے | 20ویں صدی دے چھویں دہاکے مارکنڈا دے دوویں پاسیں بنھ بنا دتے گئے سن |

چوتنگ

ایہہ ندی سرسوتی دے دکھن وچ شروع ہو کے، سرسوتی دے سمانتر چلدی ہے | بالچھپڑ دے نیڑے دوویں ندیاں اکٹھیاں ہندیاں ہن پر کجھ تھلے جا کے پھر اڈّ-اڈّ چلدیاں ہن | چوتنگ یمنا دے سماننتر چل کے ہانسی تے ہسار ولّ نوں مڑ جاندی ہے | ایہہ سرمور دیاں پہاڑیاں 'چوں شروع ہندی ہے، لاڈوا، جیند، ہانسی، ہسار اتے بھدرا (بیکانیر کھیتر) دے پاس دی گزردی ہوئی ایہہ ماروتھل وچ الوپ ہو جاندی ہے | اتر ویدک کال وچ اس نوں درسدوتی کیہا جاندا سی، کیونکہ ایہہ اپنے پانی نال چھوٹے پتھر لیاؤندی سی | اس دا خشک وہن نوہر اتے سورتگڑھ پاس ویکھیا جا سکدا ہے، جتھے ایہہ گھگر نال مل جاندی سی | پھروزشاہ تگلک نے جد 1356 ای: وچ جہڑی نہر یمنا وچوں کڈھی سی اتے جس نوں اجکل پچھمی یمنا نہر کیہا جاندا ہے، اس ندی دے پرانے وہن نوں ہی ورتیا سی | رامائن کال وچ اس نوں سرکنڈا کیہا گیا ہے | امپیریئل گزٹیئر آف انڈیا، پنجاب، بھاگ-1 انوسار اکبر نے 1568 ای. وچ اس نہر دی پھر خدائی کیتی تے یمنا دے پانی نوں چوتنگ راہیں لجا کے ہانسی اتے ہسار وچ ورتیا | رگوید کال دے پرسدھ قبیلے 'بھارت' نے اسے ندی اتے سرسوتی دے کنڈھے کئی یگّ کیتے اتے قربانیاں دتیاں، اس لئی اسیں زور نال کہہ سکدے ہاں کہ ایہہ قبیلہ اس کھیتر وچ رہندا سی، جس نوں پچھوں کروکشیتر کیہا گیا | پچھمی یمنا نہر دی ہانسی برانچ نہر لئی اسے چوتنگ ندی دے پرانے وہن نوں ورتیا گیا ہے | -

گھگر

گھگر دریا یمنا اتے ستلج دریاواں دے وچکار پیندیاں نیویاں ہمالیائی ڈھلواناں جو ناہن دے خیتر وچ پیندیاں ہن، 'چوں نکلدا ہے | کجھ میل چل کے ایہہ منیماجرا پاس پہاڑاں نوں چھڈّ میداناں وچ دی وگدا ہویا انبالہ توں 4.5 کلومیٹر پچھم ولّ وگدا ہویا پٹیالہ دے خیتر وچ پرویش کردا ہے اتے دکھن-پچھمی رستہ دھارن کردا ہویا 112 کلومیٹر دا فاصلہ طے کردا، پچھم ولّ نوں موڑ کٹدا ہویا، راجستھان دے گنگانگر ضلعے وچ پرویش کردا ہے | 19ویں صدی وچ منیماجرا دے نیڑے بناؤٹی کولھاں تے کٹاں راہیں کجھ خیتر دی سنچائی ہندی سی | اتھے دریا دے بیڈ وچ وڈے-وڈے پتھر ہن اتے اس توں تھلے اک چوڑے خیتر وچ ریت کھلری ہوئی ہے | اس دریا وچ اپرلے بھاگ وچ گرمیاں وچ لگبھگ اک فٹّ ڈنوگھا پانی وگدا ہے، جو برساتاں وچ چھ فٹّ ڈنوگھائی تکّ پہنچ جاندا ہے تے ہڑھاں ویلے اس نوں پار کرنا بڑا خطرناک ہے | بھوتکال وچ انبالہ تے کالکا وچکار ریلوے پل دی اساری توں پہلاں بارشاں وچ ڈاک ہاتھیاں راہیں جاندی سی | بنوڑ نہر سسٹم جو کہ برساتی قسم دا ہے، چھتبیڑ لاگے 19ویں صدی وچ ستھاپت کیتا گیا سی تاں کہ بنوڑ دے لاگلے کجھ خیتر نوں پانی دتا جا سکے | ایہہ نہری سسٹم اجے وی چل رہا ہے | اسے طرحاں دیویگڑھ لاگے کجھ برساتی نہراں گھگر وچوں کڈھیاں گئیاں سن، جنہاں نوں 'کھنڈ' کیہا جاندا سی | پٹیالہ ضلعے دے شترانا نگر لاگے اس نال سرسوتی اتے مارکنڈا ندیاں دا سانجھا وحہ آ رلدا ہے | اتھے بڑا لمبا تے چوڑا نیواں کھیتر ویکھیا جا سکدا ہے، جتھے پرانے سمیاں وچ سرسوتی دریا وڈا روپ دھار لیندا سی | سمانا دے دکھن وچ گھگر (پرانی سرسوتی) پنڈ سپرہیڑی، اسمانپر، رتنہیڑی، ننہیڑا، ہرچندپرا، گردیالپرا آدی دے پاس دی لنگھدا ہے، جتھے 1947 توں پہلاں جیند ریاست دی تحصیل سنگرور وچ ایہہ پنڈ پیندے سن | پنڈ سپرہیڑی اتے رتنہیڑی پاس برسات دے دناں وچ دریا دی چوڑائی 4.8 کلومیٹر بن جاندی ہے | دریا ستلج 1245 وچ روپڑ توں دکھن ولّ نوں موڑ کٹدا سی اتے اس دا رستہ ورتمان گھگر دریا دا ہی سی | 1593 دے نیڑے-تیڑے ستلج نے گھگر دریا دے راہ نوں چھڈّ دتا اتے اتر دشا ولّ مڑ گیا | ستلج اک وار پھر گھگر نال آ ملیا اتے پھر 1796 وچ گھگر نوں چھڈّ کے ہریکے بیاس نال جا ملیا | جاکھل دے نیڑے رنگوئی ناں دی اک نہر گھگر وچوں 19ویں صدی دے شروع وچ کڈھی گئی سی، جہڑی لگبھگ 12000 اےکڑ خیتر نوں سنجدی سی پر کئی وار ریماڈل کرن دے باو جود چنگی طرحاں نال نہ چل سکی اتے 1912 وچ اس نوں ڈسٹکٹ بورڈ نے اپنے ادھین کر لیا | اٹو دے ستھان 'تے اک بنھ بنا کے گھگر وچوں دو نہراں اک اتر والے پاسے اتے اک دکھن والے پاسے کڈھیاں گئیاں ہن | گھگر نوں پہاڑاں وچ پیندی برف دا پانی نہیں ملدا اتے کیول بارشاں دے پانی 'تے نربھر کردا ہے، جس کرکے برساتی موسم وچ اس وچ ہڑ آؤن کارن پاسیاں 'تے بنے بنھاں نوں توڑ کے پانی پٹیالے ضلعے وچ چوکھا نقصان کردا ہے | اٹو دے تھلے راجستھان وچ انوپگڑھ تکّ گھگر نوں نالی کیہا جاندا ہے | برساتاں وچ اس وچ کافی پانی ہون کارن آلے-دوآلے دے لوک اس نوں کھیتاں دی سنچائی لئی ورتدے ہن | گھگر انوپگڑھ توں اگے ماروتھل وچ سما جاندا ہے | اس دا رستہ بہاول پور وچ میرگڑھ تکّ ملدا ہے اگے نہیں | پرانے سمیں وچ گھگر سرسوتی دے سنگم توں تھلے سرسوتی ہی جانیا جاندا سی اتے ایہہ گجرات وکھے رن کچھّ وچ جا ڈگدا سی، جو سمندر دا اک حصہ ہے | اریئن دے ویلے ستلج وی رن کچھّ وچ آزادانا طور 'تے ڈگدا سی | اریئن سکندر ویلے ہویا اک اتہاسکار ہے | جے لگبھگ 2340 سال پہلاں دریا ستلج رن کچھّ وچ سمندر 'چ ڈگدا سی تاں گھگر وی (سرسوتی) جہڑا ستلج دے کھبے پاسے ہے، اوش ہی رن کچھّ وچ ڈگدا سی | سو، اس ویلے نہ ہی ستلج اتے نہ ہی گھگر سندھ بیسن وچ پیندے سن، جاں اس دا حصہ سن |

ٹانگری ندی تے چٹی بیئیاں

ٹانگری ندی اک وڈی اتے تباہی کرن والی ندی ہے، جہڑی پنچکولے نیڑے موہنی پہاڑیاں 'چوں شروع ہندی ہے | ایہہ انبالہ چھاؤنی کولوں لنگھدی ہے | نارائنگڑھ کھیتر وچ کھیڑا غنی پنڈ دے لاگے پنڈاں دے بچاء لئی کئی ہڑ بچاؤ اپرالے کرنے پیندے ہن اتے پھر انبالہ چھاؤنی دے اتر وچ وی | انبالہ توں کجھ کلومیٹر تھلے اس نال اک ہور املا ناں دی ندی آ ملدی ہے | ٹانگری ندی پٹیالہ پیہووا سڑک نوں کراس کردی ہوئی بھاگل دے ستھان 'تے گھگر نال مل جاندی ہے | 20ویں صدی دے 60ویاں وچ اک ماسٹر پلان ادھین اس ندی دے دوواں کناریاں 'تے ہڑ روکو بنھ لگائے گئے سن، جنہاں دے لگن نال بہت سارے کھیتر نوں ہڑھاں توں راحتَ ملی ہے |

چڑھدی جاں چٹی بیئیں

ایہہ قدرتی ندی نوانشہر دی نیایں توں شروع ہندی ہے اتے لگبھگ 179 کلومیٹر ول کھاندی ہوئی ایہہ ستلج وچ اس دے بیاس دریا نال سنگم توں کجھ اپر جا پیندی ہے | شروع وچ لگبھگ 25 کلومیٹر وچ اس دے کناریاں 'تے بنھ لگے ہوئے ہن | کجھ چوء جہڑے ہشیارپور ضلعے دیاں نیویاں شوالک پہاڑیاں 'چوں نکلدے ہن، اس وچ سجے پاسے آ پیندے ہن | ایہناں چوآں وچوں پرمکھ ہن، رجنیدیوی چوء، سیلا چوء، مہلانوالی چوء، کینالائیزڈ گروپ دا نسرالا چوء اتے تاراگڑھ چوء جہڑے اپروں ریت لیا کے کھلار دندے ہن | برساتاں دی رتّ وچ بییں وچ 40،000 توں 45،000 کیوسک پانی ہندا ہے | کئی سینکڑے سال پہلاں ایہہ جالندھر دے قلعے محلے دے کولوں لنگھدی سی اتے ہن اس دا وہاؤ پورب ولّ کھسک گیا ہے اتے ایہہ چہیڑو پاس دلی-امتسر ریلوے لائن اتے جی. ٹی. روڈ نوں کراس کردی ہے | کجھ دہاکے پہلاں اس وچ ہڑ دا پانی اتے پھر آلے-دوآلے دی زمین 'چوں رسّ کے آیا ہویا صاف-ستھرا پانی وگدا سی جو نہاؤن اتے پین یوگ سی پر ہن اس وچ نوانشہر، پھگواڑا اتے جالندھر شہراں دا گندگی بھریا پانی پا دتا گیا ہے | اس وچ ہی نوانشہر، پھگواڑا دیاں ملاں دا گندہ پانی، سیلا خورد دی مل اتے چہیڑو پاس اک فیکٹری دا پانی وی پیندا ہے | اس سارے کجھ نال بییں دا پانی اتیئنت گندی بدبو ماردا ہے، جس نے آلے-دوآلے دے واتاورن نوں بہت دوشت کر دتا ہے | بییں دے نال پیندے پنڈاں دا دھرتی دے تھلے والا پانی وی دوشت ہویا ہے، جس نال کجھ لوکاں نوں کینسر دی بیماری وی ہوئی ہے | چہیڑو توں تھلے ایہہ بییں جالندھر-نکودر-موگار سڑک اتے نکودر-لوہیاں روڈ نوں کراس کردی ہے، جتھے وڈے پکے پل بنے ہوئے ہن | نکودر-فروزپور ریلوے لائن توں تھلے پنڈ نوانپنڈ کھاجیوال توں لے کے دریا ستلج اتے بیاس دے سنگم تکّ اس دے دوواں پاسیاں 'تے محکمہ جل نکاس ولوں بنھ لگائے ہوئے ہن تاں کہ آس-پاس دا کھیتر ہڑ دے پانی توں سرکھات ہو سکے | نکودر دے پاس اس دے کنارے مغل کال ویلے پنڈ دکھنی پاس اک سراں بنائی گئی سی، جو ہن وی موجود ہے اتے ویکھن یوگ ہے |

لہندی جاں کالی بیئیں

پچھمی جاں کالی بییں ضلع ہشیارپور دی تحصیل مکیریاں دے پنڈ دھنوآ دے کول ٹیرکیانا چھمبھ توں شروع ہو کے 34 کلومیٹر ضلع ہشیارپور وچ دکھن-پچھمی دشا وچ سفر کردی ہے اتے پھر 126 کلومیٹر ضلع کپورتھلہ (سابقہ ریاست کپورتھلہ) وچوں لنگھ کے دریا بیاس وچ پنڈ آہلی پاس جا ڈگدی ہے | ضلع ہشیارپور وچ ایہہ دریا بیاس دے سمانانتر چلدی ہے اتے دریا بیاس دا جھکاؤ نیواں کھیتر ہون کرکے بییں ولّ ہے اتے کئی وار بییں دا رستہ وی ملّ لیندا سی، جس توں جالندھر-پٹھان کوٹ ریلوے لائن نوں خطرہ پیدا ہو جاندا سی | اس نوں روکن لئی انگریز شاسن ویلے 1888-89 وچ بییں اتے بیاس وچکار اک بنھ لگا دتا گیا سی، جس نوں 'بیئی بنھ' کیہا گیا | بییں اپنے رستے وچ بہت ولھ کھاندی ہے | ہشیارپور ضلعے دے کنڈی کھیتر وچ شوالک پہاڑیاں دی ڈھلوان دکھن-پچھم دشا وچ ہے، جس کارن برساتاں دے دناں وچ کئی چوء پہاڑاں توں پانی لے کے آؤندے سن جو بییں وچ پیندے سن اتے اوہناں وچوں کئی ریت کھلار کے راہ وچ ہی رہِ جاندے سن | اس کارن ہزاراں اےکڑ اپجاؤ زمین خراب ہو جاندی سی | پچھلی صدی دے 60ویاں 'چ اک ماسٹر پلان بنا کے ایہناں چوآں نوں آپس وچ میل کے اک وڈے چوء وچ سٹدے ہوئے کئی گروپ بنائے گئے تے اوہناں دا پانی بییں وچ پایا گیا | ایہہ اکٹھے کیتے چوء ہن، گنگیا چوآ، دسوہا لنگرپر گروپ آف چوء، مہنگروال گروپ آف چوء اتے کنگرانوالا چوء آدی | پچھمی بییں اپنے سارے رستے وچ گنج کھاندی ہوئی جاندی ہے | دلی-امتسر جرنیلی مارگ نوں سبھانپر دی تھاں 'تے کٹدی ہے اتے پھر ایہہ کانجلی ویٹلینڈ جس نوں ریاست کپورتھلہ دے مہاراجیاں نے ڈویلپ کیتا سی، پہنچدی ہے | کانجلی ویٹلینڈ پرسدھ سیر-سپاٹے والی تھاں ہے پر ہن سمیں دیاں پنجاب سرکاراں نے اس نوں وسار دتا ہے | مدھ ایشیا توں کئی قسماں دے پنچھی وی اتھے اڈّ کے آؤندے ہن | بییں دے پانی نال بنائی جھیل وچ جل بوٹی بہت ہو جاندی ہے، جس نوں سمیں-سمیں سر پانی 'چوں کڈھنا بڑا ضروری ہے | پچھلے سالاں وچ بییں وچ بہت بھاری ہڑ آؤندے سن اتے سردیاں وچ دھرتی 'چوں رس کے صاف تے چٹا پانی بییں وچ پیندا سی | پر ہن دھرتی دے پانی دا لیول نیواں ہو جان 'تے رساؤ والا پانی بییں 'چ نہیں وگدا | ہن کپورتھلہ شہر دی میواسپل کمیٹی، ریل کوچ فیکٹری اتے کجھ ہور چھوٹے قصبیاں دا گندہ پانی اس وچ وگدا ہے | بییں دے کنارے اتہاسک مہتتا دا اک شہر سلطان پور اباراہیملودھیب ابراہیم پیندا ہے، جہڑا بییں دے بیاس نال سنگم توں 20 کلومیٹر دی دوری 'تے ہے | ایہہ بدھ کال دی پراچین تھاں 'تے وسیا ہے | سکھ دھرم دے پہلے گورو سری گورو نانک دیوَ جی نے 13 سال توں کجھ اپر اتھے رہائش رکھی سی، جنہاں دی سمرتی 'چ کئی گردوارے بنے ہن | اوہناں وچوں دو گردوارے پہلا سنت گھاٹ جتھے بیٹھ کے گورو صاحب نے پروارک جیون نوں تیاگن دا فیصلہ لیا اتے دوسرا جتھے گورو صاحب نہاؤندے تے سیر کردے ہندے سن، بییں دے کنڈھے 'تے ستھت ہن | بییں دی دھارمک پوترتا نوں دھیان وچ رکھدیاں واتاورن پریمی سنت بلبیر سنگھ سیچیوال نے کجھ سال پہلاں بییں نوں صاف کرن اتے اس دا سندریکرن دا کم آرنبھیا سی، جہڑا سلطان پور دے نیڑے لگبھگ ختم ہو گیا ہے | بھارت دے سابقہ راشٹرپتی ڈاکٹر اے. پی. جے. عبدل کلام دو وار اتھے سیچیوال جی دے کیتے کم نوں ویکھن آ چکے ہن، اک وار راشٹرپتی ہندیاں | بییں اپر پراتن سمیں دے بنے دو ٹٹے پلّ ویکھے جا سکدے ہن، جنہاں وچوں اک جہانگیر بادشاہ نے بنوایا سی تے اک اورنگزیب نے | مغل شہزادیاں دارا شکوہ اتے اورنگزیب کجھ سماں سلطان پور رہے سن اتے اتھوں دے رہن والے مولوی اکھنڈ عبدل لطیفَ توں ودیا پراپت کیتی سی | اتھے اک اچے ٹلے 'تے مغل حکومت ویلے بنی سراں دے کھنڈر ویکھے جا سکدے ہن اتے اس دا درشنی دروازہ اجے بالکل ٹھیک حالت وچ ہے | سلطان پور اباراہیملودھیب ابراہیم مغل کال ویلے دلی-لاہور شاہ راہ 'تے پرسدھ نگر سی | اس ویلے دریا ستلج اتے بیاس ورتمان ستھان ہریکے 'تے نہیں ملدے سن، جس کرکے اس کھیتر وچ ہڑ گھٹّ آؤندے سن | (باقی اگلے ایتوار)

سکی نالہ

سکی نالہ پٹھان کوٹ شہر دے دکھن-پچھم وچ پیندے چھمبھاں توں کرن نالے دے ناں نال شروع ہندا ہے | جتھے اس وچوں اک نہر کڈھ کے سنچائی ہندی ہے | اس نہر دا انت تحصیل اجنالا دے پنڈ رمداس ہندا ہے | امتسر ضلعے وچ سکی نالے دی شکل اک تیر دی طرحاں تنگ ہو جاندی ہے اتے سردیاں وچ پانی گھٹّ جاں کئی وار نہیں ہندا پر اپر باری دواب نہر جو مادھوپر ہیڈّ ورکس توں راوی وچوں نکلدی ہے، دا پانی الیپر ایسکیپ راہیں اس وچ چھڈیا جاندا ہے | جدوں بارشاں دے دناں وچ ہڑ آؤندا ہے تاں ایہہ نالہ بہت بربادی کردا ہے اتے اس کھیتر وچ اس نوں اضل نالہ کیہا جاندا ہے | ایہہ سپّ وانگ ول کھاندا چلدا ہے اتے راوی وچ پنڈ رینا اتے ککر نیڑے جا ڈگدا ہے | ایک ندی اس ندی نوں اپایا جاں اپاگا وی کیہا جاندا ہے | مہابھارت گرنتھ (8.44.10) اس نوں مدر دیش نال سبندھت ساکل (سیالکوٹ) کھیتر وچ دسدا ہے، جتھے جارتک (جٹّ) لوک جنہاں نوں واہک کیہا جاندا ہے، رہندے ہن | پراچین ساہت وچ جنہاں جنپداں دا ورنن ہے، اوہناں وچوں مدر وی اک جنپد ہے جہڑا جہلم توں لے کے راوی تکّ پھیلیا ہویا سی اتے جسدا کیندر ساکیت سی جس نوں ہن سیالکوٹ ناں نال جانیا جاندا ہے، جو ایک ندی 'تے ستھت ہے اتے مہامبھارت وچ اپاگا کیہا گیا ہے | اس جنپد وچ مدر لوک اتے جارتک لوک رہندے سن جہڑے ورتمان جٹّ لوکاں دے وڈیرے سن | مدر بادشاہ کرو نسل دے بادشاہاں نال کوٹنیتک سبندھ رکھدے سن، جنہاں نوں ویاہک سبندھاں نال پکیاں کیتا جاندا سی | مدر دیش دی شہزادی مادری کرو حکمران پانڈو نال ویاہی ہوئی سی | مدر دے شاسک سلی نے مہابھارت یدھ وچ دریودھن دا ساتھ دتا سی | سیالکوٹ ایک دے سجے کنڈھے 'تے اک اچے تکونے پہاڑی دے سرے 'تے جو جموں توں دکھن والے پاسے توں شروع ہندا ہے، اپر ستھت ہے | بادشاہ شاہ جہاں دے پتر دارا شکوہ نے ایک ندی 'چوں پکوالا دی تھاں توں شیخوپور تکّ اک نہر کڈھی سی، جس نوں کپتی کیہا جاندا ہے | ایک سکندر ویلے وی موجود سی | بھارت توں مڑدیاں سکندر نے اپنی سینا نوں کئی یونٹاں وچ ونڈ کے، جھنگ اتے شورکوٹ دے درمیان کسے تھاں حکم دتا سی کہ اوہناں پاس جو برتن ہن، اوہناں نوں دریا وچوں پانی نال بھر لیا جاوے | اس طرحاں پانی دی سپلائی نوں مضبوط بنا کے اُہ ساندنبار (ساندلبار) دے کھیتر وچ رہندے مالو لوکاں 'تے ٹٹّ پیا | ایک دا پرانا وہن سانگلے توں تھلے تکّ ویکھیا جا سکدا ہے اتے پھر 29 کلومیٹر جھنگ دے پورب وچ وی، پر ہور 19 کلومیٹر شورکوٹ دے پورب تکّ اس دا پرانا وگن دا راہ نہیں لبھدا | شاید بھوتکال وچ ایہہ چنھاب وچ جا ڈگدا سی |

دیگ نالہ

کدے وڈا دریا سی دیگ نالہ پر مہابھارت وچ اس نوں دیویکا کیہا گیا ہے | ہن ایہہ راوی دی سہائک ندی ہے، جہڑی اس نال گگیرا دی تھاں 'تے ملدی ہے | گگیرا منٹگمری ضلعے وچ ہے | پراناں وچ وی دیویکا ندی دا ورنن ملدا ہے | اس دا ادگم شوالک دیاں پہاڑیاں وچ جموں دے نیڑے جسروٹا توں ہے | پاننی نے وی اپنے گرنتھ اشٹادھیائی وچ اس دا ورنن کیتا ہے | ایہہ سیالکوٹ، شیخوپورا تے منٹگمری زلھاں وچوں دی گزردا ہے، جتھے اس دے کناریاں 'تے بھرپور خوشبودار باسمتی چولاں دی فصل ہندی ہے، جس نوں اجکل لوک پاکستانی باسمتی بولدے ہن | سیالکوٹ دے ضلعے وچ ایہہ لگبھگ راوی دریا دے سمانانتر چلدا ہے | زپھروال تحصیل وچ وگدیاں اس دے راہ تبدیل کرن 'تے بڑے وڈے کھیتر وچ سکی ریت بھر گئی ہے | لاہور ضلعے دی شرکپر تحصیل وچوں لنگھدیاں ایہہ شیخوپور اتے پھر منٹگمری زلھاں وچ داخل ہندا ہے اتے پھر راوی وچ اپنے-اپنے نوں لین کر لیندا ہے | لائلپر (فیصلہ آباد) ضلعے دا وڈا کھیتر اس دے ہڑھاں نال سال 1968، 1973، 1976، 1978 اتے 1981 وچ بہت بری طرحاں پربھاوت ہویا سی | (چلدا)

بھمبر

ایہہ چھوٹی جہی ندی ہمالیا دیاں نیویاں پہاڑیاں توں شروع ہندی ہے اتے پبی پہاڑیاں دوآلے گھنم کے 40 کلومیٹر دکھن دی دشا وچ سفر کرکے گجرات ضلعے وچ پرویش کردی ہے | گجرات دے اتر پچھم وچ 6.5 کلومیٹر چل کے ایہہ الوپ ہو جاندی ہے | پنڈ ہریاول والا نیڑے ایہہ پھر دسدی ہے اتے اتر پچھم دشا 'چ وگدی ایہہ جلالیا نالہ جو چناب دی اک شاخ ہے، وچ جا ملدی ہے | بارشاں دے دناں وچ اس 'تے قابو پاؤنا مشکل ہو جاندا ہے پر سردی دی رتّ وچ ایہہ خشک ہو جاندی ہے | سہاں ندی رگوید وچ ندی ستتی (10.75) اتے کجھ ہور سوتراں وچ پنجاب دے دریاواں بارے ورنن ملدا ہے، جس وچ سسوما (ورتمان سہاں) دا ورنن وی ہے جو راولپنڈی اتے جہلم زلھاں وچوں دی گزردی دریا سندھ وچ جناح بیرج توں اپر موکھٹ دے ستھان 'تے جا ڈگدی ہے | اس دا ادگم مری دیاں پہاڑیاں وچوں مری شہر دے دکھن وچ ہندا ہے | ایہہ بڑی وڈی سنکھیا وچ پانی برساتاں دے دناں وچ لے کے وگدی ہے | آریہ لوک سندھ ندی نوں پار کرکے پہلاں سہاں دے کناریاں 'تے آ کے وسے کیونکہ اس ندی دی سلاہتا وچ کئی سوتر رگ وید وچ درج ہن | اس دیاں کئی سہائک ندیاں ہن، جویں تھراب، گھمبر، اہکر، پوربی صلع اتے پچھمی صلع آدی | آریہ لوکاں دی آمد توں پہلاں پتھر یگ دی سبھیتا دا اس کھیتر وچ پتہ لگا ہے | بلوری پتھراں دی انڈسٹری دا اس گھاٹی وچ ملنا بھارت وچ انسانی سبھیتا دی ہوند درساؤندا ہے | کوشل راج دے راجا دشرتھ دی رانی کیکئی جنپد نال سبندھ رکھدی سی | رامائن کال وچ کیکی لوکاں دا جنپد وی اسے کھیتر وچ سی، جہڑا سہاں توں لے کے راوی تکّ پھیلیا ہویا سی، جس وچ ورتمان سمیں دے ضلعے جہلم، شاہ پور، گجراں والہ اتے لاہور، گجرات دے کجھ حصے، لائلپر اتے جھنگ ہن | سہاں دے آلے-دوآلے دا کھیتر پوٹھوہار اکھواؤندا ہے، جس نے کئی پرسدھ سکھ سکالر اتے کوی پیدا کیتے ہن، جویں پرو: پورن سنگھ، کرتار سنگھ دگل، پرو: موہن سنگھ، ڈاکٹر: ہرنام سنگھ شان، ڈاکٹر: مان سنگھ، ڈاکٹر: سوندر سنگھ ونجارا بیدی، پنرسیپل تیجا سنگھ اتے کئی ہور | کئی پوٹھوہار دے لیکھکاں نے اس ندی بارے لکھیا ہے | پرو: موہن سنگھ دی کویتا 'کڑی پوٹھوہار دی' وی اس ندی نال سبندھت ہے |

برساتی نہراں

نہری سنچائی ہور سادھنا نالوں سنچائی دا ضروری اتے سستا سادھن ہے | پنجاب دیاں نہراں آدھونک انجینیئرنگ دے لحاظ نال دنیا وچ اک بہت ہی مان-متا ستھان رکھدیاں ہن | نہراں دیاں دو قسم ہن (او) برساتی نہراں جہڑیاں دریا وچوں سدھیاں کڈھیاں جاندیاں ہن اتے اس ویلے ہی کم کردیاں ہن جد دریا وچ پانی کافی اچا ہووے | اجہیاں نہراں نہر دے مکھ تے کسے قسم دا ہیڈّ بنائے بغیر کیول برسات دے دناں وچ ہی چلدیاں ہن | ایہناں نہراں وچ پانی دی سپلائی غیر-یقینی بنی رہندی ہے اتے سنچائی کیول اپروں پانی آؤن 'تے ہی نربھر ہندی ہے | انگریزاں دے آؤن توں پہلاں پنجاب وچ اجہیاں نہراں دی ہوند سی | انگریز شاسن ویلے ایہناں نہراں وچوں کئی سدا چلن والیاں نہراں بنا دتیاں گئیاں سن | (ا) 12 مہینے جاں سدا چلن والیاں نہراں اوہ ہن جہڑیاں دریا وچ کوئی ڈیم جاں ہیڈّ جاں بیرج بنا کے کڈھیاں جاندیاں ہن اتے جنے خیتر نوں پانی دینا ہووے اس انوسار ڈزائین کرکے دریا وچوں پانی لیا جاندا ہے | سنّ 1947 توں پہلاں سانجھے پنجاب وچ لگبھگ 50 برساتی نہراں سن، جہڑیاں سالانہ 12،50،000 اےکڑ بھومی نوں سنچت کردیاں سن | ایہناں نہراں وچ بہہتیاں سدا چلن والیاں نہراں بنا دتیاں گئیاں سن، اجیہا ستلج ویلی پروجیکٹ اتے ہور پروجیکٹ ادھین ہویا | برساتی نہراں دا بیڈّ سطر لگبھگ دریا وچ سردیاں وچ چلن والے پانی دے سطر دے لگبھگ برابر ہندا ہے | پانی دی ڈنوگھائی نہر وچ لگبھگ اونی ہی ہندی ہے، جنی سردیاں وچ چلن والے پانی دے سطر توں ہڑ دے پانی دے سطر تکّ بندی ہے | ایہہ ڈنوگھائی 5 فٹّ توں لے کے 10-12 فٹّ تکّ ہندی ہے | کجھ برساتی نہراں بارے ہیٹھ لکھے انوسار لکھیا جاندا ہے |

اپر ستلج برساتی نہراں

ستلج دریا وچوں حسینیوالا توں تھلے چار نہراں دریا دے سجے کنڈھے توں نکلدیاں سن، جنہاں نوں امر ستلج برساتی نہراں کہندے ہن | ایہہ سن

• (1) کٹورا نہر،
• (2) کھانواہ نہر،
• (3) اپر سہاگ نہر،
• (4) لوئر سہاگ نہر

ایہہ نہراں دریا بیاس دے پرانے وہن دے اتر وچ اس کھیتر نوں پانی دندیاں سن جو اپر باری دواب نال سنچت خیتر دی حد توں تھلے سی

کٹورا نہر

ایہہ نہر 1870-71 وچ دریا ستلج دے سجے کنڈھے توں گنڈا سنگھ والے دے لاگے کڈھی گئی سی، جس دا بیڈّ 55 فٹّ چوڑا اتے اس دی سمرتھّ 685 کیوسکس سی | ایہہ نہر لگبھگ 34 کلومیٹر، اک پرانے نالے وچ وگدی سی اتے پھر اس دیاں چار شاکھاواں پکھوکی، اٹاری، چونیا اتے نئیوال بن جاندیاں سن | ایہہ ساریاں ہسینکھان والا، کھڈیاں، دوبلی، گدڑپر، چونیا، شامکوٹ، شیرگڑھ اتے لڈیاں آدی پنڈاں نوں پانی دندیاں سن |

کھانواہ نہر

اس نہر دا پرانا ناں ڈھوٹواہ ہے، جو کہوتیوال جس دے کھنڈر بوڑیوال (ضلع واہڑی) پاسے ویکھے جا سکدے ہن، 7ویں صدی دے کمبوج بادشاہ دے گوت ڈھوٹ نال سبندھت ہے اتے جہڑی بادشاہ دے باغاں دی سنچائی لئی اتے کشتیاں راہیں سفر کرن لئی بنائی گئی سی | ایہہ دریا بیاس توں کھبے پاسیوں چونیا نیڑے توں کڈھی گئی سی | دریا بیاس اس ویلے چونیا دے پاس وگدا سی اتے سزاباد دے نیڑے چناب نال ملدا سی پر 1790 ای: وچ ایہہ ستلج نال ہریکے دے ستھان 'تے رل گیا | پرانا وہن اجڑن نال اس خیتر دا نہری سسٹم وی اجڑ گیا | اس طرحاں اس اجڑے خیتر نوں ستلج دریا 'چوں نہراں کڈھ کے آباد کیتا گیا | ایہہ نہر کئی صدیاں چلدی رہی، 14ویں صدی وچ دیپالپر دا گورنر گیاؤسدین تگلک سی | اس دے اترادھکاری فروز تگلک دی کھیتی باڑی نوں پروتساہت کرن دی نیتی نے اس کھیتر وچ ڈھوٹواہ توں علاوہ کئی نہراں کھودیاں، جویں کہ نسیرواہ، کتبواہ اتے کھزرواہ | تگلک خاندان توں پچھوں ایہہ نہر پھر اجڑ گئی پر اکبر دے اک منتری مرزا خاں نے اس نوں پھر آباد اتے انت کیتا | مرزا خاں دے مگروں اس دے اترادھکاریاں نے نہر دا اجاڑا کر دتا | اسے زمانے وچ اس نہر نوں کھانواہ دا ناں دتا گیا | مہاراجہ رنجیت سنگھ ویلے اس دے دیوان رادھا رام نے اس نہر دا ہیڈّ دریا ستلج اپر پنڈ ماموکی نیڑے بنوایا اتے پرانی نہر تکّ اک نواں لنک کھدوا کے اس نال میل دتا | اس نہر وچ 1807-1823 تکّ پانی وگیا | پھر ایہہ نہر 1841 تکّ اجڑی رہی | مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پتر شیر سنگھ دے شاسن دوران اس نہر نوں فقیر چراگ-او-دینگ نے پھر چالو کیتا | 1849 وچ انگریزاں دے پنجاب اپر قبضے ویلے ایہہ نہر چالو سی تے پھر نویں شاسن دے محکمہ نہر دے ادھین آ گئی | ایہہ 65 فٹّ چوڑی اتے ڈسچارج 1290 کیوسکس سی | اس نہر دی ٹیل پنڈ چونتپر (ضلع منٹگمری) کول سی | اس دیاں کنگنواہ نارتھ، کنگنواہ ساؤتھ اتے بھاولڈھاس شاکھاواں سن | اخیرلیاں دو شاکھاواں دیپالپر اتے ہیپالپر دے کھیتر نوں سنچت کردیاں سن جہڑا ہن پاکستان دے ضلع اکاڑا دا کھیتر ہے |

اپرسہاگ نہر

ایہہ نہر مہاراجہ رنجیت سنگھ دے سمیں 1816 وچ پٹی گئی اتے اس دا ہیڈّ دریا ستلج دے سجے کنڈھے پنڈ لولا دے پاس سی اتے ٹیل پنڈ بنگاہیات پاس | بیڈّ 60 فٹّ اتے ڈسچارج 1540 کیوسکس ایہہ نہر 1840 تکّ چلدی رہی اتے 1855 تکّ اس ولّ کسے دا دھیان نہ آیا جد اس نوں بٹش شاسن نے اپنے ہتھاں وچ لے لیا | اس دیاں کلیرواناوالا، روپسرن، ہاجیچند اتے بھنگا دھالیوال ڈسٹریبیوٹریاں سن |

لوئر سہاگ اتے پارا نہر

ایہہ نہراں مہاراجہ رنجیت سنگھ ویلے 1816 وچ سہاگ نلھا جہڑا ہڑ لیاؤندا سی، اس اپر ہیڈّ بنا کے پٹیاں گئیاں | 1831 ای. وچ اک ہور ہیڈّ بنا کے دیپالپر دے کھیتر نوں ڈھاہ دتا گیا | بٹش شاسن ویلے 1885-86 وچ اس نہر نوں نویں شکل دتی گئی اتے اس نوں دریا ستلج نال پنڈ لالو گدڑ (پھازلکا دے ساہمنے دریا دے دوجے پاسے) نیڑے میل کے، سرکاری ویسٹ لینڈ جو 142 ورگمیل وچ سی، نوں پانی دتا گیا | اس دیاں حویلی اتے موسیوال راج ڈسٹریبیوٹریاں سن | اس دا بیڈّ 90 فٹّ اتے ڈسچارج 1420 کیوسکس | نہر 53 کلومیٹر سہاگ نالے وچ وگدی سی تے پھر پارا نالہ وچ | نہر دیاں دو شاکھاواں اک پارا نالے راہیں (پارا برانچ) اتے دوسری سہاگ نالے راہیں (سہاگ برانچ) سن | ایہناں نہراں 'تے پیندی بھومی نال لگدے بہوابادی والے زلھاں دے کساناں نوں الاٹ کیتی گئی | ٹھنڈھ دے موسم دوران ایہہ نہراں بند رہندیاں سن | اس لئی آبادکاراں نوں اس موسم وچ سنچائی لئی کھوہ پٹن لئی کیہا گیا | لوئر سہاگ نہر دی اک شاکھا پاکپٹن رجواہا اتے فریدپر سوآ سی | ایہناں نہراں دے خیتر نوں سدا چلن والی دیپالپر نہر جہڑی ستلج ویلی پروجیکٹ ادھین بنی سی، اپر تبدیل کر دتا گیا | دیپالپر نہر حسینیوالا ہیڈّ ورکس توں دریا ستلج دے سجے کنڈھے توں کڈھی گئی سی، جہڑی پاکستان نال سندھو پانیاں دی سندھی ادھین ہیڈّ توں بند کر دتی گئی سی

لوئر ستلج برساتی نہراں

ایہناں برساتی نہراں نوں امپیریئل کینال سسٹم کیہا جاندا سی، جہڑیاں ستلج دریا دے کھبے پاسیوں نکل کے ملتان ضلعے دے کجھ بھاگاں نوں سنچت کردیاں سن | ایہناں وچ بہت ساریاں نہراں 18ویں صدی دے ادھ وچ داؤدپترا (باہولپر ریاست دے شاسک ونش دے لوک) شکتی شالی قبیلے ولوں بنائیاں گئیاں سن، جنہاں پاس مغلاں دے پتن توں لے کے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے شکتی پھڑن تکّ اس خیتر دا بہت سارا علاقہ قبضے وچ سی | مہاراجہ رنجیت سنگھ دے گورنر دیوان ساون ملّ نے ایہناں نہراں نوں اتے ہور نہراں نوں وسایا تے سدھاریا | ایہناں وچوں کجھ نہراں سن: () گولن محمد نہر، (ا) دیوان واہ نہر، () جامواہ خورد نہر، جہڑی پنڈ میلسی اتے کھانپر پاسوں نکلدی سی، (س) جامواہ کلاں نہر، جہڑی پنڈ کھانپر پاسوں نکلدی سی، اس دے چھ رجواہے سن (ہ) بہاولواہ نہر جہڑی پنڈ جلا پاسوں نکلدی سی، جس دی سلتانواہ شاخ سی جس دیاں جمراہیواہ اتے ابنواہ ڈسٹریبیوٹریاں سن، (ک) محمد واہ نہر شاہ پور پنڈ کولوں نکلدی سی جہڑی بسنتپر دے آلے-دوآلے نوں سنچت کردی سی، (کھ) سدرواہ نہر جس دی چھجوواہ ڈسٹریبیوٹری سی، (گ) باسلواہ نہر ستلج دے سجے پاسوں نکلکے لودھراں دے کھیتر نوں پانی دندی سی | اس دیاں شیخ لارلیواہ مبارکواہ، کھانواہ اتے ہاپھزواہ ڈسٹریبیوٹریاں سن | ایہو جہیاں 1850 ای: وچ 19 نہراں سن، جہڑیاں پچھوں اک-دوجی وچ شامل کیتیاں گئیاں سن اتے 1903 وچ کیول تنّ میلسی، مہمدواہ، بہاولواہ، لودھراں نہراں رہِ گئیاں سن، جہڑی 424 ورگمیل خیتر دی سنچائی کردیاں سن | ایہہ اپریل توں اکتوبر تکّ چلدیاں سن پر روپڑ توں سرہند نہر نکلن کارن، ستلج وچ پانی بہت گھٹ گیا اتے سال 1903-04 وچ ایہناں نال کیول 263 ورگمیل خیتر دی سنچائی ہندی سی | ساؤنی دی فصل دی بجائی نہری پانی نال ہندی سی اتے ہاڑھی دی فصل کھوہاں دے پانی نال | ودھ توں ودھ ڈسچارج ایہناں نہراں دا 5000 کیوسکس سی | وڈیاں نہراں دی لمبائی 394 میل اتے ڈسٹریبیوٹریاں دی 328 میل سی | (باقی اگلے ایتوار) داستان پنجاب دے دریاواں دی-22

ہاجیواہ نہر

(لڑی جوڑن لئی پچھلا انک دیکھو) ایہہ نہر وی لوئر ستلج نہراں وچ شملت سی | مہاراجہ رنجیت سنگھ دے سمیں ایہہ نجی ہتھاں ولوں بنی سی پر 1888 ای: وچ نہر دا بندوبست ٹھیک نہ ہون کارن سرکاری انتظام تھلے آ گئی | کینال دی تھلیوں چوڑائی 30 فٹّ، ڈسچارج 500 کیوسکس اتے لمبائی 62 کلومیٹر سی اتے اس نال 53 ورگمیل خیتر سنچت ہندا سی | ایہناں ساریاں نہراں نوں سلیمان کی اتے اسلام توں نکلن والیاں نہراں نال سارا سال چلن والیاں نہراں وچ تبدیل کر دتا گیا | ہانسلی نہر ایہہ نہر جہانگیر بادشاہ نے دریا راوی توں سجے پاسے توں کڈھوائی سی، جس دی لمبائی 80 کلومیٹر سی اتے جہانگیر دے شیخوپور قلعے تے شکارگاہ اتے ہرن مینار وچ اک تلاب اتے باغ نوں پانی دندی سی | ہن اس دے کھنڈر ویکھے جا سکدے ہن | 1633 ای: دے لاگے شاہ جہاں بادشاہ دے پرسدھ انجینیئر علی مردان نے اک ہنسلی ناں دی نہر راوی دے کھبے کنڈھے توں کڈھی جہڑی لاہور شالامار باغ نوں پانی دندی سی، جہڑی لگبھگ 30 فٹّ چوڑی، جس دی 500 کیوسکس دی سمرتھا سی، بنوائی | سکھ راج سمیں (1763-1849) اس نہر دی اک شاخ سری ہرمندر صاحب امتسر دے سروور نوں پانی دین لئی بنی سی | ایہہ 12500 ہیکٹیئر خیتر نوں پانی دندی سی اتے 85 ہزار روپئے دا مالیا کماؤندی سی |

شاہ نہر ضلع ہشیارپور

ایہہ برساتی نہر مغل کال ویلے 1744 وچ کجھ شاہوکاراں ولوں دریا بیاس توں کھبے پاسیوں، مکیریاں دے آلے-دوآلے دے خیتر نوں سنچت کرن لئی کڈھی گئی سی | ایہہ ریء پنڈ دے نیڑیوں جہڑا مکیریاں توں 24 کلومیٹر دور ہے، نکلدی سی اتے اس دیاں ستھوان، لدھڑی، اجمیری، نوشہرا اتے شاہنہر، ڈسٹریبیوٹریاں سن | نہر دی ڈھلوان کجھ غلط ہون 'تے ایہہ چھیتی ہی ریت نال بھر گئی | چودھری دھجا سنگھ اتے علاقے دے ہور ذمینداراں نے اس نہر نوں اپنے خرچے 'تے صاف کیتا اتے 1846-48 وچ مکیریاں شہر تکّ بھومی دی سنچائی ہون لگی | نہر پھر وی لوڑیندیاں شرطاں پوری نہ کر سکی اتے اس دی حالت پھر 1869 ای: وچ خراب ہو گئی | اس ویلے دے ڈپٹی کمیشنر پارکنسن نہر پربندھن دا کم نویکلے طور 'تے لاگوُ کردیاں نہر توں لابھ لین والیاں کساناں توں نہر دی رکھوالی اتے مرمت لئی فنڈ اکٹھے کیتے اتے اس دا پربندھک اک تنخواہدار رکھیا جس دا ناں چودھری کھڑک سنگھ سی | ایہہ سسٹم کارگر رہا اتے 1890 ای: وچ اس دا پربندھ اپنے ہتھاں وچ لے لیا | ایہہ پربندھ 1949-50 تکّ کم کردا رہا تے پنجاب دے سنچائی وبھاگ نے نہر دا کنٹرول اپنے ہتھاں وچ لے کے اپر پاری دواب دے مادھوپر منڈل دے ایکسیئن نوں اس دا پربندھن چارج دے دتا | 20ویں صدی دے سٹھویاں 'چ بیاس دریا اپر تلواڑا دے ستھان 'تے بیاس ڈیم ناں دا ڈیم بن جان کارن شاہ نہر دی کارکردگی بہت حد تکّ بھنگ ہو گئی | اس سمسیا دے حل لئی ڈیم توں 8 کلومیٹر تھلے تلواڑا ٹاؤنشپ دے ساہمنے دریا 'تے اک ویئر بنایا گیا تاں کہ نہر وچ پانی دی سپلائی نوں سچارو بنایا جاوے | پھر اس ویئر نوں بیرج وچ تبدیل کرکے اتھوں اک ہور نہر مکیریاں ہائیڈل چینل کڈھی گئی، جہڑی 4 بجلی گھراں راہیں 164 میگاواٹ بجلی بنا کے بیاس 'چ ہی اگے جا کے ڈگدی ہے | مکیریاں ہائیڈل چینل دی پاور ہاؤس نمبر 1 توں تھلے شاہ نہر نوں پانی سپلائی کیتا گیا | اس طرحاں کرن نال جتھے پہلاں سنچائی 15000 اےکڑ توں ودھ نہیں سی ہندی، اتھے ہن ایہہ 51000 اےکڑ (1963) تکّ ودھ گئی ہے | ہن اس نہر دیاں 4 ڈسٹریبیوٹریاں ہن | (او) پھیڈر نمبر 1، پھیڈر نمبر 2، (2) چنگروان ڈسٹریبیوٹری اتے ہاجیپر ڈسٹریبیوٹری |

گرے کینال سسٹم

ایہہ نہری سسٹم بہت ہی ودھیا تے وگیانک طور 'تے ڈزائین ہویا جس نے دریا ستلج دے کھبے پاسے فروزپور ضلعے دے کھیتر نوں سنجیا | فروزپور دے ڈپٹی کمیشنر کرنل ایل. جے. ایچ. گرے دے ناں 'تے رکھے گئے اس سسٹم 'تے 1875-76 وچ کم شروع ہویا ادوں 11 نہراں بنائیاں گئیاں | دو ہور نہراں 1883 وچ بنیاں | فاضلکا تحصیل دے ضلع فروزپور وچ 1885 وچ شامل ہون تے ایہناں نہراں نوں نویں دکھ دتی گئی | ایہہ ساریاں نہراں دریا ستلج دے کھبے کنڈھے پھلور توں فروزپور تکّ دے پیندے حصے وچ پیندیاں سن اتے ایہناں دے ناں الاہیواہ، آگاواہ، دولتواہ، کاماواہ، بچیمواہ، پھتہواہ، برنیسواہ، مایاواہ آدی سن | اک نویں کنگواہ ناں دی نہر 20ویں صدی دے شروع وچ بنائی گئی | اک منڈل افسر (ایکسیئن) ایہناں نہراں دی دیکھ-ریکھ کردا سی | ایہناں دی لمبائی لگبھگ 1650 کلومیٹر سی اتے ڈسچارج 6340 کیوسکس | ایہہ مونسون دے موسم وچ جدوں دریا اچا وگدا سی، کم کردیاں سن اتے 42500 (1947 ای.) اےکڑ رقبہ ایہناں نال سنجیا جاندا سی | ایہہ نہر سہکارتا دے نیماں انوسار بنیاں اتے اسے انوسار دیکھ-ریکھ ہندی سی | اس لئی 3 آنے توں 4 آنے (20 پیسے توں 25 پیسے) پرتی گھماں (اےکڑ دا 5/6 حصہ) ذمینداراں پاسوں لئے جاندے سن | سالانہ ریت کڈھن اتے ہور کماں لئی 8-10 آنے پرتی گھماں لئے جاندے سن | سرکار، پرتی گھماں 12 آنے چنگی فصل لئی اتے 6 آنے پرتی گھماں گھٹیا فصل دی رائلٹی لیندی سی | ہن بھاکھڑا ننگل پروجیکٹ ادھین 19ویں صدی دے 6ویں دہاکے وچ سرہند نہر دی سدھواں برانچ تھلے ایہناں نہراں دے کھیتر نوں شامل کر لیا گیا | گھگر برساتی نہراں گھگر دریا دے پانی دا جھیلاں اتے دلدلی تھاواں وچ کھپت ہو جان کارن سرسا توں تھلے ماڑی حالات پیدا ہو جان کارن بیکانیر ریاست اتے بٹش سرکار وچکار ایہہ فیصلہ ہویا کہ دھنور جھیل جہڑی سرسا توں 13 کلومیٹر دی وتھّ 'تے ہے، اک وچ تبدیل کر دتا جاوے اتے اوٹو دی تھاں اک ویئر بنا کے دو نہراں ویئر دے دوواں سریاں توں کڈھیاں جان جنہاں دی سمرتھا 1000 کیوسکس ہووے | ایہہ دو نہراں دے ناں ناردرن اتے سدرن سن | بیکانیر ریاست انپاتک خرچے نوں منّ گئی | ایہناں نہراں نوں بناؤن لئی کال لیبر 1896-97 وچ ورتی گئی | ایہناں نہراں نے 1897 وچ سنچائی کرنی شروع کر دتی | بٹش پنجاب اتے بیکانیر ریاست دا کرم وار رقبہ 130 اتے 117 ورگمیل سی، جس وچوں کرم وار 53 اتے 35 ورگمیل سنچائییوگ سی | ایہناں نہراں دا کھیتر بھاکھڑا کینال سسٹم پورا ہون تے اس وچ ملا کر لیا گیا | ہن ساؤتھ گھگر برانچ جہڑی اوٹو پھیڈر دی ٹیل توں نکلدی ہے، بھاکھڑا مین لائن دا 226 کیوسکس پانی راجستھان پرانت نوں سپلائی کردی ہے |

سرستی برساتی نہر

ایہہ برساتی نہر 1895-96 وچ ڈسٹکٹ بورڈ کرنال ولوں نہری محکمے دے دتے ڈزائین انوسار بنائی گئی | ایہہ کروکشیتر پاس بیسیپر جھیل توں کڈھی گئی سی، جس توں انسچت پانی دی سپلائی ہندی سی | سنّ 1947 وچ اس نہر توں 154880 اےکڑ بھومی نوں پانی ملیا سی | بھاکھڑا ننگل پروجیکٹ مکمل ہون 'تے بھاکھڑا مین لائن دی نروانا برانچ تھلے اس سارے کھیتر نوں پالیا گیا ہے | اس طرحاں پورا سال پانی دی سپلائی ہون لگی ہے |

کھنڈ جاں برساتی نہراں (ریاست پٹیالہ)

دریا گھگر تے اک ریگولیٹر 'دیویگڑھ ریگولیٹر' جاں بھوپندر ریگولیٹر (مہاراجہ بھوپندر سنگھ دے ناں 'تے) ڈزائین کیتا گیا سی، جس وچوں ہڑ دا 10،000 کیوسکس پانی وگ سکدا سی | اس دے پھدر سن جو ہر اک 20 فٹّ چوڑا سی | پانی دی ریگولیشن لئی لکڑ دیاں چھتیریاں ورتیاں جاندیاں سن، جہڑیاں اک فریم وچ کھڑھیاں کیتیاں جاندیاں سن |ایہہ گھگر دے بیڈّ وچ 10 فٹّ تکّ لمکدیاں سن | اس ریگولیٹر وچوں ہاجیپر، کھنڈ، عدالتی والا کھنڈ، دودھن کھنڈ اتے گھڑام کھنڈاں اک وڈے کھیتر نوں پانی دین لئی ورتیاں جاندیاں سن | بھاکھڑا کینال سسٹم دے بنن 'تے ایہناں برساتی نہراں دا کھیتر، نروانا برانچ دی گھڑام ڈسٹریبیوٹری 'تے تبدیل کر دتا گیا ہے | اس ریگولر دے کھنڈر پٹیالہ-پیہووا سڑک 'تے دریا گھگر نوں پار کردیاں ویکھے جا سکدے ہن |

بنوڑ نہر سسٹم

بنوڑ نہر دریا گھگر دی برساتی نہر ہے، جہڑی چھتبیڑ پاسوں نکلدی ہے | اس نہر دی کارجکشلتا کجھ ودھیا نہیں | اس نہر دا کھیتر ستلج-یمنا-لنک (ایس.وائی.ایل.) ادھین کر دتا گیا ہے، جہڑی پنجاب اتے ہریانہ درمیان جھگڑے ادھین ہے | پھولکیاں سٹیٹس دے گزٹ 1904 وچ اس نہر دے بارے ایوں لکھیا ہے | ایہہ مہاراجہ کرم سنگھ دے سمیں بنی سی اتے مہاراجہ مہیندر سنگھ دے سمیں 1915 وچ اس نوں پربھاوشالی بنایا گیا | ایہہ پرانے بنوڑ دے شہر توں پنج جاں چھ میل اپر دریا گھگر دے سجے پاسے توں نکلدی ہے | اس دی ورتوں بھاری ہڑھاں وچ 25 میل تے پیندے بہادرگڑھ دے قلعے تکّ ہے | پر کجھ سمیں توں اس دی ورتوں 12 میل توں اگے نہیں ودھی | شاید اس دی الادینمینٹ نوں بدلن دی لوڑ ہے | کیول اک نہر ہے، جس توں پنڈ دیاں کھنڈاں جاں سوئے نکلدے ہن | خریف دی فصل ویلے گھٹّ ہی سنچائی ہی ہندی ہے |

سندھ برساتی نہراں

دریا سندھ دے سجے پاسے توں 14 نہراں کڈھیاں گئیاں سن، جو ڈیرہ غازی خاں ضلعے دے کجھ حصے نوں سنچت کردیاں سن اتے دریا سندھ دے نال 280 کلومیٹر لمبے کھیتر نوں جو نیواں ہے اتے 10 توں 25 کلومیٹر چوڑا ہے، ڈیرہ سازی خاں توں 48 کلومیٹر اپر اتے امرکوٹ تکّ جو متھنکوٹ توں 32 کلومیٹر تھلے ہے نوں ہڑھاں توں سرکھات کردیاں ہن | ایہہ نہراں میرانی چیپھاں اتے ہور اتھے دے شاسکاں نے بنائیاں سن اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے گورنر ساون ملّ نے ایہناں وچ سدھار لیاندا | ایہناں وچ پنج نہراں بلوچ سرداراں ولوں بنائیاں گئیاں | ایہہ نہراں سن مروواہ، منکا، سنجنیویسٹرن، ڈھوری، شوریا، ڈھنگانا، گمنواہ، سوہان، نور، اسلام، محمود، دھندی، کٹالا، کدھا، بھیگسپ، گیمل، پہاڑ، مبارک آدی | ایہناں ادھین 661 ورگمیل کھیتر وچ سنچت ہندا سی | مئی توں لے کے ستمبر تکّ ایہناں وچ عامَ طور 'تے پانی وگدا سی تے اس توں پچھوں کھوہاں راہیں سنچائی ہندی سی | اوسطاً ڈسچارج 2400 کیوسکس سی | ایہناں دی لمبائی 680 میل سی تے ایہناں وچوں 108 میل بٹش شاسن ادھین بنیاں سن اتے 75 میل رجواہے بنے سن | اس سنچت ہندے علاقے نوں 75 میل لمبا بنھ دریا سندھ اپر لایا گیا | ایہہ ساریاں نہراں 1960 ای: وچ بھارت-پاکستان دی سندھ پانیاں دی سندھی توں پچھوں ڈیرہ غازی خاں نہر جہڑی ٹاؤاساں بیرج توں نکلدی ہے ادھین لے آندا گیا ہے |

مظفرگڑھ برساتی نہراں

ایہناں نہراں ادھین دریا سندھ توں کھبے پاسے اتے چناب دے سجے پاسے توں نکلدیاں نہراں آؤندیاں سن | ایہہ اس کھیتر دے شاسکاں نے بنائیاں اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے گورنر ساون ملّ نے ایہناں وچ سدھار لیاندا | پنجاب تے بٹش قبضے اپرنت ڈپٹی کمیشنر ادھین رہیاں اتے 1880 ای: وچ پنجاب دے نہری محکمے نوں تبدیل کر دتیاں گئیاں | ایہناں نہراں دے ناں ہن موہن واہ، ریات واہ، راجو، کھداداد، جاکری، تھل، کالو، سنداد، راج، ریہڑو، عظیم واہ، کچپک، سیدواہ، رکھ، مرادواہ، لنڈا، کھیرپر، نبیپر، سلطان پور، کھانواہ آدی | وڈیاں نہراں تے ڈسٹریبیوٹریاں دی لمبائی 1138 میل سی اتے اوہناں دا ڈسچارج 2570 کیوسکس سی | دریا چناب دے سجے کنڈھے توں نکلدیاں نہراں سن، کھنڈرکبر واہ، کرم کینال، ملتان تے شجاباد دے ساہمنے گنوش، ولیواہ، ٹالی، حاجی، نور، سلر، علی اتے کھلیئی نہراں سن، ضلع دی لمبائی 232 میل اتے ڈسچارج 740 کیوسکس | ایہناں اپر لکھیاں ساریاں نہراں 1205 ورگمیل وچ پیندے کھیتر نوں سنچت کردیاں سن، جنہاں وچ 547 ورگمیل سال بھر چلن والیاں نہراں ادھین سی | اس سنچت علاقے نوں ہڑھاں دی مار توں بچاؤن لئی 119 میل لمبا بنھ سندھ دریا نال اتے 40 میل لمبا چناب نال لایا گیا | سنّ 1903-04 وچ ایہناں توں 6 لکھ روپیہ مالیا آیا | ایہناں نہراں نوں بعد وچ مزپھرگڑھ نہر جہڑی ٹاؤاسا بیرج توں نکلدی سی اتے رنگ پور نہر جہڑی چناب تے بنے تمو ہیڈّ توں نکلدی سی، دے رقبے وچ سملت کر لیا گیا سی | داستان پنجاب دے دریاواں دی-28

دریا چناب دیاں برساتی نہراں

(لڑی جوڑن لئی پچھلا انک دیکھو) کیول دو نہراں مخدوم سلطان محمود اتے مکھاموالا سن جو دریا دے سجے پاسے توں نکلدیاں سن | ایہہ چھوٹیاں نہراں گجرانوالا ضلعے وچ پیندیاں سن | پنڈ مڈھّ دے آلے-دوآلے دے کھیتر نوں سیراب کردیاں سن | چناب اتے راوی دے سنگم توں تھلے چناب وچوں کجھ نہراں نکلدیاں سن | ایہہ نہراں پٹھان شاسکاں نے بنوائیاں سن جو گنتی وچ 13 سن | ایہناں دے ناں سن کھدل، تاہرپر، کھیرپر، ولی محمد، گجو، ہٹن، اپر بکھتریواہ، پنجانی بلوچمواہ، مٹیہل، سکندر آباد اتے سکندرواہ آدی | ایہناں نہراں دی لمبائی 252 میل اتے رجواہیاں دی 46 میل | ایہہ 214 ورگ میل خیتر نوں سنچت کردیاں سن | ایہہ ساریاں برساتی نہراں نوں پچھوں جا کے سارا سال چلن والیاں سدھانی نہر اتے حویلی پروجیکٹ ادھین آؤندیاں نہراں دے کھیتر وچ سملت کر لیا گیا سی |

سرہند نہر

اس نہر دے بنن توں پہلاں نہر دی کمانڈ تھلے آؤندا بہتا کھیتر کہتاں اتے راجستھان (راجپوتانا) دے بھٹیاں دی لٹمار دا عامَ ہی شکار ہندا سی | ساکھیاں بھائی مول چند (1793) وچ کہتاں تے بھٹی راجپوتاں دی لٹمار بارے بہت لکھیا ملدا ہے | اک ہور سادھن توں پتہ لگدا ہے کہ اک بہت ہی خطرناک قحط جس نوں چالیسا قحط (سمت 1840 بِ.) سنّ 1783 نے دکھنی پنجاب دی آبادی نوں بری طرحاں پربھاوت کیتا | 1822 اتے سنّ 1833 وچ پھر کال (قحط) پیا | 1860-61 وچ پھر اجیہا ہویا | سرکار نے لوکاں وچ ہزاراں ٹن اناج ونڈیا اتے لکھاں وچ مالیا معافی کیتی | اس سمیں توں پچھوں وی کئی بھیانک کال پئے | ایہہ قحط انگریزی علاقے اتے دیسی ریاستاں پٹیالہ، جیند اتے نابھہ وچ وی پئے | لکھاں پشو بناں چارہ مر گئے | اس خیتر توں ہور خیتراں ولّ لوکاں دا پلائن ہویا | بیکانیر ریاست اتے ہسار ضلعے وچوں لوکاں دے اس کھیتر وچ پلائن کرن نال ستھتی ہور نازک ہو گئی | ایہناں خیتراں وچ بارش وی گھٹ ہوئی | مکتسر، فروزپور، زیرا، گدڑباہا، لمبی آدی خیتراں وچ وی بہت برا حالَ سی | ایہناں حالتاں انوسار اس خیتر وچ بھومی دی سنچائی لئی کسے نہر دا بننا بڑا آوشک سی | مغل کال سمیں مرزا کنڈی ناں دے انجینیئر نے پنڈ بھرتپر دے لاگیوں دریا ستلج 'چوں اک نہر کڈھوائی، جہڑی سرہند وکھے عامَ-خاص باغ اتے ہور باغاں نوں پانی دین لئی سی | پر ایہہ نہر دی خدائی بہتے نیویں علاقے 'چوں نہیں لنگھدی سی اتے ایاٹی کنٹور ہون کرکے لوڑ مطابق پانی سرہند نہ پہنچ سکیا | لوکاں وچ اس نہر دی ایہہ دند کتھا بڑی پرچلت ہوئی 'واہ مرزا کنڈی تیری چلی نہر سرہندی |' اس نہر دے کئی نیویں حصے سنّ 1947 تکّ پنڈ ڈومچھیڑی، فتہپر اتے سیسواں ندی پاس ویکھے جا سکدے سن | اسے ناں دی سمانتا دے آدھار 'تے ہی انگریز شاسن نے اس نہر دا ناں سرہند نہر رکھیا | 1849 ای: دی سکھ فوجاں دی انگریزاں ہتھوں ہار دے پچھوکڑ وچ انگریز حکومت نوں سکھ اتے ہور سپاہیاں دے پھر وسیبے لئی نہراں بناؤن دا پھرنا پھریا | کہتاں نے وی لوکاں دی بس کرا دتی سی جدوں ہزاراں بھکھے لوک مر رہے سن | انگریز شاسن نوں اس نہر نوں بناؤن دی لوڑ اس واسطے وی سی تاں کہ اس کھیتر وچ کپاہ دی بجائی کروائے اتے کپڑا صنعت نوں کلکتہ اتے انگلینڈ وچ رنو بھیج سکے | سرہند نہر بارے پراجیکٹ رپورٹ پہلاں سر ولیئم بیکر جو رائل انجینیئرز نال سبندھت سی نے تیار کیتی پر اس 'تے بہتا دھیان نہ دتا گیا | اس سکیم نوں 1856 وچ کرنل ڈیاس نے سودھیا تے رپورٹ بٹش سرکار نوں بھیجی | اسے سمیں دوران ہی پنجاب دا سنچائی محکمہ سنّ 1859 وچ ستھاپت ہویا اتے اس دا مکھی کرنل نیپیئر تھاپیا گیا، جس نوں انسپیکٹر جنرل آف کینالز دا عہدہ دتا گیا |

فروری 1861 وچ پٹیالہ دا مہاراجہ نرندر سنگھ، لیفٹینینٹ گورنر نوں پنجور وچ ملیا اتے اپنے خرچے 'تے اپنے کھیتر نوں پانی دین لئی ستلج دریا توں اک نہر کڈھن لئی بینتی کیتی | پر مہاراجہ دی اس پچھوں اچانک ہی موت ہو گئی اتے پھر مہاراجہ مہیندر سنگھ تخت 'تے بیٹھے | پٹیالہ ریاست دے کھیتر نوں سنچت کرن لئی بھارت سرکار نوں اک سکیم بھیجی گئی | پر سرکار نے دو نہراں اک بٹش ایریئے اتے پٹیالہ لئی سانجھی بناؤن اتے اک کیول پٹیالہ کھیتر لئی بناؤن لئی سجھاؤ پیش کیتا | انت ایہہ فیصلہ لیا گیا کہ دوواں کھیتراں نوں سنجن لئی سانجھی نہر کھودی جاوے | جد اس تجویز 'تے وچار ہو رہی سی تاں مہاراجہ پٹیالہ نے نہر دے سروے 'تے ہون والے سارے خرچے نوں دین دی پیش کش کیتی | ایہہ اک وڈی پیش کش سی جس نوں ترنت منّ لیا گیا | بٹش سرکار نے کرنل کراپھٹن نوں سکیم بناؤن لئی کیہا، جس نے اس نہر دے ہیڈّ نوں روپڑ توں اپر کوٹوپرا دے ستھان 'تے رکھن دی تجویز بھیجی جو روپڑ توں 12 میل اپر سی | اس دوران بٹش حلقیاں وچ دیسی ریاستاں نوں پانی دین لئی کجھ ورودھتا ہوئی پر اخیر وچ اک سانجھی نہر بناؤن دی منظوری دسمبر 1869 وچ مل گئی اتے ساریاں شرطاں مارچ 1870 وچ طے ہو گئیاں | پانی لین دی مقدار دے انوپات نال سارے خرچے نوں ونڈن دی پروانگی ہوئی | 18 فروری، 1873 ای: نوں بٹش سرکار، پٹیالہ ریاست، نابھہ اتے جیند دے نمائندیاں نے معاہدے 'تے دستخط کیتے | انگریزی سرکار ولوں کمیشنر انبالہ ڈویزن گور اؤسیلے، خلیفہ سید محمد حسین پٹیالہ ولوں سردار تمند سنگھ اتے لالا موہر سنگھ جیند ریاست ولوں اتے میر منشی رام دیال اتے سردار بشن سنگھ عدالتی نابھہ ریاست ولوں دستخط کیتے گئے | 26 مارچ 1873 نوں گورنر جنرل آف انڈیا نے اس پراجیکٹ نوں پروانگی دتی | نواب مالیرکوٹلا نے نہری پانی لینوں پہلاں ہی نانہہ کر دتی سی | ریاستاں دا پانی کرم وار 83.6 فیصدی، 8.8 فیصدی اتے 7.6 فیصدی پٹیالہ، نابھہ اتے جیند ریاست نوں الاٹ ہویا | کجھ پانی کلسیاں فریدکوٹ ریاستاں نوں وی ملیا | اس طرحاں بٹش خیتر 4027 ورگ میل، پٹیالہ ریاست 2970 ورگ میل، نابھہ، جیند، فریدکوٹ اتے کلسیاں سٹیٹ 1480 ورگ میل کھیتر وچ نہری پانی ورت سکدے سن | فریدکوٹ اتے کلسیاں دا نہر وچ کوئی حصہ نہیں سی پر اوہناں نوں بٹش سرکار دے پنڈاں دی طرز 'تے پانی دتا گیا | پٹیالہ ریاست نے اک کروڑ تیئی لکھ روپئے دا نہر دی خدائی لئی حصہ پایا | سرہند نہر توں ریاستاں نوں جو پانی دتا جاندا سی، اس لئی بٹش سرکار رائلٹی لیندی سی، جہڑی ودھ توں ودھ چار آنے (25 پیسے) پرتی اےکڑ پرتی سال ہندی سی | ایہہ رائلٹی کیول اس ویلے لئی گئی جدوں تکّ بٹش نہر توں لابھ نہ ملیا | جے ایہہ لابھ گھٹّ ہندا سی تاں رائلٹی پراپت لابھ انوسار گھٹّ کر دتی جاندی سی | پہلی ادائیگی ریاستاں نوں پانی ملن توں 11 سال مگروں منگی گئی | بٹش سرکار نے گھگر دریا وچوں انبالہ چھاؤنی اتے انبالہ شہر نوں پانی دی سپلائی دین 'تے رائلٹی پٹیالہ ریاست نوں دینی منی کیونکہ گھگر پٹیالہ ریاست دی حد اندر پیندا سی | سرہند نہر دریا ستلج وچوں سجے پاسیوں روپڑ دے ستھان توں کڈھی گئی جتھے اک ویئر 2400 فٹّ دی لمبائی وچ بنایا گیا ہے | ہیڈّ ورکس تے ویئر بناؤن لئی سرخی سرہند شہر دے کھنڈراں دیاں اٹاں توں تیار کیتی گئی | کنکر چونا روپڑ دے نیڑے پترہاری پنڈ دیاں کھانا توں لیا گیا | دوراہا توں لے کے نالاگڑھ کھان تکّ ریلوے لائن وچھائی گئی، جتھوں پتھر لیاندا گیا | ایہہ لائن نہر بنن پچھوں 1884-85 وچ اکھیڑ دتی گئی | نہر نوں بناؤن لئی قیدیاں نوں ورتیا گیا اتے 2500 قیدیاں دے رہن لئی جیل بنائی گئی | پر لیبر کدے وی 1400-1800 آدمیاں توں ودھ نہ لگی | قیدیاں نوں کم کرن دے پیسے دتے جاندے سن | لوک ہن وی اس نوں قیدیاں دی نہر کہندے ہن | ہیڈّ ورکس 'تے لگن والے گیٹ اتے ہور لوہے دے سامان لئی اک ورکشاپ بنائی گئی، جہڑی ہن وی ویکھی جا سکدی ہے | 39 میل (لگبھگ 63 کلومیٹر) دا سفر کرکے ایہہ نہر دوراہا ہندی ہوئی دلی-امتسر ریلوے لائن اتے جی.ٹی. روڈ نوں کراس کردی ہے اتے اس توں کجھ تھلے پنڈ مانپر لاگے اس دیاں دو شاکھاواں ہو جاندیاں ہن | کمباینڈ برانچ اتے پٹیالہ پھیڈر | کمباینڈ برانچ لگبھگ 3 کلومیٹر لمبی ہے، جس وچوں دو شاکھاواں ابوہر برانچ اتے بٹھنڈہ برانچ نکلدیاں ہن | ابوہر برانچ دی لمبائی 126 میل اتے بٹھنڈہ برانچ دی 100 میل | ایہہ دوویں اس ویلے بٹش ایریئے وچ وگدیاں سن، اس کرکے بٹش برانچاں کیہا جاندا سی | پٹیالہ پھیڈر دیاں تنّ برانچاں کوٹلہ برانچ (94 میل لمبی)، گھگر برانچ (54 میل) اتے چوآ برانچ (24 میل) ہن، جو دیسی ریاستاں نوں پانی دین لئی بنیاں سن | پٹیالہ ایہناں برانچاں دا 83 فیصدی، نابھہ 9 فیصدی اتے جیند 8 فیصدی پانی لیندیاں ہن |

نہر دی اساری

24 نومبر 1882 ای. وچ روپڑ ہیڈورکس 'تے اک بہت وڈا سماگم ہویا جتھے وائسرائے ہند لارڈ رپن، مہاراجہ پٹیالہ راجندر سنگھ، اس دا بھرا تے تنّ میمبر پٹیالہ ریجینسی کواسل دے، ہیرا سنگھ مہاراجہ نابھہ، فریدکوٹ دا مہاراجہ بکرم سنگھ آدی شامل ہوئے اتے دنیا دی اک وڈی نہر دا شبھ آرنبھ ہویا | اس رسم 'تے اس ویلے 70،000 روپئے خرچہ آیا | اتھے ایہہ لکھنا وی ضروری ہے کہ ہیڈورکس توں تھلے 200 گز 'تے اک اتہاسک سندھی مہاراجہ رنجیت سنگھ اتے وائسرائے لارڈ ولیئم بینٹنگ درمیان 31 اکتوبر، 1831 ای. نوں ہوئی، جس انوسار ستلج نوں دوواں راجاں دی حد منیا گیا سی | پہلاں پہل نہر دی سمرتھا 3840 کیوسکس پانی بٹش ایریئے لئی اتے 2100 کیوسکس تنّ دیسی ریاستاں لئی سی | نہر دی تھلیوں چوڑائی 200 فٹّ رکھی گئی اتے ڈنوگھائی 9.43 فٹّ | آؤن والے سمیں لئی پھری بورڈ زیادہ رکھیا گیا | 20ویں صدی دے شروع وچ نہر دی ڈنوگھائی ساڈھے گیاراں فٹّ اتے پانی لجان دی سمرتھا 8000 کیوسکس سی | نہر دے چوتھے اتے ستویں میل 'تے سیسواں ندی اتے اک ہور ندی لئی ایکواڈکٹ بنائے گئے، جنہاں راہیں ایہناں ندیاں دا پانی نہر دے اپروں لنگھدا سی اتے اتھے اس طرحاں لگدا سی جویں نہر غائب ہو گئی ہووے | ڈسٹریبیوٹریاں اتے سوئے اس طرحاں بنائے گئے تاں جو جس پنڈ نوں پانی ملنا سی، اس دی جوہ تکّ جا سکن | اک ٹیلیگراپھ لائن روپڑ ہیڈّ ورکس توں لے کے بٹش برانچاں اتے دیسی ریاستاں دیاں برانچاں دے نال-نال وچھائی گئی اتے لوڑ انوسار پھر وی ودھائی جاندی رہی | سبھ توں پہلاں پٹیالہ برانچاں وچ پانی چھڈیا گیا، ایہہ 1884-85 دا سماں سی | سال 1903-04 نہر دی اساری 'تے کلّ لاگت 388.70 لکھ روپئے سی، جس وچوں 247.70 لکھ روپئے برٹش سرکار دا حصہ سی |

سردیاں دی رتّ وچ دریا دا سارا پانی نہر وچ چھڈّ دتا جاندا سی تاں جو پانی دی بہلتا کارن نہر جہازرانی دے سمرتھّ ہو سکے | ایہہ سہولت مین لائن، کمباینڈ برانچ پٹیالہ پھیڈر، ابوہر برانچ لئی سی | روپڑ توں لے کے دوراہے تکّ جہازرانی بہتی ہندی سی کیونکہ اس راہیں لکڑی، شتیریاں آدی لیاندیاں جاندیاں سن | اسے کرکے دوراہا لکڑی دی پرسدھ منڈی سی | 1890-91 دے مالی سال وچ بٹش برانچاں ادھین 600162 اےکڑ سنچائی ادھین رقبہ سی اتے آمدن 17129356 روپئے سی اتے پٹیالہ برانچاں تھلے رقبہ 216583 اےکڑ اتے آمدن 6473370 روپئے سی | 20ویں صدی دے شروع وچ کارج شیلتا وجوں اتے وپار وجوں بہت سفل نہر ایلانی گئی کیونکہ اس نہر نے اک وڈے کھیتر نوں کہتاں توں مکت کر دتا سی اتے ریلوے لائیناں وی وچھ گئیاں سن جو کہ نہر دے بنن کارن وچھائیاں جا سکیاں | 1915 وچ لوڑ مطابق روپڑ ہیڈّ ورکس نوں ری-ماڈل کیتا گیا اتے تاں کہ شٹر نویں تکنیک دے بنے ہوئے ورتے جا سکن | 1947 توں پچھوں بھاکھڑا ڈیم اتے بھاکھڑا نہر بنن نال حالات کافی بدل گئے سن | بھاکھڑا سسٹم 'تے واٹر الاؤاس ودھ سی جدکہ سرہند نہر 'تے گھٹّ | سو، اس انوسار سرہند نہر سسٹم نوں وی ٹھیک کرن دی لوڑ سی تانکِ بنجرپئی زمین نوں پانی نال سنچت کیتا جاوے | اس انوسار سرہند نہر دے ہیڈّ 'تے 15655 کیوسکس پانی دی لوڑ سی | پر اس نال سرہند مین لائن نوں ری-ماڈل کرن دی لوڑ سی، جس اپر بہتا خرچہ آؤنا سی | سو، خرچے نوں دھیان وچ رکھدے ہوئے کوٹلہ برانچ گھگر برانچ اتے چوء برانچ دا رقبہ جو سرہند نہر توں سنچت ہندا سی، بھاکھڑا نہر نوں تبدیل کر دتا گیا اتے اس انوسار 1200 کیوسکس دی اک لنک نہر جس دی لمبائی 11.50 میل ہے، بھاکھڑا نہر وچوں کڈھ کے روہٹی ریسٹ ہاؤس کول گھگر برانچ وچ پائی گئی | اسے طرحاں سرہند نہر دی ٹیل 'تے پیندے کجھ رقبے نوں ہریکے توں نکلدی نہر سرہند پھیڈر دے کھیتر وچ پایا گیا تاں کہ راوی-بیاس دے پانی نوں ستلج دے پانی دی تھاں ورتیا جاوے | ورتمان سمیں سرہند نہر دی ہیڈّ ورکس 'تے سمرتھا 12625 کیوسکس پانی دی ہے | 1954 وچ ہیڈّ ورکس روپڑ نوں پھر ری-ماڈل کیتا گیا اتے پنجاب دے نویں بنے شہر چنڈی گڑھ نوں ستلج توں پار پیندے کھیتراں ہشیارپور، نوانشہر، پٹھان کوٹ تے جالندھر آدی نوں میلن لئی اک پل وی بنایا گیا | اک نویں برانچ نہر جس نوں سدھواں برانچ کیہا جاندا ہے، بھاکھڑا ننگل پروجیکٹ ادھین بنائی گئی، جہڑی سرہند نہر وچوں دوراہے توں تھلے پنڈ مانپر نیڑیوں نکلدی ہے | اس دی سمرتھا لگبھگ 1751 کیوسکس ہے اتے ضلع لدھیانہ، موگا، فریدکوٹ اتے فروزپور دے 424000 رقبے نوں پانی دندی ہے | اس کھیتر وچوں کجھ کھیتر اجیہا ہے، جس نوں پرانیاں 'گرے کینالز' دا کھیتر کیہا جاندا سی | سرہند نہر نے پنجاب دے مالوا خیتر دی کایا ہی بدل دتی ہے، جتھے ہن کنک، نرما، جھونا، سبزیاں اتے نمبو جاتی دے فروٹ بڑی بہتات وچ ہندے ہن | لوکاں دی رہن-سہن دی پدھر وی بہت بدل گئی ہے | جتھے 19ویں صدی وچ کہتاں پیندے سن، اتھے لہلہاؤندیاں فصلاں ہن اتے ریت دے ٹبے اڈ-پڈّ گئے ہن |

لہندی یمنا نہر

پنجاب دے اتہاس وچ پچھمی یمنا نہر اک پرسدھ نہر ہے، جس نوں بادشاہ جلال الدین خلجی (1290-96) دریا یمنا دے سجے کنڈھے توں پنڈ کھزراباد توں کڈھ کے اپنی راجدھانی دلی لے گیا سی | بادشاہ فروز تغلق (1351-1388) جو باغاں دا بہت پریمی سی، نے دلی وکھے کرول باغ اتے جوڑ باغ ستھاپت کیتے اتے اس نہر نوں اتھوں تکّ لے گیا تاں جو اوہناں نوں اتے ہور لوکہت کیتے کماں نوں پانی مل سکے | کیہا جاندا ہے کہ دلی اس سمیں دنیا بھر دیاں راجدھانیاں نالوں بہتی ہری بھری سی | پھروزشاہ تگلک 1356 ای: وچ نہر نوں ہسار اتے ہانسی تکّ لے گیا تاں جو شاہی باغاں نوں سنچت کیتا جا سکے | اس بادشاہ نوں بھارتی سنچائی دا پتاما کیہا جاندا ہے کیونکہ اس نے ہور کئی نہراں کھدوائیاں سن | بادشاہ اکبر دے سمیں اس دے گورنر شہاب الدین احمد خاں نے 1561 وچ اس نہر نوں نویں دکھ دندیاں اس دا ناں نہر-اے-شاہتی رکھیا | بادشاہ شاہ جہاں (1627-1658) دے سمیں اس دا گورنر اتے انجینیئر علی مردان خاں اس نہر نوں دلی چاندنی چوک براستا تیس ہزاری اتے پھر لال قلعے تکّ لے گیا | اس نہر نوں نہر-اے-بہشت کیہا جاندا سی | لال قلعے وچ اس نہر نال مہتاب باغ اتے حیات باغ نوں پانی ملدا سی | اورنگزیب ویلے اس نہر دی اندیکھی کیتی گئی اتے ایہہ اپنی پرسدھتا گوا بیٹھی | اس وچ گھاہ اتے ہور گندمند جمع ہو گیا تے پانی دے کھڑاء نے لوکاں دیاں پیٹ دیاں بیماریاں نوں جنم دتا اتے اس بیماری لئی لوک املی دا پانی پین لگے تے اس طرحاں 'گول گپے' دا جنم ہویا | بادشاہ محمد شاہ 'رنگیلے' (1719-1748) نے اپنے اودھ دے گورنر اتے انجینیئر سعادت خاں نوں اس نہر نوں ٹھیک کرکے پھر چالو کرن لئی کیہا اتے کشمیری گیٹ کول 30،000 درخت لائے اتے اس نوں تیس ہزاری کیہا | ایہہ نہر چاندنی چوک وچوں ہو کے فتح پوری مسجد تکّ جاندی سی | اس نہر دے دوویں پاسیں سیر کرن لئی راہ سن اتے رستے وچ تھاں-تھاں کھان-پین لئی کئی 'پھوڈ پوائنٹس' سن | اج وی ایہناں تھاواں دے لاگے-چھاگے کھان-پین دے شوقیناں لئی بہت سارے ٹکانے ہن | نہر اک وار پھر بے-دھیانی دا شکار ہوئی | پانی ہانسی اتے ہسار جانا بند ہو گیا | دلی نوں جاندی اس نہر دی برانچ 1753-60 وچ بند ہو گئی | ہسار اتے ہانسی دے آلے-دوآلے دا کھیتر سدا کہتاں دی مار تھلے رہن لگّ پیا | 1782-83 دے کہت نے اس کھیتر وچ بڑی تباہی مچائی | جد وی پنجاب وچ کہت پیندا سی، اسے کھیتر وچ ہی بہتا جانی تے مالی نقصان ہندا سی | 1832-33 وچ آئے کہت نے اتھوں دے لوکاں دی بس ہی کرا دتی | اس توں پہلاں 1817 وچ بنگال انجینیئرز دے جی.آر. بلین (7. R. 2lane) نوں اس نہر نوں ریماڈل کرن لئی ایسٹ انڈیا کمپنی نے کیہا سی | اس نہر دا ہیڈّ ہتھنی کنڈ والی تھاں 'تے رکھیا اتے اس طرحاں 1819 وچ دلی برانچ نوں چالو کیتا گیا اتے 1825 وچ ہانسی برانچ نوں | جی. آر. بلین دی چھیتی ہی موت ہو جان کارن اتے ہانسی برانچ دی پنگتی (1lignment) دوشپورن ہون کارن نہر ٹھیک طرحاں کم نہ کر سکی | اپروکت سارے ہلاتاں کرکے نہر اتے اس دی دلی برانچ نوں وگیانک طور 'تے سنچائی یوگ بناؤنا بڑا ضروری سی | 1857 دے غدر جس نوں بھارت دی آزادی دی جنگ وی کئی لوک کہندے ہن، دے سمیں ایہہ نہر لاشاں نال بھری پئی سی | اس کھیتر وچ جنہاں لوکاں پاس بھومی سی، اوہ اس نوں واہن توں اسمرتھّ سن اتے بھکھے مر رہے سن | وپاریاں پاس دو تنّ سال دا خاص پدارتھ لکویا پیا سی پر لوکاں پاس خریدن لئی پیسہ نہیں سی | پچھے جتھے پانی ملدا سی، اتھوں دے لوک اپنے دیش دے لوکاں دے دکھاں نوں محسوس نہیں کردے سن تے اوہ امیر سن | ایہہ نہر کرنال شہر دے پورب وچ وگدی سی تے نیڑے ہی یمنا ندی دا بیٹ دا کھیتر پیندا سی اتے نہر نوں ضروری ڈھلوان نہ ملن کارن پانی دی گتی مٹھی رہندی سی، جس کارن گھاہ اتے کانھے وغیرہ اس 'چ آؤن کارن اس کھیتر وچ سیم دی سمسیا وی سی اتے اس طرحاں لوکاں دی صحتَ 'تے وی اثر پے رہا سی | بھومی وچ لون اتے کلر پیدا ہو جان کارن حالات دنو-دن وگڑ رہے سن | نہر نوں وڈا کرن اتے نویں دکھّ دین اتے وگیانک آدھار 'تے چلاؤن خاطر کئی یوجناواں بنائیاں گئیاں | 1873 وچ نہر نوں ریماڈل کرن دا کم ہتھاں وچ لیا گیا اتے تاجیوالا (پاؤنٹا صاحب توں تھلے) دی تھاں 'تے اک ستھائی بنھ بنایا گیا اتے نہر دے رستے وچ پیندے پتھرالا اتے سومب چھوٹیاں ندیاں دے دادوپر دی تھاں 'تے کراس ڈرینیز ورکس بنائے گئے | ایہہ کم بنگال انجینیئرز دے اک انجینیئر جان کالون دی نگرانی ہیٹھ بنے | تاجیوالا والا ویئر 1700 فٹّ لما سی اتے دوویں پاسیں کھالے (نہر) بنائے گئے | سجے پاسے پچھمی یمنا نہر دا ہیڈّ ریگولیٹر بنیا تے کھبے پاسے پوربی یمنا نہر دا | ایہناں دوواں نہراں دی پانی دی سمرتھا کرم وار 6380 کیوسکس اتے 1300 کیوسکس سی | پچھمی یمنا نہر پہلے 14 میل یمنا دریا دے پرانے وہن وچ وگدی ہے | دادوپر دی تھاں 'تے پھر ہیڈّ ریگولیٹر بنایا گیا | 38 میل دا سفر کردیاں اندری دی تھاں 'تے اس وچوں سرسا برانچ 1889-95 وچ کڈھی گئی | 31 میل ہور چل کے پچھمی یمنا نہر 'چوں دو ہور برانچاں ہانسی برانچ اتے نویں دلی برانچ نکلدیاں ہن | مین لائن اتے نویں دلی برانچ ہیڈّ توں اخیر تکّ کشتیاں چلاؤن دے یوگ بنائیاں گئیاں جدکہ ہانسی برانچ ہانسی ریلوے سٹیشن تکّ | اس ویلے سرسا برانچ دی سمرتھا 2000 کیوسکس اتے لمبائی 115 میل سی اتے ایہہ اندری اتے سرسا دے وچکارلے کھیتر نوں سنچت کردی سی | ہانسی برانچ (لمبائی 47 میل) دی سمرتھا وی 2000 کیوسکس سی اتے اس وچوں اک سب برانچ نکلدی ہے، جس دا ناں بٹانا سب برانچ ہے اتے سمرتھا 700 کیوسکس ہے | اس سب برانچ وچوں سجے پاسیوں سندر سب برانچ نکلدی ہے جو پنڈ اوباس تکّ جاندی ہے | اک سندھی انوسار جیند ریاست نوں وی لگبھگ 60،000 اےکڑ لئی پانی دتا گیا، جس وچوں 10،000 اےکڑ مفت سی اتے باقی رقبے لئی رقم دینی سی | نویں دلی برانچ دی سمرتھا 1750 کیوسکس سی اتے لمبائی 74 میل جتھے ایہہ اوملا نیویگیشن چینل نال ملدی سی | نویں دلی برانچ توں سردھانا پنڈ پاس باہوت سب برانچ نکلدی ہے، جو روہتک تکّ جاندی ہے | ویہویں صدی دے شروع تکّ پچھمی یمنا نہر دے نیٹورک وچ مکھ نہراں دی لمبائی 343 میل، ڈسٹریبیوٹری نہراں دی 1797 میل، ڈرینیز کٹس دی 657 میل، ایسکیپس دی 76 میل، گھراٹاں لئی چینلاں دی 9 میل سی | اس نہر دی کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 4000 ورگ میل، جس وچوں 3300 نوں پانی ملدا سی/آؤندا سی، وچ نہر بٹش کھیتر دے 1056950 اےکڑ، پٹیالہ ریاست 87405 اےکڑ نوں پانی دندی سی | 1941-42 دے مالی سال وچ اس نہر ادھین 2278008 اےکڑ نوں پانی ملیا | جد بھاکھڑا نہر سسٹم دی اساری ہوئی تد سرسا برانچ تھلے آؤندا سارا رقبہ اس سسٹم نوں تبدیل کر دتا گیا اتے اس لئی بھاکھڑا مین لائن نہر توں سونڈ ہیڈّ توں نروانا برانچ (1794 کیوسکس) ناں دی پکی نہر کڈھ کے اتھے پہنچایا گیا | ایہہ نہر سرہند نہر کولوں لنگھدی بھاکھڑا مین لائن وچوں جی. ٹی. روڈ توں تھوڑھا تھلیوں نکلدی ہے | پچھمی یمنا نہر ہریانہ دے زلھاں انبالہ، کرنال، بھوانی، روہتک، ہسار، پانیپت، سونیپت، کروکشیتر اتے کیتھل دی بھومی نوں سنجدی ہے | ہریانہ 31 اکتوبر 1966 تکّ پنجاب دا ہی حصہ سی |

چڑھدی یمنا نہر

تاجیوالا دی تھاں توں یمنا دے کھبے کنڈھے توں پوربی یمنا نہر وی نکلدی ہے، ایہہ یو. پی. (یونائیٹڈ پروونسز آف آگرہ ایاڈ اودھ) دے کھیتر نوں پانی دندی سی | ایہہ نہر 1823-29 وچ بٹش حکومت ولوں پٹی گئی سی، جدوں پنجاب وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دا راج سی | یو. پی. نوں اس ویلے 'نارتھ ویسٹرن پروونس' کیہا جاندا سی | 1864 وچ پچھمی یمنا نہر اتے اس نال سنچت کھیتر نوں پنجاب وچ تبدیل کیتا گیا | جد 1873 وچ دوواں نہراں دے ہیڈّ ورکس بنائے گئے، تد 'نارتھ ویسٹرن پروونسز' دی سرکار نے اپنے حصے دا خرچہ دینوں نانہہ کر دتی | ایہہ جھگڑا 1892 تکّ چلدا رہا، جدکہ اک سندھی ادھین ایہہ خرچہ سانجھا کیتا گیا | دوواں نہراں دی سمرتھا دریا وچ پانی دی آمد اتے لوڑ انوسار سمیں-سمیں سر ودھدی گھٹدی رہی | 1912 وچ پوربی یمنا نہر اتے پچھمی یمنا نہر دی سمرتھا کرم وار 1780 کیوسکس اتے 6430 کیوسکس سی | 1931 وچ پوربی یمنا نہر دی سمرتھا 2100 کیوسکس سی | 1944 دے لاگے-چھاگے پچھمی یمنا نہر دی سمرتھا 9000 کیوسکس سی |

ستلج اپر بھاکھڑا ڈیم دی اساری 1948 وچ شروع ہو گئی سی کیونکہ پنجاب دے دکھنی کھیتر نوں پانی دی بڑی لوڑ سی | پچھمی یمنا نہر دی سمرتھا وی ودھائی جانی سی | اس لئی مارچ 1954 وچ یو. پی. اتے پنجاب وچکار تاجیوالا دی تھاں 'تے پانی نوں ونڈن اتے تاجیوالا وکھے جہڑے وستھار لئی کم ہونے سن، اوہناں دا خرچہ ونڈن لئی اک سندھی ہوئی جہڑی پہلاں ہوئیاں سندھیاں نوں ختم کردی سی، ایہہ سندھی پچھلے سمیں دی پہلی اپریل 1950 توں لاگوُ ہونی قرار دتی گئی | اس انوسار خرچہ یو. پی. نے تیسرا حصہ دینا سی تے باقی دا پنجاب نے | اس سندھی وچ ہور گلاں توں علاوہ ایہہ وی درج سی کہ جے یو. پی. اپنے حصے دا پانی لین لئی ہور پربندھ کر لوے تاں اوہ پنجاب نوں تنّ سال دا نوٹس دے کے ایہہ سندھی ختم کر سکدا سی | ویسے دوویں دھراں اس سندھی لئی 50 سالاں لئی وچنبدھّ سن ارتھات 2004 تکّ | پچھمی یمنا نہر دا پانی پنجاب نوں ملنا چاہیدے : ایہہ بڑی مندبھاگی گلّ ہے کہ جد پنجاب وچوں اک نومبر 1966 نوں اک وکھرے پرانت دا جنم ہویا، اس ویلے پانیاں دی ونڈ ویلے پچھمی یمنا نہر جو پہلاں پنجاب وچ پیندی سی، دا پانی شامل نہ کیتا گیا اتے سارے دا سارا ہریانہ نوں دے دتا گیا | جدکہ پنجاب یو. پی. نوں تاجیوالا ہیڈورکس 'تے ہون والے خرچیاں 'چ اپنا حصہ پاؤندا رہا اتے نہر دی خدائی 'تے کروڑاں روپئے خرچ وی کیتے | پانیاں دی ونڈ ویلے ایہہ منیا گیا سی کہ گھگر دریا سندھ بیسن وچ پیندا ہے، جو ہریانہ اتے پنجاب دے کھیتراں وچوں دی لنگھدا ہے، اس لئی سندھ بیسن (بھارتی بھاگ) دے سارے دریاواں دے پانی 'چوں ہریانے دا حصہ بندا ہے | پر اتھے ایہہ لکھیا جاندا ہے کہ گھگر ورتمان سمیں وی سندھ بیسن دا حصہ نہیں جدکہ اس دا پانی راجستھان وچ انوپگڑھ دے لاگے ماروتھل 'چ اپنی ہوند گوا بہندا ہے | گھگر دریا سرسوتی دے سنگم توں تھلے وی گھگر اکھواؤندا ہے | پرانے سمیاں وچ اس نوں سرسوتی کیہا جاندا سی | ڈاکٹر ڈی. سی. سرکار دے آرٹیکل (ڈاکٹر: ایل. ایم. جوشی دی پستک ہسٹری آف پنجاب، والییم 1، 1977 پنہ-28) انوسار رگوید دسدا ہے کہ سرسوتی مول طور 'تے اک وڈا دریا سی اتے پرانے سمندر دے اس حصے ولّ جاندا سی، جس نوں ہن کچھّ دی رن (Ran of Kutch) کیہا جاندا ہے | البرونی جہڑا گیارویں صدی وچ بھارت آیا پستک الہند وچ لکھدا ہے کہ سرسوتی دریا سارسوت دیش 'چوں لنگھ کے سومناتھ مندر توں اک تیر سٹن دی دوری 'تے سمندر وچ پیندا ہے | اسیں اس طرحاں کہہ سکدے ہاں کہ گھگر (سرسوتی) نہ ورتمان سمیں سدھ بیسن وچ پیندا ہے اتے نہ ہی پراچین سمیں وچ پیندا ہے | بھوگولک گواہی ایہہ وی دسدی ہے کہ بہت سماں پہلاں یمنا ندی گھگر دی سہائک ندی سی، جس نوں وید وچ سرسوتی کیہا گیا ہے، پر بعد وچ اس نے بھوچال جاں کسے رچنا سبندھی کارناں کرکے رستہ پورب ولّ نوں بدل لیا اتے ایہہ گنگا دی سہائک ندی بن گئی | اس طرحاں سرسوتی دریا خشک ہو گیا اتے ہڑپا سبھیتا دیاں بستیاں برباد ہو گئیاں اتے اس کھیتر نوں ماروتھل بنا دتا | اپروکت انوسار جے گھگر دریا دے سندھ بیسن دا حصہ نہ ہندیاں ہویاں وی ہریانہ نوں پنجاب دے پانیاں 'چوں حصہ دے دتا گیا ہے تاں یمنا دے پانی (پچھمی یمنا نہر) 'چوں پنجاب نوں کیوں حصہ نہیں ملیا، جدکہ یمنا گھگر ندی دی سہائک ندی سی | سو، پچھمی یمنا نہر دے پانی دی پنجاب اتے ہریانے وچ ونڈ ہونی بہت لازمی ہے | اس توں علاوہ 1966 توں پہلاں انونڈے پنجاب دی ایہہ سانجھی نہر وی ہے |

ہنسلی نہر

مغل شہنشاہ شاہ جہان دے پرسدھ انجینیئر علی مردان نے 1633 عیسوی وچ راوی دریا دے کھبے کنڈھے توں اک ہنسلی جاں حسلی ناں دی نہر کڈھی سی | بعد وچ اک اداسی سادھو پریتم داس (1753-1832) نے جہڑا سنگتداس دا چیلا سی، نے اس ہنسلی دا رخ امرتسر وکھے سری ہرمندر صاحب دے پوتر سروور نوں بھرن لئی بدل لیا | اس چھوٹی نہر توں رستے وچ بھومی نوں پانی دین لئی وی ورتیا جاندا سی، جس توں انگریز حکومت دے آؤن ویلے پرتیورش 85000 روپئے دی آمدن ہندی سی | انگریز دے لاہور اپر قابض ہون توں پچھوں 1846 وچ سکھ دربار دی سجاہ نال اس نہر دے سدھار دا کم شروع کیتا گیا، جہڑا میجر نیپیئر، کیپٹن لانگڈن، لیفٹینینٹ ایاڈرسن اتے لیفٹینینٹ ہاڈسن نوں سواپیا گیا | بٹش اتے لاہور دربار وچکار یدھ شروع ہو جان تے ایہہ کم رک گیا | پر 1849 وچ انگریز دے پنجاب اپر قبضے پچھوں پھر آرنبھ ہویا کیونکہ نہر دی تتکال اساری سکھ فوج جس نوں توڑ دتا گیا سی، دے سپاہیاں نوں نوکری دین لئی بڑی ضروری سی | جے اجیہا نہ کیتا جاندا تاں سپاہی کھیتی باڑی کرن لئی اتشاہت نہ ہندے | انگریز حکومت دی ایہہ وی پالسی سی کہ بنگال توں لیاندے فوجیاں دی تھاں سکھاں نوں فوج وچ بھرتی کیتا جاوے اتے ایہہ یتن بہت کارگر ثابت ہویا کیونکہ ہزاراں نوجوان جو پنڈاں وچ اسنتوش وچ رہِ رہے سن، انوشاسن وچ آ گئے | سرکار سکھ فوجیاں نوں لوک نرمان دے کماں 'تے لا کے اتے پھر نویاں بنیاں نہراں نال اپجاؤ بنی بھومی تے اوہناں نوں وستھاپت کرکے مالی لابھ دینا چاہندی سی | سرکار کپاہ ورگیاں فصلاں بیج کے لوکاں دی آرتھکتا وچ وادھا وی کرنا چاہندی سی | کیونکہ ہنسلی نیویں تھاں توں لنگھدی سی، اس لئی اس نوں سنچائی لئی ورتیا نہیں جا سکدا سی | بٹش سرکار نے نہر دی الائینمینٹ اچے تھاں 'تے رکھ کے بالکل نویں نہر بناؤن دی یوجنا بنائی اتے جتھے لوڑ سی پرانی نہر دے حصیاں نوں نویں نہر دے رجواہیاں دے طور 'تے ورتیا گیا | نویں نہر دا ناں دوابا باری (بیاس اتے راوی درمیان پیندا کھیتر) دے ناں 'تے باری دواب نہر رکھیا گیا | جدوں کجھ سمیں پچھوں لوئر باری دواب نہر دی اساری دی یوجنا بنی اس ویلے باری دواب نہر نوں اپر باری دواب نہر دا ناں دتا گیا | اس نوں کجھ سماں سینٹرل باری دواب نہر وی کیہا گیا کیونکہ ایہہ پنجاب دے ماجھا کھیتر نوں سنجدی سی | ایہہ نہر مادھوپر دے ستھان توں کڈھنی تجویز کیتی گئی | لارڈ ڈلہوزی گورنر جنرل بھارت سرکار خود نومبر 1851 وچ اس یوجنا دے صحیح ہون بارے دیکھن لئی مادھوپر آیا | پہلی سٹیج وچ نہر نوں ملتان توں 90 کلومیٹر اپر راوی دریا وچ (رستے وچ سنچائی اپرنت) باقی رہندے پانی نوں سٹنا سی | پہلی 288 کلومیٹر لمبائی وچ سنچائی ہونی سی اتے باقی دے حصے نوں جہازرانی لئی ورتنا سی | پر پیسے دی تھڑھ کارن اتے کجھ ہورناں کارناں کرکے جہازرانی والی یوجنا ختم کر دتی گئی اتے نہر نوں لاہور ضلعے وچ چھانگامانگا تکّ رکھیا گیا | نہر دی سمرتھا 3000 کیوسکس رکھی گئی | نہر نوں 1859 وچ چالو کیتا گیا اتے سنچائی 1860-61 وچ شروع ہوئی | پکا ویئر اتے نہر دا ریگولیٹنگ ہیڈّ 1875 توں پچھوں بنائے گئے | پہلاں رجواہیاں دی اساری وی نہیں کیتی گئی سی اتے سنچائی نہر نوں کٹّ کے کیتی جاندی رہی |

چکی ندی جہڑی پہلاں دریا راوی وچ ڈگدی سی، نہر دی الائینمینٹ وچ پیندی سی، نوں دریا بیاس وچ پٹھان کوٹ دے نیڑے سٹن لئی یوجنا بنائی گئی | اس طرحاں نہر دے رستے وچ پیندے بہت سارے کراس ڈرینئیج ورکس دی اساری نوں ٹالیا گیا اتے ایہہ کم 1879 وچ مکمل ہویا اتے چکی ندی نوں 2.76 کروڑ روپئے لا کے بیاس وچ پایا گیا | نہر دا ویئر 2700 فٹّ دی لمبائی وچ بنایا گیا تے نہر دی سمرتھا ودھا کے 6500 کیوسکس ڈزائین کیتی گئی | 31 میل دا فاصلہ طے کرکے تبڑی دے ستھان 'تے نہر دیاں دو برانچاں قصور برانچ اپر اتے میل برانچ اپر سن | قصور برانچ 7 میل چل کے سبراؤں برانچ اتے قصور برانچ لوئر وچ ونڈی گئی | مین برانچ کجھ میل چل کے مین برانچ لوئر اتے لاہور برانچ وچ ونڈی گئی | 20ویں صدی دے چڑھاء وچ اپر باری دواب نہر دیاں برانچ نہراں دی لمبائی 369 میل اتے ڈسٹریبیوٹری نہراں دی لمبائی 1591 میل سی | امتسر اتے گورداس پور دے ضلعے وچ نہر دے اپرلے سسٹم دے کھیتر وچ چوکھی بارش ہون کارن امتسر-دلی ریلوے لائن دے اتر ولّ پیندے کھیتر دیاں ڈسٹریبیوٹری نہراں نوں سردیاں وچ بند کر دتا جاندا سی اتے بیجی ہوئی کنک آدی فصلاں مینہہ اتے کھوہاں نال سنجیاں جاندیاں سن اتے اس طرحاں نہری پانی جہڑا اتھوں بچدا سی، اس نوں لاہور ضلعے وچ منٹگمری ضلعے دے بارڈر تے پیندے خشک کھیتر لئی ورتیا جاندا سی | اپر باری دواب نہری سسٹم نال 1860 وچ 297 ورگ میل، 1880 وچ 766 ورگ میل، 1900-01 وچ 1346 ورگمیل اتے سال 1903-04 وچ 1464 ورگ میل کھیتر نوں پانی ملدا سی | 1903-04 وچ 33 لکھ روپئے آمدن ہوئی جہڑی اوہناں ویلیاں 'چ اک وڈی رقم سی | 1922-32 دے دس سالاں دے سمیں وچ گورداس پور دے ضلعے وچ اوسطاً 90،000 اےکڑ بھومی نوں پانی ملدا سی، جدکہ امتسر ضلعے دے 418000 اےکڑ اتے لاہور ضلعے دے 792000 اےکڑ کھیتر دی سنچائی ہندی سی | 1941-42 وچ تنّ سالاں دی اوسط انوسار گورداس پور، امتسر اتے لاہور زلھاں دا 1445797 اےکڑ رقبہ نہر دی کمانڈ تھلے سی |

نہر دی اساری پچھوں کھیتی باڑی اپجدے منڈیکرن لئی کجھ پکیاں سڑکاں بنائیاں گئیاں | 1861-62 وچ پہلی ریلوے لائن امتسر توں لاہور تکّ بنائی گئی | 1870 تکّ سامان بمبئی، کلکتہ اتے کراچی لئی بکّ کیتا جان لگا | 1872 تکّ 400 میل ریلوے، 1000 میل پکیاں سڑکاں اتے 2750 میل نہراں بن گئیاں | وپار دن دگنی رات چوگنی انتی کرن لگّ پیا تے پینڈو مائک اوستھا وچ بڑی تبدیلی ویکھی گئی | 1932-33 وچ نہر دا پرانا ہیڈّ ریگولیٹر نویں وچ تبدیل کیتا گیا | دیش دی ونڈ ویلے نہر دی سمرتھا خریف دی فصل ویلے 6900 کیوسکس سی اتے کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 1564000 اےکڑ اتے سنچائی ادھین 1456000 اےکڑ سی | پاکستان نوں کمانڈ ایریا اتے سنچائی ادھین ایریا جو کرم وار 707456 اےکڑ اتے 667000 اےکڑ سی، چلیا گیا | ایہہ رقبہ مین برانچ لوئر اتے اس دیاں کھالڑا اتے بچڑخانا ڈسٹریبیوٹریز، لاہور برانچ اتے اس دیاں پھلّ اتے کوہالی ڈسٹریبیوٹریز دا سی | پاکستان نوں نہر دا 2361 کیوسکس ڈسچارج الاٹ ہویا اتے باقی پانی چڑھدے پنجاب نوں ملیا | اس طرحاں 1947 ویلے بھارتی پنجاب راوی دا 1.476 ایم. اے. ایف. پانی ورتدا سی | ودھیرے کھیتر سنچائی ادھین لیاؤن لئی دو ڈسٹریبیوٹریز اک سبراؤں برانچ لئی اتے دوجی قصور برانچ لئی بنائیاں گئیاں | چھیہرٹا رجواہ، راجا سانسی ڈسٹریبیوٹری، تمیوال رجواہا، چوگاواں-واگھاواں رجواہا، اجنالا ڈسٹریبیوٹری، کلانور ڈسٹریبیوٹری، سیدوکے رجواہا اتے موہسوم رجواہیاں دی اساری کیتی گئی | ایہہ سارا کم 31 مارچ، 1951 تکّ ختم کیتا گیا | کجھ سارا سال نہ چلن والے رجواہے سارا سال چلن والے بنائے گئے اتے جویں کہ اپر لکھیا گیا ہے، کجھ نویں بنائے گئے تے اس طرحاں جہڑیاں چینلاں دی لمبائی 1947 ویلے 375 میل سی اوہ 1957 ای. وچ 933 میل ہو گئی اتے اس طرحاں 435000 اےکڑ نویں رقبے نوں پانی ملن لگّ پیا | نتیجہ ایہہ نکلیا کہ سارے سسٹم نوں ریماڈل کرنا پیا، جس اپر 56.34 لکھ روپئے خرچ آیا | رماڈلنگ کرن نال نہر دی سمرتھا 8974 کیوسکس خریف موسم وچ ہو گئی اتے پانی دی تیبرتا 87 فیصدی ہو گئی جو کہ اک بہت وڈی کامیابی سی | 1955 وچ پنجاب دے سارے دریاواں وچ بھاری ہڑ آئے | مادھوپر دے ستھان 'تے 6 لکھ کیوسکس توں وی اپر ہڑ ریکارڈ کیتا گیا، جس نے نہر دے ہیڈّ سسٹم نوں بہت ہانی پہنچائی | ایہہ فیصلہ کیتا گیا کہ بجائے کہ سسٹم دی مرمت کیتی جاوے، مادھوپر دی تھاں 'تے اک بیرج بنا دتا جاوے، جس دی سمرتھا 6.25 لکھ کیوسکس ڈسچارج لنگھاؤن دی رکھی جاوے، پر ڈزائین 7.5 لکھ کیوسکس لئی ہویا | پانی دے گزرن لئی 2300 فٹّ دا واٹروے رکھیا گیا | بیرج دے 28 در رکھے گئے، ہر در 60 فٹّ چوڑا سی | انڈرسلوسس دے 2 سیٹ، ہر سیٹ 12 دراں دا تے ہر در 20 فٹّ دا رکھیا گیا | ایہہ کھبے پاسے دے انڈرسلوسس سن اتے سجے پاسے دے دو انڈر سلوسس سن، جنہاں دا ہر اک دا در 60 فٹّ سی | سندھو پانیاں دی سندھی 'تے بھارت اتے پاکستان نے 19 ستمبر 1960 نوں کراچی وچ دستخط کیتے جس انوسار بھارتی پنجاب نے ستلج، بیاس تے راوی دریاواں دا پانی ورتنا سی اتے پاکستان نے چناب، جہلم اتے سندھ دریاواں دا | پاکستان نوں ستلج اتے راوی توں ملن والے پانی لئی بدلویں پربندھ کرن لئی دس سال دا سماں ملیا، جس نے 31 مارچ، 1970 نوں سماپت ہو جانا سی | اس توں پچھوں پاکستان نوں ایہناں دوواں دریاواں دے پانی نوں کلیم کرن دا کوئی حق نہیں سی |